Кыргызстан

Программа Казакстандын президенти менен премьер-министринин, ал тургай жарандык активисттер, укук коргоочулардын телефондорун бузуп кире алат.

Жакында АКШда өткөн сотто израилдик компания анын программасын колдонгон үч өлкөнү атады, анын ичинде Өзбекстан да бар.

Сиз күн сайын колдонгон жөнөкөй смартфон тыңчылыктын чыныгы куралы болуп калышы мүмкүн. Анткени, программа киргизилген телефон сиз качан уктап, качан ойгонгонуңузду, кайсы жерлерге барганыңызды, эмне кылганыңызды, эмнени угуп, кимдер менен сүйлөшкөнүңүздү жана эмне жөнүндө сүйлөшүп жатканыңызды билет. Гажет ал маалыматтарды программаны киргизип, телефон ээсин аңдыгандарга бере алат.

Коррупцияны ашкерелеген OCCRP уюму тарабынан беш жыл мурда жарыяланган изилдөө дүйнө жүзү боюнча миңдеген адамдардын телефондору Pegasus аркылуу хакердик чабуулга кабылышы мүмкүн экенин көрсөттү. Amnesti International жана 17 маалымат каражаты израилдик компания иштеп чыккан программа аңдууда пайдаланылганын ачыктады.

Аңдууга кабылгандар тизмесинде эки миңге жакын казакстандык номур бар. Казакстандын азыркы президенти Касым-Жомарт Токаев, андан кийин премьер-министр Аскар Мамин жана Алматы шаарынын мэри Бакытжан Сагинтаевдин ысымы кирген. Мындан тышкары журналисттердин, активисттердин, укук коргоочулардын жана бизнесмендердин смартфондору да хакердик чабуулга кабылган болушу мүмкүн. OCCRP киберчабуулдарда көптөгөн өлкөлөрдүн жогорку даражалуу аткаминерлери бутага алынганын, кардарлар негизинен башка өлкөлөрдүн чалгын кызматтары болгонун жазышкан. Бирок Казакстанда андай эмес, казак бийлиги өзү жарандарды аңдууда бул программаны колдонгон.

Тыңчылык программа эмне максатты көздөйт?

Кардарларын көптөн бери жашырып келген израилдик NSO Group компаниясы жакында Pegasus программасын сатып алган үч өлкөнү атоого айтууга аргасыз болду.

2019-жылы Меtа компаниясынын арызынын негизинде NSO Group компаниясына каршы козголгон кылмыш иши АКШнын сотунда каралды.

Доо арызда израилдик компания WhatsApp (Meta компаниясынын тиркемеси) менен түзүлгөн келишимдин шарттарын, АКШнын федералдык жана жергиликтүү мыйзамдарын бузганы, Pegasus аркылуу мессенжерut чабуул жасаганы жана мыйзамсыз кибертыңчылык кылганы айтылган.

Сотто NSO Group компаниясынын өкүлү террорчулукка каршы күрөштө жардам берүү үчүн Pegasus программасын өкмөттөргө бергенин кайталады.

Аны колдонгондор катары Өзбекстан, Сауд Арабия жана Мексиканы атаган. NSO Group менен алты жылга созулган сот 2025-жылдын май айында аяктаган. Айыптар далилденген жана сот NSO Group WhatsAppтын ээсине 168 миллион доллар төлөп бериши керек деген чечим чыгарган.

Журналисттердин айтымында, Казакстан Pegasus колдонгон 45 өлкөнүн бири.

Тизмедеги миңдеген казакстандыктардын арасында «Oyan, Qazaqstan» кыймылынын активисти Дархан Шарипов да бар.

"Мындай тизмеге кирип калам деп ойлогон эмесмин. Биз андай атактуу адамдар эмеспиз да, жөн гана жарандык активистпиз. Бирок бийлик ушундай кадамга барды. Менимче, бул бийлик. Башка кимге керек эле? Pegasus программасынын баасы, ал эмнеге жөнөкөй активисттерге каршы колдонулганы боюнча суроолор бар. Муну мен жеке жашоого кол салуу деп баалайм. Биз мыйзамды бузган иш кылбайбыз", - дейт Шарипов.

Израилдик жеке менчик NSO Group компаниясы 2011-жылы Pegasus программасын иштеп чыкканы биринчи жолу 2016-жылдын августунда белгилүү болгон. Адистердин айтымында, программаны орнотуунун баасы кеминде жарым миллион долларды түзөт. Бир эле телефонду бир жыл бою көзөмөлгө алуу, системаны жаңылоого кеткен чыгымды эске алганда, бир миллиондон эки миллион долларга чейин кетет. Саясат таануучу Димаш Алжановдун телефонуна израилдик тыңчылык программасы киргизилген болушу ыктымал. Ал интернет катуу көзөмөлдөнүп, маалымат агымы электен өтүп, жарандык активисттер куугунтукка алынган өлкөдө аңдуунун бардык түрү колдонулат деп эсептейт.

