Расейцы — вялікая нацыя. І рэч не ў Талстаеўскім або байканурскіх байках. О, прыкрый свае гліняныя ногі!... Не. Рускі, расеец, russe, Russian, russo — гэта ня толькі нацыянальнасьць, у розных мовах гэтае кароткае слова, у залежнасьці ад кантэксту, можа быць тытулам, мянушкай, лаянкай, прысудам, штрыхом да партрэту, сымбалем надзеі або знакам бяды. Яно можа азначаць веравызнаньне, а можа — адсутнасьць усялякай веры. Яно — найлепшы сродак абагульніць тое, што іначай ніяк не генэралізуеш, самая трапная — і самая расплывістая характарыстыка «чужога» і «свайго». Яно рэдка патрабуе прыметнікаў. Расейцы. Рускія. Не закранаючы гістарычнага паходжаньня гэтага слова, прызнаем: толькі вялікая нацыя можа спакойна пазычыць іншым свой саманазоў для пайменаваньня ўсяго на сьвеце. Але рускі — гэта яшчэ і дыягназ.
Кароткае, на тры старонкі, апавяданьне Максіма Гарэцкага пад назваю «Рускі» — узор мэдычнай па сваёй дакладнасьці прозы. Маленькае й глыбокае, як Марыянская ўпадзіна. Тут няма ніводнага лішняга слова, «кожная стрэльба страляе», як вобразна кажуць тэатралы, пагойдваючыся на сваіх бронзавых вешалках. Страляе і самая галоўная, сапраўдная стрэльба — у руках Рускага. Ня можа ня стрэліць. Але куды паляціць куля?
Сюжэт апавяданьня даволі просты. Першая сусьветная. У шпіталь, дзе ляжыць апавядальнік, прывозяць хворага салдата па мянушцы Рускі з аўстрыйскага фронту. У Рускага хворыя грудзі, але, як кажа апавядальнік, яму «болей выпадае ляжаць у бальніцы для нэрвовахворых». Бо той Рускі мае ў вачах боль і безнадзейнасьць, а калі яго забірае хвароба, крычыць, ці то апраўдваючыся, ці то пераконваючы сябе самога: «Я рускі! Я рускі! Рускі, рускі...» З Рускім здарылася на фронце такая гісторыя. Ён, селянін, мужык, чалавек «здольны, але цёмны і грубы», меў завядзёнку цягацца па пустых дварах і зрытых акопамі палях, шукаючы, чым пажывіцца. Аднойчы ў прыцемках забрыў кудысьці да варожых пазыцый і сустрэў там аўстрыяка. Абодва, ашаломленыя, прыселі ад страху. Аўстрыяк першы падаў голас:
«Russe! Iwan! Ich hab’ was zu trinken! Schnaps!»
Не, ня так ён сказаў. То бок прыкладна тое самае, але чыстаю украінською мовою: «Руський! Я маю горілку...» Бо ён такі самы аўстрыец, як Рускі з Магілёўшчыны — расеец. Алькаголь, здольны паяднаць ня тое што салдатаў двух варожых войскаў, але і мізантропа зь пітэкантрапам, хутка робіць сваю чорную справу. На некалькі хвілінаў ператварае гарматнае мяса ў людзей. У гэтым новым стане абодвум утульна. Падданыя варагуючых імпэратараў Франца-Ёзэфа і Мікалая Другога, «аўстрыяк» і «рускі» п’юць гарэлку, закусваюць хлебам, кураць махорку Рускага, спрабуюць перакінуцца словам, але збольшага маўчаць. Прыгадваючы, напэўна, кожны свой дом. Гарэлкі мала, адно званьне. Хлеб, гарэлка, махорка — рэчы мірнага сьвету, якія вайна раптам узводзіць у ранг каштоўнасьцяў. Цікава, што аўстрыяк, нягледзячы на тое, што сам мае стрэльбу, прапануе або ўзяць яго ў палон, або адпусьціць. «Ідзі, братка, да сваіх», — дабрадушна кажа Рускі. Аўстрыяк сыходзіць.
І що робить цій москаль?
Рускі страляе аўстрыяку ў сьпіну. «Павярнуўся, злажыўся стрэльбаю і бяз дум націснуў пальцам:
«Так!»
Стрэльба дае адказ на пытаньне, якое раптам пачынае мучыць Рускага, калі ён глядзіць, як марудна сыходзіць у прыцемкі вораг. Вораг?
