Ларыса Геніюш – вучаніца Ваўкавыскай польскай гімназіі. 1928 г. З фондаў БДАМЛМ
Неяк у маленстве яна мела вялікае перажываньне, у якім доўгі час нікому не прызнавалася... Лятэнтныя фрайдысты, якіх нямала сярод маіх чытачоў, ужо настаўляюць вушкі ў чаканьні: зараз мы даведаемся ўсю праўду і мэтадам яе дыстыляцыі нацэдзім сабе сэнсацый. Апсік, апсік, мілыя. Будучай паэтцы проста распавялі тады пра рай і пекла, і з таго часу дзяўчо не знаходзіла сабе месца — дзіва што, асабліва пасьля такога маляўнічага расказу пра геену вогненную. Але думала яна не пра тое, як усё гэта страшна і пахне серай — дзіця мучылася пытаньнем, як зрабіць так, каб «каханыя бацькі яе ня трапілі ў тое пекла — няхай ужо лепей я за іх адпакутую».
Гэтаму ўспаміну я веру. Адпакутваць за кагосьці... Адкуль такія людзі бяруцца? Ну, напрыклад, зь Беларусі — не, ня з той, да якой Ларыса Геніюш зьвернецца некалі, зьедліва і даволі дакладна сфармуляваўшы яе сутнасьць:
«Народ сьвінарак і даярак,
Народ разяваў і варон».
Ларыса Геніюш. 1937 г. З фондаў БДАМЛМ
Народ, што як ніякі іншы ўмее прынізіць сваіх паэтаў, і сваіх жанчын.
Не, яна, Ларыса Геніюш, зь іншай Беларусі: дзеячы якой, пасылаючы моладзь вучыцца за мяжу, бяруць з кожнага абяцаньне пасьля заканчэньня вучобы даць за свой кошт вышэйшую асьвету хаця б аднаму суайчыньніку. Зь Беларусі беларускай, эўрапейскай, вольнай — якая была, веды пра якую можна бясконца чэрпаць з кніг, якая застаецца з табой, дзе б і як ты ні жыў — застаецца, як кніга. У гэтым усім, магчыма, зашмат патасу і ідэалёгіі, цэлае поле, пакрытае дзе-нідзе сьлядамі нешматлікіх перабежчыкаў — але Ларыса Геніюш той аўтар, на якім трымаюцца сапраўдная беларуская ідэалёгія і сапраўдны беларускі патас (мусяць жа быць у нас свае ідэалёгія і патас — яны пакуль сваю ролю не адыгралі і яшчэ паслужаць, бо ёсьць каму). На творах Ларысы Геніюш утрымаўся і трымаецца дагэтуль беларускі фанатызм, які ўратаваў нас ад зьнішчэньня. Пра гэты фанатызм не пагаворыш з замежнікамі — не зразумеюць, нават ірляндцы паглядзяць коса, нават індзейцы, ня кажучы ўжо пра немцаў; пра яго гавораць міжсобку, часам нават бяз словаў. Яго нават фанатызмам сорамна назваць... І тым ня менш гэта самы фанатычны з усіх фанатызмаў, бо толькі фанатык пабяжыць праз тое міннае поле ў поўную невядомасьць.
Ларыса Геніюш. З фондаў БДАМЛМ
...Быў і я ў чэскім Вімпэрку, піў сьлівовіцу і піва, лазіў па тамтэйшым замку, у вязьніцы якога 65 гадоў таму сядзелі на той момант ужо чэхаславацкія грамадзяне Ларыса і Янка Геніюшы, выдадзеныя сваім урадам на расправу Саветам. І разгаварыўся там з адным маладым беларускім пісьменьнікам, удзельнікам конкурсу для маладых літаратараў імя Ларысы Геніюш. Той літаратар выказаў сваё стаўленьне да вершаў Геніюш — мякка кажучы, ня надта прыхільнае.
Наўрад ці гэты літаратар ведаў, што міжволі паўтарае словы аднаго са сьледчых, якія вялі ў 1948 справу Геніюш. «Якая вы паэтка? У нас у дзесяцілетках пішуць лепей!» — сказаў неяк на допыце гэты аматар паэзіі, б’ючы ў самае слабое, самае адчувальнае месца ўсіх паэтаў зямлі, пачынаючы ад Гамэра і канчаючы Зьмітраком Аглаблёвым. Кажуць, адна савецкая паэтка публічна спаліла кніжку Геніюш — выключна зь літаратуразнаўчае цікаўнасьці. А што, таксама мэтад. Калі гэта праўда — то якога яшчэ можа прагнуць паэт прызнаньня?