"Дүйнөлүк тажрыйба көрсөткөндөй, мындай окуяларга каршы туруунун бир нече жолу бар. Өлкөдө маалыматты ачык талкуулоо же кандайдыр бир иликтөө жүргүзүү үчүн институттук негиз болушу керек. Израилдик компаниянын программасынын ачыкка чыкканы демократиялык институттары бар өлкөлөрдө мындай көрүнүш мүмкүн экенин далилдеди. Муну Казакстанда элестетүү кыйын. Балким, бул тизмеде мамлекеттин азыркы жетекчилеринин аты-жөнүн камтыгандыктан өлкө ички иликтөө жүргүзгөн. Ачыктык жок жерде пиар күтпөш керек. Демократиялык өлкөлөрдө деле мындай учурлар болгон, бирок маалыматтар жашыруун болуп чыкты. Кайсы бир мамлекет өз жарандарына тыңчылык кылганын мойнуна алса, чатак чыгары анык. Ошондуктан, көпчүлүк: «Ооба, бул чын, тыңчылык болгон, аны жашыруу мүмкүн эмес» деп моюнга алуу менен чектелишет. Ким буйрутма берген, кайсы мамлекет, эмне максат болгонун эч ким айтпайт. Казакстанда деле ушундай эле жагдай".

PEGASUS ТИЗМЕСИНДЕГИ САЯСИЙ ЛИДЕРЛЕР

Иликтөөчү журналисттер 2021-жылы аныкташкандай, Pegasus программасы орнотулган 50 000 аппараттын арасында Франциянын президенти Эммануэл Макрондун телефону да болгон.

Кийинчерээк Франциянын прокуратурасы кибер байкоо жана ыктымал хакерлик, билдирүүлөрдү мыйзамсыз тыңшоо ыктымалдыгы боюнча иликтөө башталганын жарыялады.

Казакстанда 2022-жылдын жайында ошол кездеги санариптик өнүгүү министри Багдат Мусин Пегасустун айланасындагы жаңжалга мындай комментарий берген:

"Бул биздин компетенциябызга кирбейт. Муну менен алектенген атайын мекемелер бар. Мисалы, Ички иштер министрлиги же Улуттук коопсуздук комитети. Алардын ар бири өзүнүн компетенциясы бар. Бул боюнча иштеши керек".

Башта айтып өткөндөй, Pegasus тизмесине Казакстандын азыркы президенти Касым-Жомарт Токаев да кирген. Иликтөөнүн авторлорунун айтымында, Токаев бул тизмеге 2017-жылы же 2018-жылы мажилистин спикери болуп турганда кирген. Ал кезде Улуттук коопсуздук комитетин 2022-жылы Токаев кызматынан бошоткон Карим Масимов жетектеп турган (кандуу Январь окуясынан кийин Масимов чыккынчылык, мамлекеттик төңкөрүш жасоо аракети жана кызмат абалынан кыянаттык менен пайдаланган деген айып менен 18 жылга эркинен ажыратылган).

УКМК аталган тыңчылык программаны колдонууну улантып жатабы, OCCRP иликтөөсүнөн кийин "Pegasus тизмеси" боюнча иликтөө жүргүзүлдүбү жана программаны колдонууга жооптуулар аныкталдыбы? “Азаттык” бул суроолорду коопсуздук комитетине жөнөтүп, 24-июнда мекемеден “сиз сураган маалымат жок экенин билдиребиз” деген кыска жооп алды.

PEGASUS КАНТИП ИШТЕЙТ?

Pegasus - бул гажеттин ээсинин уруксатысыз телефонго жашыруун орнотулган программа.

Бул эбегейсиз потенциалы бар технология. Программанын акыркы версиялары менен кардарлар уруксатчыз эле телефонду көзөмөлдөй алышат. Бул үчүн смартфонго келген билдирүүнү ачуунун же шилтемени басуунун кажети жок. Apple, Google, Microsoft сыяктуу гиганттардын коопсуздук программалары мындай тыңчылык программаны иштеп чыккан айрым компаниялардын продуктыларына өз убагында туруштук бере албайт. Вирус телефонго алыстан киргизилет. Эксперттер муну zero-click чабуулу деп атап коюшат.

