Кыргызстан

Жарасул Абдураимов кызматтан алынганы бир күн мурда белгилүү болгон. Атайын кызмат ал жетектеген ишканада туунду компаниялар аркылуу бюджеттик каражаттарды ыйгарып алуу жана коротуу боюнча туруктуу коррупциялык схема түзүлгөнүн айтууда. Азырынча ага тагылган айып боюнча өзүнөн да, жактоочуларынан да комментарий же билдирүү боло элек.

Атайын кызматтын айыптоосу

УКМК тараткан маалыматка караганда, "Кыргызиндустрия" ишканасынын ишмердүүлүгүн Башкы прокуратура текшерип чыккан. Андагы материалдарга таянып, атайын кызмат 24-январда коррупция фактысы боюнча кылмыш ишин козгогон.

Мекеменин басма сөз кызматы билдиргендей, 2022-2024-жылдар аралыгында республикалык бюджеттен бул ишканага 2,3 миллиард сом бөлүнгөн, бирок айрым кызмат адамдары "жеке кызыкчылыгын көздөп, туунду компаниялар аркылуу бюджеттик каражаттарды ыйгарып алуу жана коротуу боюнча туруктуу коррупциялык схема түзүшкөн".

Атайын кызматтын эсебинде, "40тан ашык чыгашалуу ишкана түзүлгөн жана каржыланган, аларга бөлүнгөн финансылык салым кайтарылгыс болуп калган".

"Алгачкы тергөө иш-чараларынын жыйынтыгында "Кыргызиндустриянын" жетекчилиги мыйзамсыз баюу, өзүнө жана жакын туугандарына ыңгайлуу шарт түзүү үчүн жеке кызыкчылыгын көздөгөн деп айтууга болот. Анткени компаниянын түзүмүндө жетекчилик кызматтардын негизсиз көп саны каралып (75 кызматкердин ичинен 33ү жетекчи), аларга эмгек акысы жогору болгон туугандары, достору жана жакын санаалаштары дайындалган. Жетекчилик жана аларга өзгөчө жакын кызматкерлер бир эле мезгилде "Кыргызиндустрияда" жана туунду компанияларда кызмат орундарын ээлеп, эмгек акы алышкандыгын белгилей кетүү керек", - деп билдирди УКМК.

40тай туунду компания арасында, УКМК кабарлагандай, транспорттук логистика менен алектенген “Кыргызчеттранс”, мык чыгарган “Кыргызтемирмык”, кыш чыгарган “Кыргызкыш”, топчу чыгарган “Кыргызтопчу” жана уюлдук телефон менен ноутбук чыгарган “Кыргызэлектроника” сыяктуу компаниялар бар.

Абдураимов да, ишканада вице-президент болуп иштеген Б.Б. аттуу адам да УКМКнын убактылуу кармоочу жайына киргизилгени маалымдалды, алардын бөгөт чарасын сот аныктайт.

Шектүүлөр же алардын жактоочулары атайын кызматтын жогоруда келтирген айыптоосу, жемкорлук боюнча козгогон кылмыш иши тууралуу азырынча комментарий же түшүндүрмө бере элек.

Өзүнчө мүлкү, эсептери бар ишкана

"Кыргызиндустрия" ачык акционердик коому 2021-жылдын 24-декабрында Министрлер кабинетинин токтому менен түзүлгөн. Анын 1 миллиард сомдук уставдык капиталына 100% мамлекет ээлик кылат. Негиздөөчүсү жана жалгыз акционери Министрлер кабинети. Ошол эле учурда ал түзүлүп жатканда юридикалык макамы бар коммерциялык уюм экени, өзүнчө мүлкү, балансы, Кыргызстандын ичинде да, чет жакта да банк эсептери болору белгиленген.

"Кыргызиндустрия" өлкөдө токтоп калган өндүрүш ишканаларын кайрадан иштетет деген үмүт артылып жатканын, электроника, курулуш, жеңил өнөр жай жана башка тармактарда 20 долбоорду ишке ашырып жатканын президент Садыр Жапаров 2023-жылы экинчи элдик курултайда сүйлөп жатып айткан.

Ишкананын максаты өнөр жай секторун жандандыруу, жаңы завод-фабрикаларды ачып, модернизациялоо аркылуу жумушсуздукту жана миграцияны азайтуу экенин өкмөт бир нече жолу билдирген.

