...У 1965 годзе Ўладзімер Жылка, першы зь беларускіх паэтаў, атрымаў Нобэлеўскую прэмію па літаратуры.
На той час яго мала хто ведаў — хіба толькі прафэсары-славісты ды крытыкі, але, як гэта часта бывае, іхны голас усё ўрэшце і вырашыў. Да апошняга моманту ў галоўных фаварытах хадзіў савецкі пісьменьнік Шолахаў, на выпадак перамогі якога Нобэлеўскім камітэтам ужо была падрыхтаваная нават прыгожая фармулёўка: «за мастацкую сілу і цэльнасьць эпасу пра данское казацтва ў пераломны для Расеі час». Шолахаў, у суправаджэньні мамак, нянек і іншых апекуноў з савецкай амбасады, акурат рэпэтаваў у сваім нумары перад люстэркам як ён адмовіцца схіліцца перад швэдзкім каралём і прамовіць з выклікам: мы, казакі, нікому не кланяемся... — калі раптам патэлефанавала надзейная крыніца і прабурчэла, што прэмію дадуць Жылку. «А хто ето?» — сказаў разгублена Шолахаў, перад вачыма якога адразу ўстала на дыбкі ўся родная цаліна.
Хата ў Макашах, дзе нарадзіўся Уладзімер Жылка
Жылка жыў тады ў Францыі, куды вярнуўся з Амэрыкі, дзе вылечыўся ад сухотаў і перажыў ваеннае ліхалецьце. А перад гэтым — перад гэтым быў Парыж, у які ён не без праблем уцёк з акупаванай немцамі Прагі. У 1965 вершы Жылкі ўжо даўно былі перакладзеныя на ўсе асноўныя мовы, і адразу пасьля абвяшчэньня імя новага ляўрэата эўрапейскія і амэрыканскія выдавецтвы кінуліся да яго з прапановамі. На самой цырымоніі шматлікай савецкай дэлегацыі заставалася ў бясьсільнай злосьці назіраць, як перад каралём Густавам VI Адольфам горда схіляецца маладжавы (яму ўсяго 65), хаця і з спаласаваным нягодамі тварам, сівы чалавек з высокім шляхетным ілбом і вялікімі вачыма. Як шальмавалі потым яго за гэтую ўзнагароду ў савецкім Менску (як жа ж: вораг, антысаветчык) — і як пілі ўпотай за яго здароўе не закусваючы тыя, хто былі некалі знаёмыя з Жылкам, сустракаліся зь ім у парыскіх кавярнях падчас сваіх рэдкіх «камандзіровак» і кантрабандай прывозілі ягоныя забароненыя ў Беларусі кніжкі. «За пошукі хараства, паэтычны зрок і годнасьць у прэзэнтаваньні вольнай беларускай культуры» — так патлумачылі ў Стакгольме сваё рашэньне, і ў гэтым выпадку, насуперак звычаю, ня надта паграшылі супраць ісьціны, бо...
Усё магло стацца менавіта так. Але ня сталася. Уладзімір Жылка, чый талент абяцаў гэтак шмат, памёр у 1933-м у ссылцы, трохі не дажыўшы да трыццаці трох. (Так і просіцца пошласьць у духу літаратурных журналістаў: «тра-та-та-та, ва ўзросьце Хрыста», але я Хрысту ў пашпарт не глядзеў і пошласьцяў не выношу). Чалавека Жылку забіла хвароба, ён памёр, «дарэшты выплеваўшы грудзі»; паэта Жылку загубілі сталінскія каты: дзьве паралельныя лініі на далоні лёсу, па якіх сьмерць варажыла чалавеку ў далічбавую эпоху, няўхільна збліжаліся і ўрэшце перасекліся. І сьвятло згасла. А яшчэ паэта Жылку загубіла Беларусь, Taufname Савецкая, якая спачатку павабіла пальчыкам, дала фальшывую надзею, а потым гэтым пальчыкам паказала на дзьверы, дала, так бы мовіць, свайму сухотніку пуцёўку ў д’ябальскую «санаторыю», на ідэалягічнае «аздараўленьне». Расправілася акурат тады, калі ў яго прарэзаўся свой голас.