Наўрад ці Рускі быў такі ўжо снайпэр. Складана ўявіць яго чэмпіёнам палка. Але тут пацэліў так, як ня цэліў, відаць, і на полі бою — нягледзячы на цемру, гарэлку, дрыготкія рукі і цёплае, амаль сяброўскае разьвітаньне са сваёй мішэньню. Аўстрыяк падае і памірае.
Адказаць, чаму Рускі стрэліў, настолькі ж складана, як патлумачыць, чаму Мэрсо забіў араба.
Яму бліснула ў галаве, піша аўтар. Гэта — пачатак усіх тлумачэньняў. Цёмны, як блізкія пазыцыі варожых войскаў, ірацыянальны бок чалавека вылез вонкі і бліснуў сваёй чорнай лякаванай паверхняй. На сэкунду — але сэкунды хапіла, каб асьляпіць усё навокал і прадыктаваць падчас гэтага імгненьня сваю волю. Гэта — абсурд чалавечага існаваньня: гады, стагодзьдзі, тысячагодзьдзі лёгікі і розуму ўміг робяцца бясьсільнымі перад успышкай ірацыянальнага. Разнамасныя псыхолягі спрабуюць зьвесьці яго то да аднаго, то да другога, то да трэцяга тлумачэньня, а ў выніку самі выкідваюцца праз акно: гэтую трыюмфальную арку абсурду, ці выпраўляюцца ў дурдом — ягоную лябараторыю.
Другое тлумачэньне. «Каб не спазьніцца і каб пасьля не шкадаваць, што быў варонаю». Спазьніцца куды? Вядома, у чаргу па славу. Soldaten sind Mörder, як сказаў калісьці яшчэ пры жыцьці Гарэцкага Курт Тухольскі, выклікаўшы на сябе і на часопіс, дзе ён гэта напісаў, шквал абурэньня вэтэранаў першай сусьветнай. Забіўшы ворага, ты становішся героем. Стаўшы салдатам, ты маеш права забіць.
Трэцяя спроба. «Яго прыціснула тое, што ня меў часу падумаць... Ён хапаўся ўцяміць, ці ўсё добра ён рабіў». І потым папрок самому сабе: «Э, што ж я за ваяка». Ліхаманкавае суаднясеньне свайго чалавечага, індывідуальнага «я» зь «я — жаўнер», «я — падначалены», «я — грамадзкая істота». Са сваім, так бы мовіць, «пашпартным» я (няважна, ці існавалі тады пашпарты для сялянаў). Суаднясеньне не атрымліваецца, аўстрыяк сыходзіць, марудна, бо яму добра было са «сваім» «рускім», але ён сыходзіць усё далей, у душы Рускага разлад, паніка, адчайнае намаганьне сабраць сябе па частках у адно цэлае — і зноў няўдача. Стрэл. У Рускага не было часу на тое, каб падумаць, і ня толькі падчас сустрэчы з аўстрыякам. У яго наогул у жыцьці не было часу падумаць, бракавала магчымасьцяў для пазнаньня сьвету. Калі мы чагосьці ня ведаем — мы гэтага баімся — калі баімся, пачынаем ненавідзець. Вораг мусіць быць зьнішчаны. Калі думаць пра тое, чаму вораг — вораг, можна прамахнуцца. А можна наогул не падымаць стрэльбу. Піць гарэлку, есьці хлеб, гаварыць пра сваё, услухоўвацца ў гукі іншае мовы. Спрабаваць зразумець.
Я ўяўляю сабе, як на месцы аўстрыяка і Рускага вось так нечакана сустракаюцца асобы з разьвітым крытычным мысьленьнем, кшталту Абдзіраловіча. Сьвядомыя украінец і беларус, якія чытаюць кніжкі, выпісваюць газэты, думаюць, аналізуюць, разумеюць, што гэта — ня іхная вайна. Хутчэй за ўсё, фатальны стрэл не адбыўся б. Войскі дзьвюх імпэратарскіх вялікасьцяў пазбавіліся б двух прапаршчыкаў, якія гаварылі б, разумеючы адзін аднаго, імкнучыся зразумець. У гэтым — сэнс адукацыі, пакліканьне культуры. Але некаму выгодна, каб ні культура, ні адукацыя не выконвалі сваёй функцыі. Каб у той час, пакуль адна Эўропа ваюе з Азіяй, другая Эўропа ваявала за першую сама з сабой.