Бирок "Кыргызиндустриянын" иши канчалык натыйжалуу болуп жатканы тууралуу маселе коомчулукта да айтылып, парламентте да көтөрүлгөн.

Парламентте айтылган сын

Өткөн жылы Жогорку Кеңештин “Бүтүн Кыргызстан” фракциясынын депутаттары "Кыргызиндустриянын" ишмердүүлүгү менен таанышкан эле. Депутат Исхак Масалиев түшүнүксүз жагдайлар бар экенин белгилөөдө.

"Эмнегедир алар чыгарган продукцияны мамлекет тараптан сатып алуу болгон жок. Башкача айтканда, колдонулбай калууда. Мисалы, ошол жерден чыккан ноутбуктарды мугалимдерге бергиле деген. Бирок өкмөт алардан албай, Исхак Раззаков атындагы университеттин факультетинин көзөмөлүндөгү ишканадан алды. Биз фракциянын чечими менен өкмөткө кайрылганбыз. Жок дегенде ушул компьютерлерди албайсыңарбы деп. Анан медициналык каражаттарды да чыгарып жаткан, аларды да эч ким албай жатат. Бир жагынан өкмөт шарт түзүп чыгаргыла деп, экинчи жагынан анын продукциясын албайт. Жеке пикиримде, кызыкчылыктардын тиреши бар деп ойлойм".

2023-жылы 16-майда Жогорку Кеңештин тармактын комитетинин жыйынында ошол кездеги депутат Жеңишбек Токторбаев Эсеп палатасынын маалыматына таянып, ишкананын жетекчилери чоң суммада айлык аларын сынга алган.

"Сиз (Жарасул Абдураимов - ред.) 170 миң сом айлык алат экенсиз. Вице-президенттериңиз 130 миң сомдон, кеңешчилериңиз 120 миң сомдон айлык алат экен. Бул жерде төрт вице-президенттин эмне кереги бар? Өзүңүз эле жетишесиз да. Болгону 65 киши иштеген жерде бир президент, төрт вице-президент бар экен. Мындай Америкада да жок. Жети миллион калк жашаган өлкөдө бир президентибиз эле бар. Башкармалыктын башчысы 120 миң, эксперттериңер 85 миң, бөлүм башчылар 90 миң сомдон айлык алат экен", - деген Токторбаев.

Жарасул Абдураимов жыйында Эсеп палатасы "туура эмес маалымат" бергенин шардана кылган. Ал айлык акынын көлөмүн өкмөт менен макулдашканын, өз ишин билген адистер иштеп жатканын айткан.

"Акционердик коомдордо Директорлор кеңеши болот. Бизде андай жок. Ошонун жоктугунан, түзүм чоң болбошу үчүн ушундай түзүм сунушталган, ал иштеп жатат. Бүгүнкү күндө Эсеп палатасы дагы адашат экен. Учурда Эсеп палатасынын актысы жокко чыгарылды. Баары текшерүүдөн өттү. Акыркы тыйынына чейин текшерилди. Биз түзүп жаткан ишканалар эки жылдан үч жылга чейинки аралыкта долбоордогу кубаттуулугуна чыгат", - деп билдирген Абдураимов.

Ошол эле жылы июнь айында Эсеп палатасынын төрагасы Алмазбек Акматов “Кыргызиндустрия” ишканасы "1 миллиард сомду максатсыз пайдаланганын" билдирип, толук материалдар УКМКга берилгенин Жогорку Кеңештин жыйынында маалымдаган.

Өкмөт түзгөн мамлекеттик ишканалардагы тобокелдик

Буга чейин Кыргызстанда өкмөт бир катар мамлекеттик ишкана түзгөн. Алардын арасында айрымдарынын жетекчилери жемкорлукка айыпталган окуялар да болгон.

Юрист жана медиа эксперт Илим Карыпбеков мамлекет түзгөн компанияларда жемкорлук тобокелдиги жогору деген көз карашта:

"Мамлекеттик компания жеке жак болбогондон кийин жетекчилер ал жерде көпкө отурбасын билип, акча жасаганга, тууган, тааныш-билиштерин койгонго аракет кылат. Анан аягы келип ушундай кесепеттерге алып келет. Жеке жактар рынокко жараша анализ жүргүзүп, шамалдын ыргагына жараша бат-бат чечим кабыл алса, мамлекеттик компаниялардын жетекчилери бат чечим кабыл ала албайт, кооптонушат. Мунун баарын көрүп эле жүрөбүз. Ошондуктан өнүккөн өлкөлөр мамлекеттик компанияларды жок кылганга, жеке жактарга бергенге аракет кылат".