Программаны орноткон тарап ошол учурдан тартып телефондогу бардык билдирүүлөрдү окуй алат, сүрөттөрдү жана видеолорду көрө алат, геолокацияны, чалууларды, кат алышууларды көрөт. Ал камера жана микрофон аркылуу анын бүт күнүмдүк жашоосун угуп-билүүгө жөндөмдүү, сыр сөздөрү менен банктык реквизиттерине да оңой жете алат.

"Көптөгөн уюмдарда маалыматтык системалар бөлүмдөрүндө техникалык адистер бар. Муну программисттер жакшы билишет. Кандай гана телефон болбосун, мейли Android же iPhone болсун, анын арткы жана алдыңкы камералары аркылуу байкоого болот. Башкача айтканда, камера жана микрофон аркылуу адамды тымызын тыңшоого болот. Эгер телефонуңуз тыңшалып калса, баары көзөмөлдөнөт - ким менен сүйлөшөсүз, сизге ким чалып жатат, ал тургай, сиздин жеке аккаунтуңуздагы бардык маалыматтарыңызга жана сүрөттөрүңүзгө оңой кире алат. Муну сиз билбешиңиз мүмкүн, эгер телефонуңуз катуу ысып чыкса видео жана аудио жаздыруулар жасалып жаткан болушу ыктымал”, - дейт Өзбекстандын Мамлекеттик коопсуздук кызматынын мурдагы кызматкери Отабек Ахмедов.

NSO компаниясынын жетекчилери Pegasus программасы террористтерге жана коркунучтуу кылмышкерлерди көзөмөлдөө максатында иштелип чыккан деп түшүндүрөт. Алар программалык камсыздоону мыйзамдуу колдонуу үчүн бир катар өлкөлөрдүн коопсуздук кызматтарына сатылганын моюнга алган. Бирок кайсы өлкөлөр, кандай шартта жана канчага сатып алганын “коммерциялык сыр” деген шылтоо менен ачыкка чыгара элек.

ТЫҢЧЫЛАРДАН КАНТИП КОРГОНОБУЗ?

Pegasus жөнөкөй вирустарга караганда алда канча татаал. Көпчүлүк учурдакадимки антивирустук программалар аны аныкта албайт. Адистер программаны табуу да, аны жок кылып кутулуу да кыйын экенин айтышат.

Казакстандык активист Дархан Шарипов тизме тууралуу маалыматтардан кийин интернеттеги коопсуздукка көбүрөөк көңүл бура баштаган:

"Телефонуңуз iPhone болсо iOSтун эң акыркы версиясын жүктөп алышыңыз керек. Бейтааныш адамдардан келген Telegram же Whatsapp шилтемелерине, алар эмне жазбасын кирбеш керек. Телефонуңузду мезгил-мезгили менен өчүрүп күйгүзүп турушуңуз керек, анткени мындай учурда Pegasus программасынын иши үзгүлтүккө учурайт. iPhone'до Lockdown Mode функция жакында эле кирди, ал иштетилгенде программага тоскоол боло турган FaceTime жана iMessage токтоп, бөгөттөлөт. Мындан тышкары эки факторлуу аутентификацияны иштетишиңиз керек. Тиркеме аркылуу кирип, бардык аккаунттарыңыз үчүн паролду колдонушуңуз керек", - деди Дархан Шарипов.

Журналисттердин Pegasus тыңчылык программасы тууралуу иликтөөсүнөн кийин Google, Apple жана Meta сыяктуу технологиялык гиганттар системаларында кошумча коопсуздук чараларын киргизди.

Аталган кызмат 1-июлдан тарта автоунааны камсыздандырбагандарга айыптар салына баштарын эскертти.

Камсыздандыруу полиси, анын зарылдыгы? Эмнеге полис алууну айдоочулар кечеңдетип жатат?

1-июлдан тарта кыргызстандыктар автоунаасына камсыздандыруу полисин (ЖЖМК, орусчасы - ОСАГО) алууга милдеттүү болду. Буга чейин улам артка жылдырылып келген камсыздандыруу полисин алуу милдети бул жолу дагы сентябрга чейин узартылганын Мамлекеттик камсыздандыруу уюму билдирген. Бирок Финансы рыногун жөнгө салуу кызматы аны төгүндөдү. Мекеменин апта башында тараткан маалыматында 1-июлдан тарта автоунааны камсыздандырбагандарга айыптар салына баштары эскертилген.

"Айып пул азыр салынбайт"

Жол кыймылынын коопсуздугун камсыздоо башкы башкармалыгынын маалымат кызматынын жетекчиси Байгазы Айтикул уулу азыркы тапта инспекторлор эреже бузган айдоочулар арасында түшүндүрүү иштерин жүргүзүп келатканын белгиледи.

