Як ні дзіўна, Янка Маўр — адзін з самых чытаных аўтараў майго дзяцінства. Прынамсі, «Амок» і «У краіне райскай птушкі» меў на сваёй паліцы ледзьве ня кожны рамантычны падлетак, беларускі клясык стаяў там побач зь Дзюма, Вэрнам, Ўэлсам і анталёгіямі замежнай фантастыкі, зьзяючы зоркаю на штрыфлі — неблагая кампанія. Янку Маўра сапраўды чыталі — і нават перачытвалі: толькі па гэтым і вызначаецца сапраўдная якасьць кнігі, хаця і не абавязкова мастацкая. Некалькі ягоных твораў выйшлі ў сэрыі «Бібліятэка прыгодаў і фантастыкі», якую паважалі вучні ня толькі старэйшага, але і сярэдняга, паўсярэдняга, цяжкага і супэрцяжкага школьных узростаў. Што праўда, чыталі яго збольшага ў перакладзе на расейскую — вынік працяглага машэраўскага расшаркваньня перад Масквой (у параўнаньні зь якім расшаркваньне цяперашніх беларускіх кіраўнікоў нагадвае хутчэй спробу сесьці на шпагат). Але пра мову тады, натуральна, мала хто задумваўся: нават чыстакроўныя яванцы ў «Амоку» гаварылі амаль без акцэнту: «Ленін! Совьет! Расія!» — куды ўжо было нам, басаногім тубыльцам з бээсэсэраўскай Батавіі, да нейкіх там каранёў. Інданэзія была значна бліжэй.
Гэты Маўр умеў так задушыць сваю Дэздэмону, што зь яе паўраскрытага рота вывальваўся нарэшце няблага пабудаваны сюжэт, а рука чытача сама міжволі цягнулася да крыса (гэта такі крывы яванскі кінжал, ахвотна тлумачыў нам аўтар — і ўгадаў, бо цяжка прыдумаць нешта больш прыемнае на слых для хлопчыка, чым Крывы Яванскі Кінжал). Гэты Маўр напісаў яшчэ шмат чаго цалкам чытэльнага: напрыклад, «Палескіх рабінзонаў», канцоўку якіх безнадзейна сапсаваў нейкі польскі шпіён, засланы Маўрам у кнігу з ідэалягічнымі мэтамі; ці аповесьць «Чалавек ідзе», якая так перагукаецца з Роні-старэйшым .... Але менавіта «Амок», на мой погляд, самая вялікая творчая ўдача Маўра, нягледзячы на тое, што і там зь лішкам хапае сваіх «польскіх шпіёнаў» і другая частка поўная фразаў кшталту:
«Я еду ў Сурабаю канчаткова ўзгадняць некаторыя пытаньні з Батавіяй. Там намецім некаторыя задачы для вас, а потым правядзем нараду вашага актыву».
Ды нават усе гэтыя «ўзгадненьні пытаньняў» і «нарады актываў» ня ў стане забіць інтрыгу «Амоку». Яго хочацца дачытаць да канца, выціснуць з Дэздэмоны ўсё, што можна. Хто тут вінаваты — аўтар зь ягоным дарам апавядальніка, правільна выбраныя героі? А можа, яванская зямля — незвычайная, далёкая, сьпякотная і поўная неспадзяванак, сама як сапраўдны прыгодніцкі раман?
Янка Маўр з Васем Вясёлкіным, падараваным яму супрацоўнікамі часопісу “Вясёлка” ў дзень 70-годзьдзя. 1953 г. Фота: БДАМЛМ
Дваццатыя гады дваццатага стагодзьдзя. Паўстаньне на высьпе Ява супраць галяндзкіх калянізатараў. Героі — тубыльцы і галяндцы, адны высакародныя, другія — зло ў чыстым выглядзе. Ёсьць і добрыя галяндцы, і паскудныя яванцы, але прапорцыі вытрымліваюцца строга. Законы жанру, што паробіш. «Амок» — тыпова хлапечае чытво; можа, нават празьмерна. Сьвет раману — чыста мужчынскі, забаўна, але тут няма ніводнага значнага жаночага пэрсанажу. Што гэта за рамантыка без жанчын? А вось такая, маўрытанская. Нават крыўдна становіцца: увёў бы аўтар прынамсі нейкую яванку ў празрыстым саронгу ў якасьці ну хаця б баявой сяброўкі Салула або Нонга, раман набыў бы новыя фарбы. Адзіная больш-менш запамінальная жанчына ў рамане — прыгожая жонка галоўнага бадувіса Гіранг-Ту-Уна, якая ляжыць і курыць люльку. Маўр выдзяляе ёй некалькі радкоў. Ніхто не зьвяртае на яе асаблівай увагі, героі кідаюць на яе таропкі позірк і нясуцца далей: страляць па зьвярах і людзях, змоўнічаць, цягаць вінтоўкі і караць здраднікаў. Ну, ды бог зь ёй, з Гірангтууніхай, застаецца спадзявацца, што віхура рэвалюцыі дала ёй дакурыць сваю люльку да канца.