2022-жылы бийлик "Улуу көчмөндөр мурасы" улуттук холдингин түзүп, ал инвестиция тартуу, ири долбоорлорду ишке ашыруу менен алектенерин билдирген. Жетекчилигине ошол маалда "Кумтөр Голд Компани” ишканасынын тышкы башкаруучусу болуп турган Теңгиз Бөлтүрүк дайындалган. Улуттук холдинг кен казуу, гидроэнергетика, билим берүү, туризм жана башка тармактарда 30дан ашык ири долбоорду ишке ашыруу планын жарыялаган. Кийин Кумтөр ишине байланыштуу Теңгиз Бөлтүрүк кармалып, холдинг 2023-жылы жоюлуп кеткен.

Ал эми 2022-жылы ички туризмди өнүктүрүүгө багытталган Туризмди өнүктүрүү фонду түзүлүп, анын жетекчилиге дайындалган Елена Калашникова 2023-жылы коррупцияга шектелип кармалган, кийин ал үй камагына чыккан.

Бир топ ишканада жетекчи болгон

64 жаштагы Жарасул Абдураимов бир күн мурда, 24-январда “Кыргызиндустрия” ишканасынын жетекчиси кызматынан алынганы белгилүү болуп, анын ордуна “Кыргызалтын” ишканасын жетектеп турган Алманбек Исмаилов дайындалган. Абдураимов бул кызматты 2022-жылдын январынан тартып аркалады.

Абдураимов Кыргыз ССРинин 50 жылдыгы атындагы завод, "Дастан" сыяктуу бир топ ишканаларда жетекчилик кызматтарда жүргөн. 2013-2015-жылдары “Кумтөр Голд Компани” ишканасында иштесе, 2020-2021-жылдары өкмөттүн Ош облусундагы ыйгарым укуктуу өкүлү болгон. 2021-жылдын июль айынан 2022-жылдын январь айына чейин экономика жана коммерция министринин орун басары кызматын аркалаган. 2023-жылдын соңунда президент Садыр Жапаров Абдураимовго "Өнөр жайга эмгек сиңирген ишмер" деген наам ыйгарган.

УКМК ишкананын жетекчисинин коррупцияга шектелип кармалган орун басары деп кабарлаган кишинин өздүгү тууралуу ачык булактардан маалымат табуу мүмкүн болгон жок.

Денесинин 60 пайызы, ички органдары күйүп калган

Кырсык 19-январда Көк-Жар конушундагы Сейтек көчөсүндө жайгашкан үйлөрдүн биринде болгон. Он кабат үйдүн биринчи кабатындагы батирдин ашканасында газ түтүгү жарылып, өрт тутанган. Жарылуудан батирдин терезелери күбүлүп түшкөн.

“Кошунабыз да. Аман бекен деп эшикке чыктык. Кошуналар үйдүн кожойкесин алып чыгышыптыр. Апа күйүп калыптыр. Шок абалында болду окшойт, көп сүйлөбөй, бир-эки сөздү эле кайталап жатты. Анан эркектер эмне болуп кетти деп үйдүн артына чуркадык”, - дейт кырсык болгон үйдүн тургуну Алтынбек Ахматов.

Жарылуу дем алыш күнү таңкы саат 8-9дар чамасында болгон. Ал маалда бейкапар уктап жаткан тургундар башында эмне болгонун түшүнбөй калганын айтышат. Үйдүн дагы бир тургуну Мадина Ашимова буларды айтты:

“Биз жарылган үйдүн так үстүндөбүз. Аябай катуу силкинди да. Мен жер титиреп, катуу кыймылдаса, үй көчүп түшпөсүн деген ойдо балдарымды тургузуп, дароо эле кийиндирип, эшикке чуркап чыктык. Жарылган батирде жашаган эже эшикте отурган экен. Аябай шок абалда, өңү дагы кочкул көк болуп кеткен экен”.