"1-июлдан баштап мыйзам расмий күчүнө кирген. Азыр айдоочулардын көбү камсыздандыруу полисин алууга жетише электигине байланыштуу биз түшүндүрүү иштерин жүргүзүп атабыз. Полиси жокторго карата протокол толтурсак мыйзамдын негизинде бул туура болот. Бирок, массалык рейддик иш-чаралар баштала элек, полиси жокторго айып салына элек. Бир гана түшүндүрүү, эскертүү болууда".

Кыргызстанда 1 млн 762 миң унаа катталган болсо, анын 150 миңге чукулу юридикалык тараптарга таандык. Мындан улам бул унааларды мекемелер 2023-жылдан бери милдеттүү негизде камсыздандырып келгенин Мамлекеттик камсыздандыруу уюмунан билдиришти. Бул мамлекеттик орган 4-июлга чейин 200 миңден ашык унааны камсыздандырган.

Кыргыз камсыздандыруу ассоциациясынын жетекчиси Улан Бактыгулов маалымдагандай, айдоочулар июнь айынын экинчи жарымынан тарта активдеше баштаган.

"Биздин камсыздандыруу рыногунда азыркы күндө 14 жеке жана бир мамлекеттик камсыздандыруу компаниялары иш жүргүзүп келет. Элдин активдүүлүгү былтыркы жыл менен салыштырмалуу июнь айында күч алган. Кыргызстандагы унаалардын саны 1,6 млн болсо, анын 37,5% камсыздандырылды. Бул кампания дагы уланат".

Бул мыйзам 2015-жылы кабыл алынган. Анда 2019-жылы ишке кирет деп белгиленген. Бирок техникалык, укуктук жана айрым саясий себептерден улам жылып отуруп, акыркы жолу 2025-жылдын 1-июлуна белгиленген.

• Унааны милдеттүү камсыздандыруунун баасы 1680 сомдон башталып, унаанын кыймылдаткычынын көлөмү, айдоочунун тажрыйбасы жана башка критерийлерге жараша төлөнөт. Унаа ээси жол кырсыгына кабылса тараптарга 150 миң сомдон 450 миң сомго чейин кепилдик каражаты төлөнүп берилери көсөтүлгөн. Эгер унаасын камсыздандырбагандар болсо 3 миң сом айыпка жыгылат.

Камсыздандыруунун пайдасы

Ушу тапта Кыргызстан боюнча унаа ээлеринин 37,5% бул полисти алган. Июлдан тарта бул көрсөткүч кескин өзгөрүп кетиши мүмкүн. 18 жылдан бери унаа айдап, Таластан Бишкекке жүргүнчүлөрдү ташып иштеген Арслан Аламанов бул документти албагандардын бири.

"Эки миң сом төлөп, камсыздандыруу полисин алдым дейли. Бир күнү жол кырсыгына кабылып калсам, камсыздандыруу сертификатын берген компаниядан өзүлөрү айтып жаткан кепилдик акчаны ала аламбы? Мен ала албайм деп ойлойм. Себеби алар ошол убада берген 200 миң сомун бербей, мен жол кырсыгына туура эмес кабылып калганымды далилдеш үчүн бүт күчүн жумшашат, акыры алардыкы туура болуп чыга келет. Демек, мен акчаны асманга эле сапырып жибергендей болуп калам. Анын үстүнө алар акча берет эле деп күтүп жүргүчө, көнгөндөй эле чуркап барып өз акчаңа унааңды оңдой салып ишиңди уланта бергениң жакшы. Машине эмес, килейген үйү өрттөнүп, жер менен жексен болуп калгандарга ашып кетсе 200 миң сом берип атышат, анан унаага кайдан беришмек эле. Эл мындай чыгымдарга даяр эмес, камсыздандыруу компаниясы соттон сотко сүйрөйт. Мамлекет эч качан уттурбайт, өзгөчө жеке камсыздандыруу компаниялары элден акча чогултуп, байыгандан башканы кылбайт. ОСАГО - бул жөн гана абадан акча жасоо",- дейт ал.

Бирок мындай камсыздандыруу полиси дүйнөнүн бардык эле өлкөлөрүндө бар. Кыргызстан кеч болсо дагы ушундай эрежелерди киргизүү керек дейт эксперттер. Унааларды камсыздандыруу системасы коңшы өлкөлөрдө бир топ жылдардан бери иштеп келет. Мисалы, Казакстанда 2007-жылдан бери айдоочулар полис алып, кырсык болгон учурда камсыздандырган компаниялардан каражат алып келишет. Талдоочу Эмил Жороев эл арасындагы айрым түшүнбөстүктөрдү маалыматтын жетишсиздигинен улам деп эсептейт.