Ларыса Геніюш. З фондаў БДАМЛМ
Так што тут і праўда ўсё няпроста. Я і сам імкнуся ацэньваць аўтараў толькі па тым, што яны пішуць, не зважаючы на колер і велічыню іхнай маралі і колькасьць зорачак з Пагоняю на пагонах, але. Зірніце зь іншага боку, запярэчыў я маладому літаратару: каб не Ларыса Геніюш, якая ў свой час адпакутавала, ці лазілі б мы тут сёньня, ці пісалі б па-беларуску, ці гаварылі б?.. Ці спрачаліся б пра сваё?... Ці пілі б гэтую сьлівовіцу? Сумняваюся. Таму майма павагу і ўдзячнасьць. Вядома, яна не Хрыстос, а мы вось у бога ня верым. І сёньня мы яшчэ маем нешта сваё і можам гэтым сваім карыстацца — і крытыкаваць, у тым ліку тых, хто забясьпечыў нам гэтае права.
Ёсьць паэты, кожны верш якіх робіцца падзеяй; ёсьць паэты, само жыцьцё якіх — іхны найлепшы верш. Ларыса Геніюш, безумоўна, належыць да другіх. Не пражыла б яна сваёй паэзіі, не адпакутавала б яе — усе гэтыя напісаныя ёй захопленыя, часта экстатычныя, часам задуменныя, але заўжды вельмі гучныя радкі мала чаго б каштавалі. Сапраўды, напісаўшы «Я хаце абавязаны прапіскаю» — можна супакоіцца і проста надрукаваць гэта, абавязаньняў тут мала. А напісаўшы «Як жыць — дык жыць для Беларусі, а безь яе зусім ня жыць» — мусіш першы паказаць прыклад, і калі спатрэбіцца, то й ня жыць, па-сапраўднаму, як кажуць, усур’ёз. Беларуская паэзія заўжды існавала як тэатар, трохі неўзапраўду — Ларыса Геніюш першая сышла са сцэны ўніз, да публікі, нават не сумняваючыся ў тым, што гэта адзіна правільны, яе шлях. Усё штучнае, мастацкае, сутыкнуўшыся з рэальнасьцю, прайшло выпрабаваньне на жыцьцяздольнасьць. Такі сабе тэатар жорсткасьці. Заля ў шоку — там, унізе, ад літаратуры не чакалі такога наступу. Пагатоў ад беларускай. Галоўны матыў якой Ларыса Геніюш і сама вызначыла не без шматзначнага ўздыху як «вядома які, гаротны...» Кажуць, пад канец жыцьця яна крытыкавала за гэтую гаротнасьць шмат каго зь беларускіх савецкіх пісьменьнікаў.
Ларыса Геніюш за друкарскай машынкай. З фондаў БДАМЛМ
Бо ў яе самой беларускае — зусім не гаротнае. Гнанае — так, пагарджанае — так, але не асуджанае, заўжды зараджанае на супраціў, на барацьбу. Настрой большасьці яе вершаў — гэта, так бы мовіць, настрой стратэгічнага адступленьня з надзеяй на рэванш, немагчымасьць контратакі нават не разглядаецца. Яна — з тых паэтаў і тых людзей, якія проста так не здаюцца і гатовыя ахвяраваць сабой у любы час. Напэўна, на Ўсходзе з такіх вырастаюць шахіды. А тут, у Цэнтральна-Ўсходняй Эўропе — вось, вершы.