Але Рускі — мужык, пан сахі і касы, асоба, набліжаная да яе вялікасьці прыроды. З сваім культам дабрабыту. Чалавек разьліку. Чаркі і шкваркі. Ён таму цягаецца па бульбоўніках і закінутых дварах, бо, як той казаў, «не прападаць жа майну». Як нікому не дастанецца, дык хай тады мне. Калі аўстрыяк, паміраючы, шэпча пра жонку і дзяцей, Рускі заклапочана і трохі дзелавіта пытаецца: «А колькі ж іх маеш?» — нібыта гэта мае значэньне і ад колькасьці дзяцей забойства становіцца меншым ці большым. Не, ён ня рускі, ён сапраўдны беларус, які ўсяму вядзе лік, так было і так ёсьць, вось і цяпер, у наш час: колькіх трэба яшчэ пасадзіць, зьбіць, зьняважыць, апляваць, зьнішчыць, выгнаць у ягонай краіне, каб мера перапоўнілася? Ня ведаю. Беларуская мера бязьмерная, бо ня мае дна, а падлік вядзецца дакладны. Падлік бяз сэнсу, проста каб парадачак быў. Орднунг.
Аўстрыяк памірае. «Сьмяротная пялёнка, як у той курыцы, засьцілае ягоныя жаўтаватыя бялкі». Рускі прыкідвае, колькі трафэяў можна дастаць з забітага ў сьпіну ворага. Высьвятляецца, што небагата. Нейкі ліст у канвэрце. Але Рускі чытаць ня ўмее. Падраў паперу на шматкі, спалохаўся — не таго, што зрабіў, а ночы, цемры, падхапіў дзьве стрэльбы і пабег. Не забыўшыся пра бульбу.
Палонныя рускія пад аховай аўстрыякаў
«Що ж цій москаль наробив?» — пытаецца перад сьмерцю аўстрыяк: «нібы гаворачы аб нейкім трэцім». Аб трэцім удзельніку гэтай схаванай ад усіх драмы, якая адбываецца на захадзе адной імпэрыі і на ўсходзе другой. Хто той трэці? Каго бачыць раптам, паміраючы, украінец у начной цемры, што за таямнічая постаць узьнікае за сьпінай Рускага? Якога маскаля? Ці той «аўстрыяк», якому блізкая сьмерць адплюшчыла зьнянацку трэцяе вока, бачыць у апошняе сваё імгненьне саму вайну, яе прыгожае, бязьлітаснае боства, у мужчынскім абліччы, у вайсковай есавульскай форме, вайну, якая зазірае Рускаму праз плячо: ці выканаў ён яе загад, ці забіў? Не промахнулся ль ты, дружок-белорусс, за веру, царя і отечество, да за царское отчество? Молодец. Атаманом будешь. І яна растае ў ночы, вайна, у яе важныя справы: разьдзяляць і ўладарыць, пернік і путы, бізун і базука, прага танцу і танкі ў Празе, Пугачова і Пугачоў, пуга і пуцін.
Душа забітага аўстрыйца перасяляецца ў Рускага, як дух памерлага індзейца ўсяліўся некалі ў Джыма Морысана. «З той ночы Рускі ўпадабаў ляжаць на зямлі з раскінутымі рукамі і нагамі». Зусім як застрэлены ім аўстрыяк у тым полі.
Тое, што адбываецца з Рускім у шпіталі — выпрабаваньне маральлю. Не сялянскай, або грамадзкай, або нацыянальнай, або імпэрскай, або салдацкай. Звычайнай чалавечай маральлю. Ягоны хваравіты лямант «Я рускі!» — спроба знайсьці сабе апраўданьне. Я рускі — гэта значыць «я меў права стрэліць, бо ваюю ў расейскім войску». Я рускі — значыць, «я ня маю з тым, чужым, нічога агульнага». Я рускі — значыць, «мне можна». Я рускі — значыць, «я меў прычыну». Я рускі — значыць, «рускія мяне апраўдаюць». Я рускі — значыць, «свой». Я рускі — значыць, «я ня ведаю, хто я». Бо прызнаць сябе нярускім — значыць пазбавіцца нават ілюзіі на магчымасьць апраўданьня. Я рускі — а гэта можа быць і тытулам, і мянушкай, і лаянкай, і сымбалем надзеі, і знакам бяды. І верай, і адсутнасьцю веры. Я рускі — а рускі не патрабуе прыметнікаў. Рускі — гэта абагульненьне. Але рускі — гэта яшчэ і пракляцьце. У тым і рэч, што рускім чалавека ня зробяць ні бром, ні падскурнае ўпырскваньне. Як беларуская кроў у жылах сама па сабе яшчэ нікога ня робіць беларусам.
Рускага лечаць два дактары. Адзін, немец Гэрмэер, лічыць яго сымулянтам. Другі, беларус Квяткоўскі, прапісвае яму паветраныя ванны і кажа, што рускі ці не, «гэта ня столь важна».