Самое слова «амок» да 2007 году асацыявалася ў мяне выключна зь Янкам Маўрам; якое ж было маё зьдзіўленьне, калі я даведаўся, што тут амокам называюць любую крывавую лазьню, зьдзейсьненую ў стане афэкту бязь ясных матываў. Раней неяк не прыходзіла ў галаву злавеснасьць заключанай у назьве раману мэтафары. Амок робіць бедны яванскі селянін, даведзены да адчаю ўладамі, ён кідаецца з крысам, Крывым Яванскім Кінжалам, на сваіх, на такіх самых бедакоў — і вось з такім, але ўсеагульным амокам параўноўвае Янка Маўр паўстаньне, якое рыхтуюць тубыльцы. Дык значыць, нават нацыянальна-вызваленчая рэвалюцыя — гэта насамрэч тая самая нематываваная прага забіваць, забіваць, забіваць, сваіх і чужых, асьляпленьне роспаччу? Наўрад ці аўтар, пішучы свой раман у другой палове дваццатых, меў на ўвазе нешта падобнае — хутчэй за ўсё, забойства эксплюататараў падавалася яму цалкам нармальнай справай, кшталту вынішчэньня пацукоў. Роспач апраўдвае ўсё. Роспач і гігіена.
Пры гэтым, як і кожны добры прыгодніцкі твор, «Амок» дае юнаму чытачу — юнга ён у душы ці юнат, няважна — некалькі абавязковых навукаў. Дзіцячая літаратура тым і адрозьніваецца ад дарослай, што мусіць чамусьці вучыць. Найперш мастацтву ўспрыманьня, дзіцячыя кнігі адказныя за разьвіцьцё яго тонкасьці. Другі ўрок «Амоку» — урок талерантнасьці (ці, як сказалі б пры жыцьці аўтара, інтэрнацыяналізму). Робячы галоўнымі станоўчымі героямі раману на першы погляд зусім чужых беларусам яванцаў, Янка Маўр падсьвядома закладваў у неакрэплыя душы падлеткаў разуменьне чалавечай роўнасьці і свабоды. Атрымалася даволі моцнае антырасісцкае пасланьне; дзякуй Маўру за гэта, сваю справу ён зрабіў. І калі нават адзін са ста колішніх Маўравых чытачоў — ну, скажам, які-небудзь фанат на менскім стадыёне падчас матчу скрывіцца ад галёканьня сваіх суседзяў («Малпа чакалядная!») на адрас афрыканскага легіянэра, то Маўр ужо заслужыў сабе месца на небе.
А яшчэ Маўр дае лекцыю мовы. Малайскай, піша ён — а можа, і не малайскай, праверыць цяжка. Тут трэба заўважыць, што і назвы мясьцін, абраных аўтарам як пляцдарм для раману, гучаць у Маўра неяк ну зусім па-беларуску. Ява... На яве... У Батавіі так і чуецца нейкая «атава». Ці вось: Кракатаў. Я кракатаў, мы кракаталі. Вы кракочаце. Першы беларускі вулькан. А малайская мова толькі дадае раскошы, цэлы слоўнічак можна скласьці:
Здымак 1953 г. На адвароце надпіс: “Встреча Мавра Дзя-Дуна со своими”. Фота: БДАМЛМ
Бэсар туан — вялікі пан.
Аранг-гіль — вар’ят.
Тада дапат — нельга.
Аранг-путых — белы чалавек.
Бадок — дурны.
Мат’ян — сьмерць; тыгр.
Д’енг-кок — прысяданьне, якім выказваюць пашану бэсар туану.
Наступная лекцыя — батаніка з заалёгіяй і геаграфіяй. Як і Жуль Вэрн, бэсар туан Янка, які ніколі не бываў ні на якім экватары, піша і заварожвае:
«У тропіках ноч заўжды надыходзіць раптоўна...»
Нездарма Зьмітрок Аглаблёвы называў «Амок» «энцыкляпэдыяй яванскага жыцьця». Экзатычныя расьліны, жывёлы, рыбы-бубначы і гіганцкія агуркі, якімі можна забіць чалавека. Дзікія і дзіўныя звычаі. Таямнічыя бадувісы і факіры. Рамантыка зьмяняецца статыстыкай, праглынаеш і яе. «У 1918 годзе на цукровых плянтацыях Явы было 1473 пажары» — піша аўтар, які быў не бадок і падчас працы над «Амокам» добра пакорпаўся ў літаратуры. Сам ён прызнаецца, што шмат якую інфармацыю ўзяў з успамінаў колішняга царскага консула на Яве Бакуніна.
У гэтым, мусіць, і ёсьць прычына такога ўпэўненага пасоўваньня аўтара па высьпе, якая ў трыццаць разоў большая за Галяндыю. Тут багата сваіх балотаў, і часам радасьць Маўра з гэтай нагоды становіцца відавочнай. У пэўным сэнсе, пішучы пра Яву, ён апісвае беларускае Палесьсе — малюе далёкія джунглі, а бачыць перад сабой айчынныя краявіды. Чаго добрага раптам адбудзецца цуд, і ўвайшоўшы ў джунглі двума смуглявымі яванцамі, адважныя інсургенты выйдуць зь іх якімі-небудзь дзедамі Талашамі. Але аўтар стрымліваецца, пра балоты ён яшчэ напіша...
Янка Маўр за працоўным сталом. 1955 г. Фота: БДАМЛМ
У пасьлямове да аднаго з пазьнейшых выданьняў «Амоку» распавядаецца пра тое, як у 60-х у госьці да аранг-путыха Янкі Маўра завітаў консул незалежнай Інданэзіі і пакінуў на аўтарскім экзэмпляры надпіс: "«Hidup perdamaian dunia! Hidup persahabatam Indonesia — Uni Sovjet!» Няхай жыве, маўляў, мір ва ўсім сьвеце і дружба паміж Інданэзіяй і Савецкім Саюзам. Нічога больш арыгінальнага выдумаць ня змог. Ня будзем крыўдзіць бэсар туана Янку Маўра ні расшкаркваньнем, ні шпагатам. Але маўр зрабіў сваю справу — і невялікага чытацкага д’енг-коку ён, без сумневу, варты.