«Ёсьць такое казачнае слова, вырванае з рэбраў — Беларусь...» У гэтых радках, нягледзячы на іх досыць празрыстую вобразнасьць, ёсьць нешта біблейскае, нешта блізкае ад той самай гісторыі, пра якую была гаворка на пачатку. Як і Натальля Арсеньнева, Ларыса Геніюш — паэт рэлігійны, яна таксама бярэ на сябе ролю пасярэдніка паміж сваім народам і богам: вымалю ў бога для цябе, зьвяртаецца яна да народу, вымалю шчасьце, волю etc. — і моліцца, апантана і шчыра. Шчырасьць — не найлепшае рэчыва для літаратуры, якая ў сваіх найлепшых узорах падобная хутчэй на тэрмітнік, які вядома з чаго робяць працавітыя інсэкты; але яна цалкам прыдатная для таго, каб узводзіць храмы. Храм Ларыса Геніюш пабудавала: Беларусь — адначасова яе алтар, яе «шлях круты», яе крыж. Той самы:
Крыж мой аднолькава цяжкі і мілы,
З гоняў дзірванных яго за субрацьцяў
Буду ахвярна нясьці да магілы.
Толькі ня дай мне пад ім заламацца«.
Ларыса і Янка Геніюшы пасьля катаргі. З фондаў БДАМЛМ
Як паэт з агромністай верай — найперш у бога і ў лёс, Ларыса Геніюш, здаецца, заўжды больш давярала сваім адчуваньням, чым розуму і ведам. Было і нешта яшчэ — што кідаецца ў вочы, калі перачытваеш яе «Споведзь». З пэўнай доляй умоўнасьці назавем гэта жаночай інтуіцыяй: якая ўвесь час нешта нашэптвае аўтару гэтага жыцьця. Да інтуіцыі паэтка прыслухоўваецца не заўсёды, не давярае ёй да канца — бо тады б, можа, лёс абышоўся зь яе сям’ёй і інакш, а вось адчуваньне дабра і зла дыктавала ёй чалавечы закон. Гэтае адчуваньне, прыроднае ці, можа, нават сялянскае — не давала зьбіцца з дарогі, не давала паблытаць «волю» і Волю. Воля — то воля, якую адчую, піша яна, усе астатнія «волі» могуць аказацца проста бутафорыяй ці, як часта бывае, пасткамі. Зь пекла ўпала на голаў мне ўся гэта СССР — і сапраўды, зь пекла, таго самага, пекла зь дзіцячых мрояў, ад якога так хацелася захінуць бацькоў.
Янка і Ларыса Геніюшы з Паўлінай Мядзёлкай. Зэльва, 1968 г. З фондаў БДАМЛМ
Чаму так адбылося? Бо душу ня здала ў калгас — упэўнена адказвае Геніюш. Наадварот — уся яе паэзія ёсьць няспыннай культывацыяй у сабе найперш душы, адзінай субстанцыі, якая важна пры веры. Я б жыла, як русалка, ня еўшы, сярод цішы аеру і траў — вось якая магла б атрымацца будучыня, але душа ў аўтаркі — сынонім сумленьня, а зь ім, неспакойным, ціша можа толькі сьніцца.
Вайна — невясёлая гульня: так піша яна ў «Споведзі». Нездарма тут ужытае слова «гульня»: вайна зрабілася найвышэйшым пунктам сутыкненьня тэатру паэзіі і так званай рэальнасьці. Відавочна, што гэта не дзеля ідэалягічнага супрацьстаяньня, а ад хрысьціянскага, чалавечага і мацярынскага жаху, пакліканая толькі адчуваньнем, напісала яна знакаміты верш пра партызанаў. Усьведамляючы ўсю ягоную правакацыйнасьць. Выклікаючы на сябе нянавісьць да сёньня:
Партызаны ж, тыя партызаны,
Што ім сёлы, енк ды боль людзкі?
Толькі б мосьцік недзе быў ўзарваны
Ды ляцелі з рэйкаў цягнікі.
Чалавек — гэта сьвятое, дзіця — гэта сьвятое. І Беларусь — гэта сьвятое. Настолькі, што нават згадваючы яе бязь пільнай патрэбы ці з затуманенай галавой, ты можаш яе дыскрэдытаваць. П’яным крыкам ня кліч Беларусь, пісала яна. Як заўжды, з часам яе запавет некаторыя давялі да абсурду. І дагэтуль ёсьць людзі, якія ў п’яным выглядзе не наважваюцца гаварыць па-беларуску — каб сьвятое ня ганіць. Добрае апраўданьне. Гэтым мы зь імі і адрозьніваемся... Бо камусьці ў Беларусь хадзіць па нядзелях, як у храм, а камусьці зь ёй жыць.