"Азыр мамлекет айдоочулардын басымдуу бөлүгү бул полисти албай калганын көрүп турат. Андан сырткары буга чейинки, азыркы бийликтин да кемчилиги - бул камсыздандыруу эмнеге керек? Ал кошумча салык катары эмес, ар кандай күтүүсүз кырдаалдарда айдоочуга көмөкчү болорун элдин калың катмарына жеткире албай жатышат. Тилекке каршы, эч кандай аракет болгонун мен байка алган жокмун. Камсыздандыруунун маанисин жакшы жеткирсе, кепилденген машинелер үчүн канда акча берилгенин маалымат катары кенен беришкен жок. Ишенбөөчүлүк - биздин объективдүү маселе. Ошондуктан толук кандуу маалымат, ачыктык менен ийгиликке жетсе болот. Азыр 200 миңден 400 миңге чейин төлөнүп берилет деп айтылганы менен, бул сумма өтө аз каражат. Ошондуктан каражат төлөп берүүнүн схемалары канча көп болсо, айдоочулар үчүн ошончо мүмкүнчүлүк көп болот. 4-5 түрдүү тарифтер болгону жакшы. Колдонуучунун тандап алуу мүмкүнчүлүгү болгону да жакшы. Азыр Кыргызстанда унаа өтө көп, дээрлик ар бир үй-бүлөдө унаа катталган. Мындай караганда милдеттүү камсыздандыруунун наркы анча кымбат эмес, эгер аны адат кылып, жылда төлөгөнгө көнүп алсак мыкты болмок, бул керек".

Автоунааларды милдеттүү түрдө камсыздандырууга үндөгөн маалыматтык өнөктүк кеңири жүрдү. Соцтармактардан тартып, ЖМКларда активдүү чагылдырылды. Андан сырткары онлайн платформалар аркылуу полисти оңой алуунун жол-жоболору иштелди.

Өкмөт камсыздандыруу полиси айдоочунун "калканы" экенин айтып келет. Расмий маалыматка ылайык, 2024-жылы өлкөдө 7 101 жол кырсыгы катталган. Андан 743 адам каза болуп, дагы 10 миңден ашык киши жаракат алган.

Кыргызстанда 2025-жылдын январь-март айларында 1300дөн ашык жол кырсыгы катталып, андан 110 адам каза болгон. Дагы 2 миңден көп киши ар кандай жараат алган.

"Камсыздандыруу - экономикалык өсүш"

Экономист Кубан Чороев камсыздандыруу полисинин маанисин мындайча түшүндүрдү:

"Бул эл аралык стандарттарга шайкеш келет. Коңшуларда Казакстан, Өзбекстан жана Орусияда бул ийгиликтүү иштеп жатат. Кыргызстандан акыркылардан болуп иштей баштаганы жатат. Кепилденген компенсация болот, күнөөлүү айдоочулар үчүн жеңилдиктер болуп, мамлекеттик ресурстарды колдонуу азаят. Жол кырсыктары азайып, каржылоо төлөмдөрү топтоло берет. Экономикалык жактан караганда, камсыздандыруу компаниясы иштеп турган учурда ал мекеменин олуттуу каражаты банктарда актив катары иштей баштайт. Азыр 1600 сомдон өйдө сумма төлөнөт деп айтылды. Бул кайсы бир айдоочулар үчүн чоң каражат болушу мүмкүн. Ошондуктан айрым айдоочулар мыйзамдын туура жана так аткарылышынан күмөн санап жатканы мыйзам ченемдүү көрүнүш. Мыйзам тажрыйбада жакшы иштеп кетсе эл өзу камсыздандырууга кызыктар болот".

Кыргызстанда "Автотранспорт каражаттарынын ээлеринин жарандык-укуктук жоопкерчиликтерин милдеттүү камсыздандыруу жөнүндө” (ОСАГО) мыйзам 2015-жылы эле кабыл алынган. Документ 2016-жылы иштей башташы керек болчу, бирок камсыздандыруу полисинин баасы, төлөнө турган кенемте, анын шарттары так аныкталбай айдоочулар каршы болуп жети жылдан бери ишке ашпай келген.

2025-жылдын 1-январынан тартып автоунаасына жарандык жоопкерчиликти милдеттүү камсыздандыруу полисин албаган жеке жактарга 3 миң сом, юридикалык жактарга 13 миң сом айып пул салынып баштамак. Декабрь айынын соңунда Министрлер кабинети бул мөөнөттү 1-июлга чейин жылдырган.