Батирде үч киши: 63 жаштагы аял эки кызы менен турушкан. Газ жарылган учурда апасы бир кызы менен ашканада болгон.

Кырсыктан улам аялдын денесинин 60 пайызы жана ички дем алуу органдары күйүп калган. Ал оорукананын жандандыруу бөлүмүнө жаткырылып, бир суткага жетпей көз жумган. Жанындагы 38 жаштагы кызынын колу, бети күйүп, учурда Шаардык клиникалык тез жардам ооруканасында жатат.

“2-3-даражадагы күйүктөр. Бети, колдору 15 пайызга чейин күйгөн экен. Кээ бир жерлеринде тереңирээк жарааттары бар. Дагы дарыланып жатат. Бүгүнкү күндө акыбалы жеңилдеп калды”, - дейт Бишкек шаарынын клиникалык тез жардам ооруканасынын күйүк бөлүмүнүн дарыгери Темиркан Турсалиев.

Түтүгүн текшерип, бөлмөнү желдетип туруу зарыл

Учурда газ эмне себептен жарылганы белгисиз. Окуя Октябрь райондук ички иштер бөлүмүндө катталып, тергөөгө чейинки текшерүү жүрүп жатат. Соттук өрт-техникалык экспертиза дайындалды.

Мамлекеттик архитектура-курулуш көзөмөлдөө департаментинин директору Эрназарбек Суеркулов газдаштырылган үйлөрдө газ мештин түтүктөрү кандай бекитилгенин сөзсүз текшерип коюу кажет экенин эскертет. Ал өзгөчө айрым учурда газ мешин жылдырып, жууп-тазалаган учурда коопсуздук эрежелерин көз жаздымда калтырбоо керектигин белгиледи:

“Газ мешин ордунан жылдырып, жууп-тазалап, кайра ордуна коюп, бирок түтүгүн бош эле сайып коюшат. Хомутту бекем тартышпайт. Ошол жактан газ акырын чыга берет. Түтүктү ордуна кошкондон кийин бекем катырып көрүп, самынды сууга аралаштырып, көбүк чыгарып, аны менен түтүктү текшерип, газ чыгып жатабы, жокпу, көрүп коюш керек. Андан сырткары, сигнализаторлор бар. Бул сигнализаторлор дагы талаптагыдай иштеп жатабы, үй ээлери тез-тезден текшерип, үзгүлтүккө учуратпай иштетиши зарыл. Дайыма көзөмөлдөп турушу керек”.

Суеркулов белгилегендей, газдаштырылган үйлөрдүн ичин өз билемдик менен кайра пландоо дагы өзүнчө бир көйгөй болууда:

“Газ өткөрүп жатканда көбү батирдин ичин жеке пландоого өтөт: ашкананы башка жакка которуп, конок үйдүн ордуна ашкананы алып барып, же ортосундагы тосмону алып салып, студия кылып жасап алышат. Ушундай эреже бузуулар болуп турат. Аларды иретке келтирмейинче, эреже бузуу жоюлмайынча газ орноткон кызматтар газ бербейт. Уруксат менен газ берилгенден кийин дагы өздөрү билип, үйдүн ичин ар түрдүү пландап, өзгөртүп жасап алган учурлар көп катталат”.

Газды орнотуу жана тейлөө ишин тийиштүү адистер гана жүргүзүп, аны колдонууда бөлмөнү улам желдетип туруу керектигин өрт коопсуздугуна жооптуу мекемелер эскертип келишет.

“Газпром Кыргызстан” ишканасы газ колдонуу эрежелерин тизмектеп, жаңы курулуш нормаларынын алкагында коопсуз эксплуатацияны камсыз кылуу үчүн негизги талаптар бар экенин белгилөөдө. Анын ичинде газ детекторлору жана газ чыга турган маалда газ берүүнү автоматтык түрдө өчүрүүчү электромагниттик клапандарды орнотуу талабы. Бардык жаңы үйлөр ушул коопсуздук стандарттарына ылайык курулуп, аталган приборлор орнотулушу зарыл. Өрткө каршы кызмат да алардын иштешин текшерип турат.

Биринчиден, үйлөрдү уруксатсыз газдаштырууга тыюу салынат. Кырсыкты алдын алуу үчүн бардык иштерди лицензиясы бар уюмдардын квалификациялуу адистери гана аткарышы керек.