Савецкая ўлада меркавала, што выправіла паэта ў нябыт — але памылілася: калі надышоў час адлігі, сіламі многіх людзей адбылося ажыўленьне Жылкі. Толькі тады стала відаць: Уладзімір Жылка — нацыянальная страта з далёкімі наступствамі, ён — з тых асобаў, дзякуючы каму Беларусь магла б і цяпер быць іншай. Магчыма, нават такой:
Ну, можа, хіба адвага не скакала б па радках, як конь, а так карціна прыгожая. Важна ня тое, што сталася, а тое, што магло стацца. Аднойчы прамоўленае, аднойчы выказанае і заўважанае мастаком ня вернецца ў хаос ужо ніколі — і Жылка гэта ведаў, адзін зь нямногіх. Ягоныя вершы — спробы зрабіць рэальнай умоўнасьць, вырваць прыгажосьць з хаосу, зафіксаваць яе і падзяліцца ёй зь іншымі, пакуль ня позна; хуткія, нэрвовыя рухі таленту, бо гладкія бакі ў прыгажосьці, гладкія і вільготныя, як у рыбіны, сэкунда — і высьлізьне, і больш ня схопіш.
Ён ведаў, што памрэ маладым. Што вяртаецца паміраць — гэта відаць па ўрыўках зь лістоў. Што вяртаньне ці невяртаньне ў Беларусь і тое, як яго там сустрэнуць, толькі адцягне прадвызначаны канец — або наблізіць. «Лёгкасьць сьмерці і боль жыцьця», якія яму сьніліся, ніяк не патлумачыш моднай ва ўсе часы паэтычнай танатафіліяй — цяжка хворы Жылка сапраўды ведаў, пра што кажа. Дасьледчыкі пішуць, што ў эміграцыі, падчас свайго побыту ў Празе (1923-1926) ён нават аднойчы перажыў клінічную сьмерць: зазірнуў па той бок... І пры гэтым ён паэт не трагічны, а хутчэй — мэлянхалічны. Ён не крычыць: надзеі няма! Ён напявае-шэпча: «і спакой, і спакой — безнадзейнасьць».
Літаратурнае аб'яднаньне «Узвышша». Першы рад: Я.Пушча, А.Бабарэка, У.Дубоўка, К.Чорны, З.Бядуля, К.Крапіва. Другі рад: М.Лужанін, С.Дарожны, А.Адамовіч, Т.Кляшторны, У.Жылка, В.Шашалевіч, П.Глебка.
Ёсьць паэты, перад якімі сорамна: яны памерлі, а ты жывеш. У іх было выгнаньне, а ў цябе ёсьць інтэрнэт. У іх былі ворагі, а ў цябе замест ворагаў — жамяра, якая нават сказаць ня можа прама: што ты ім «чужы па форме і ідэёваму зьместу», як пісалі пра Жылку пралетарскія крытыкі, і выдумляе замест гэтага розныя «аргумэнты». У тых паэтаў быў час «на зломе дзьвюх эпох злавесных» — а ў цябе? А, Ота фон Ф.? У іх была хвароба — а ў цябе зубы баляць. У іх была вера — нават савецкая Беларусь не прымусіла Жылку адступіцца ад перакананьня, што ён, як і кожны чалавек, «грамнічная сьвечка прад богам». І якая бывае радасьць, самагубчая, але салодкая, калі ты бачыш, што жыцьцё дало табе ня толькі хваробу, але і магчымасьць зірнуць на сьвет з таго самага ракурсу, што і ў твайго настаўніка. Ты ім зайздросьціш, Ота фон Ф. Зайздрасьць — пачуцьцё дрэннае, але карыснае. Яна не бывае белай ці чорнай, яна чорна-белая, як дапатопны тэлевізар.
Жылка зайздросьціў Багдановічу — і быў ягоным атожылкам. Гэты яго вядомы верш, «Максім Багдановіч», так і пачынаецца: «Так зайздрасна насіць вянок паэты і мець імя задумнае Максім...» У сваім тэксьце пра Багдановіча я пісаў ужо пра тое, як выбівалася яго сапраўдная «паэзія чыстае красы» з агульнага паэтычнага бумбамліту тых часоў. Жылка — вучань Багдановіча і кантраст ягонай хутчэй заходняй, выштукаванай, мэлядычнай, нейкай мініятурнай паэзіі з грознымі гудкамі і гіганцкімі рымаванымі агуркамі сучасьнікаў таксама відавочны. Няма тут і Дубоўкавай матэматыкі. Сам сябе Жылка называў у вершах «пясьняр, змагар, бядняк празь век». І потым робіць важнае ўдакладненьне: «быў перш за ўсё я чалавек». Змагаром яго ўсё ж уявіць цяжкавата — чароўны Меч зь ягонага аднайменнага верша Жылку дадзены патрыётамі, як вінтоўка апалчэнцу. Як патрыёт, Жылка значна прасьцей уяўляецца схіленым над палімпсэстам, зь якім ён некалі параўнаў сваю, несавецкую Беларусь. Не кароль Артур, ня Рычард Ільвінае Сэрца, хутчэй — Багдановічаў Летапісец, які «свой век сканчае ў манастырскіх мурах» («усё зьмянілася і ўжо пра іх забылі. Вы, літэры, цяпер нанова ўсё збудзілі!»).
Вільня. Фота Яна Булгака
Бядняк — так, вядома. Дзе хто бачыў заможнага летапісца? Але перш за ўсё чалавек і пясьняр. Раньні Жылка — аўтар ціхіх «песень», якія таму і чуваць дагэтуль, што сьпеў быў ціхі, без надрыву. Найлепшы, найпрыгажэйшы зь іх — «Сьмяротны пах». Сюжэт яго ня новы, але пры чым, уласна кажучы, тут сюжэт. Важна — ня што, важна — як.
«Ёсьць боль затоенай тугі
У кволым паху зьвялых кветак...»
У гэтым вершы ёсьць усё. Ён незвычайна музычны — як і ўсё Жылкава. Ён пераліваецца тонкімі, дарэчнымі паўпаўторамі, своечасовымі, ідэальна вытрыманымі паўзамі:
«...яны цьвілі і адцьвілі —
І тайнай іх была жалоба.»
Канец гэтага верша амаль ідэальны, да паху памерлых кветак прымешваецца іншы, да не такога ўжо і мудрагелістага сэнсу — «прачыстая тайна»:
«І не дазнаў б ніхто яе,
Калі б ня гэты пах сьмяротны,
Што дымам кадзіва ўстае,
Такі тужлівы і маркотны...»
Здаецца, менавіта Жылка ўпершыню назваў Вільню крывіцкай Мэккай. Але, падхопліваючы гэтае нечаканае, растыражаванае выслоўе, мала хто памятае, што там далей. А далей — мінарэты, «няма Бога крым Бога» (і Магамэт прарок яго), Кааба, Рамадан, суры, Мэдына. І ўсё гэта ў Вільні, і ўсё становіцца вобразамі: веры ў Вільню як у галоўны і апошні аплот Беларусі. Які магутны, магамэтанскі ўдар паэта па ўсіх хрысьціянскіх фундамэнталістах зь іхным фэншуем і айчынных нэапаганцах зь іхнымі гульнямі ў бабуліным куфры: «Знайдзі свастыку» і «Маленькі арыец». Адукаваны эўрапеец, Жылка даволі вольна карыстаецца рознымі культурнымі кодамі, яго вершы, пры ўсёй іхнай патрыятычнасьці, адкрытыя да сьвету — зьява абсалютна натуральная для колішняй беларускай культуры, культуры вечнага скрыжаваньня, але страчаная, замкнутая нашчадкамі Жылкі на цяжкі замок.
Уржум, месца ссылкі і сьмерці
Згадаць бы тут яшчэ іншы, зусім ня ціхі «Верш разьвітаньня», напісаны Жылкам ужо ў ссылцы, перад сьмерцю — пякучы, балючы ліст няскоранага ў будучыню. У якім аўтар і сам паўстае лістом, не папяровым, жывым: «скажуць людзі, як ліст адарваны, па табе я ў чужыне засох». Але цяперашняму беларускаму чытачу, які знойдзе і прачытае гэты верш-пасланьне ў кніжнай бутэльцы, аўтар дае ясныя ўказаньні.
«Гэты верш разьвітаньня і смутку
Ты згадай у залатую пару!»
Волю аўтара трэба выконваць, загарнуўшы кнігу. Бо залатая пара, відавочна, яшчэ не надышла. Зробім закладку і пачакаем.