Экинчиден, газ жабдууларынын, анын ичинде мештердин, казандардын жана морлордун жарамдуулугун такай текшерип туруу зарыл. Ошондой эле газдын туура күйүшүн камсыз кылуу жана көмүртек кычкыл газынын чыгышына жол бербөө үчүн вентиляциянын жана морлордун абалын көзөмөлдөө өтө маанилүү.

Адистер газ детекторлоруна жана электромагниттик клапандарга өзгөчө көңүл буруу керектигин эскертишет. Бул приборлор дайыма иштөө тартибинде болушу кажет. Детектор газдын чыгышын өз убагында аныктап, сигнал берип, электромагниттик клапанды иштетет, бул мүмкүн болуучу терс көрүнүштөрдү алдын алат. Автоматтык газ башкаруу системалары үзгүлтүксүз тейлөөнү жана жыл сайын текшерүүнү талап кылган татаал техникалык түзүлүштөр.

Кеңири таралган каталардын бири - газ детекторлорун жана электромагниттик клапандарды өчүрүп коюу. Кээ бир тургундар электр энергиясын үнөмдөөгө аракет кылып же жөн гана бул аппараттардын маанилүүлүгүн түшүнбөй, аларды өчүрүп коюшат. Бул мүмкүн болгон газ чыгуу коркунучун бир топ жогорулатат, анткени бул аппараттар өзгөчө кырдаал болгон учурда тез белги берүү үчүн иштелип чыккан.

Ошондой эле, адистер белгилегендей, көптөгөн жарандар газ жабдууларынын техникалык абалын, жарамдуулугун такай текшерип турууга кайдыгер мамиле жасашат. Газ приборлорун колдонууда бөлмөлөрдү туура желдетүү өтөт маанилүү экенин айткан тийиштүү мекемелер жогоруда келтирилген талаптарды аткарбоо ар бир адамдын өзү да, жанындагы кошуналары үчүн да оор кесепеттерге алып келерин эскертишет.

Сегиз айда 35 өлүм катталды

Кыргызстанда өрт коопсуздугуна жооптуу кызматтар түрдүү жагдайда өрт тутанып, адам өмүрүн кыйган окуялар аз эмес экенин белгилешет. Былтыр сегиз айда Кыргызстанда 3 497 өрт катталып, андан 35 адам каза болгонун, бул ага чейинки бир жылда катталган кырсыктын жана киши өлүмүнүн санына барабар экенин Өзгөчө кырдаалдар министрлиги билдирген.

2023-жылы жалпы 3498 өрт кырсыгы катталып, андан 35 адам каза болгон. 2022-жылы 3137 өрт кырсыгынан 29 адам мерт кеткен.

Жалал-Абад шаарында былтыр 13-июлда суусундук сатылган күркөдөгү кычкылтек баллону жарылып, бир адам мерт болуп, дагы төрт адам жараат алган. Кырсык "Тору" соода борборунун маңдайында жайгашкан газдалган суу саткан күркөдө болгон. Ошондон улам Жалал-Абадда кычкылтек жана газ баллондор орнотулган коомдук жана соода жайларын текшерүү күчөтүлгөн.

Кыргызстанда соода жайларында, тез татым түйүндөрүндө буга чейин дагы газ баллон жарылган, адам өлүмү менен аяктаган окуялар катталган.

2023-жылы 9-июлда Ош шаарында “Алай” курулуш базарынын жанындагы тамактануучу жайдан газ баллон жарылып, 37 жаштагы тургун көз жумган. 2021-жылы Ысык-Көлдүн Каракол шаарында тез тамактануучу жайда газ баллон жаралып, бир кишинин өмүрүн алган. Ошол эле жылдын 4-январында Талас облусунун Кызыл-Адыр айылындагы тамактануучу жайда жарылган газ баллондон 11 адам жараат алып, ооруканага түшкөн. 2019-жылы 8-ноябрда Бишкекте Чүй проспектиси менен Эркиндик бульварынын кесилишиндеги "Антошка" тез татым жайында газ баллон жарылып, бир адам мерт кеткен. Сегиз адам ар кандай деңгээлдеги жаракат алган. Арасында өспүрүмдөр дагы болгон.