Як чытач я зь дзяцінства быў удзячны Міхасю Лынькову... Так-так, менавіта яму, стваральніку ідэалягічна правільных мядзьведзяў і хлопчыкаў, аўтару аповесьцяў для яшчэ жывых дарослых і амаль што цалкам вымерлых беларускамоўных дзяцей. Але ўдзячны не за гэта, а за тры зробленыя ім цуды, якія дзіўным чынам засталіся ў памяці ад нашага зь ім знаёмства.
Адна справа — чытаць, і зусім іншая — перачытваць: у першым выпадку ты ў гасьцях, у другім — ужо дома. Перачытваць Лынькова я браўся не без урачыстага ўнутранага трымценьня — раптам з гэтае падзабытае прозы, як вясёлыя нячысьцікі, палезуць не заўважаныя калісьці цікавосткі, сакрэтная зброя майстра, прыхаваная да лепшых часоў. Ды толькі пуста было гэтай ноччу ў вясковай царкве. Новых цудаў не зьявілася. Але і тыя, старыя нікуды не падзеліся. Хаця разьвіднела ўжо даволі даўно.
Міхась Лынькоў. 1929 г. З фондаў БДАМЛМ
Першы цуд — лынькоўскія цягнікі. Іхная музыка, іхная адзінота, іхная грымучая грацыя, іхны холад, іхная сажа, іхны бруд пад пазногцямі. Нават ня ведаю, хто яшчэ зь беларускіх савецкіх клясыкаў здолеў напісаць радкі, якія б так пасавалі да ўсіх маіх станцый і тамбураў, тамтэйшых, тутэйшых, таемных; да патанулых у змроку талых палеткаў, якія праносяцца за вакном, да бясконцых пэронаў і перакураў. Толькі ў цягніках можна рухацца на захад, ідучы на ўсход. Чытаючы Лынькова, разумееш, што цягнікі, відаць, адзіная чалавечая прыдумка, якая за паўтара стагодзьдзя ня страціла сваёй чароўнасьці і сваёй гіпнатычнасьці. На іх заўжды глядзіш вачыма хлопчыка — і такой бяды, што Міколка-паравоз ператварыўся пакрысе ў Андрэя Летуна з аднайменнага апавяданьня, а потым у Міколку-электрычку, Міколку-ІСЕ, Міколку-хуткасны—Менск-Берасьце-Тэрэспаль-Варшаву-Познань-Бэрлін-Гановэр. Людзі прыходзяць і сыходзяць, а цягнікі застаюцца.
Яны, цягнікі — такія самыя паўнапраўныя героі «Міколкі-паравоза», як сам Міколка, як ягоныя дзед, бацька, маці, сябры і ворагі. Але толькі да цягнікоў захоўваеш сымпатыю на працягу ўсёй аповесьці — яны не зьнікаюць нават за апошняй кропкай, яшчэ доўга грукочучы ў галаве. Ужо нябачныя ў тумане, яны ўсё яшчэ не скаціліся пад адхон нянавісьці — ня тое што іхныя пасажыры. Цягнікам прысьвечаны самы пачатак твора — і нават выказьнікі тут імчаць, апярэджваючы ўсе графікі і расклады, мінаючы сэмафоры так любімых Лыньковым часьціцаў, пакідаючы за сьпінай іншыя, нерухомыя часткі фразаў. Такі сабе чыгуначны сынтаксіс. Пачаць чытаць «Міколку» — значыць сесьці ў добры цягнік і з прыемнасьцю падумаць пра падарожжа. Тут чуваць кожны голас:
«Адзін так гудзіць, што шыбы трасуцца ў вокнах. У другога хрыпаты голас, нібы прастудзіўся паравоз, бегаючы ў зольных туманах і завеях. А трэці... не гудзіць, а пасьвіствае галаском такім тонкім, пранізьлівым».
Міхась Лынькоў. З фондаў БДАМЛМ
Лынькоў зьдзіўляе. «У небе курлыкалі журавы і паблісквалі на сонцы...» — так мог бы напісаць (а можа, і напісаў) не адзін беларускі празаік старога прызыву. Але тое, якім параўнаньнем сканчае Лынькоў гэты непераборлівы сказ — непаўторна, зусім па-дзіцячаму і абсалютна нечакана як на будучага народнага пісьменьніка БССР:
«...нібы нехта сарваў з тэлеграфнага слупа нізку фарфоравых ізалятараў і кінуў іх высока-высока ў блакітныя бездані неба».
Параўнаць журавоў з ізалятарамі так, каб гэта не выглядала вымучаным і нацягнутым, як эспандэр на спаніэля — амаль нерэальна. А Лынькоў вось здолеў.
Тая літаратура, у купэ якой ён уціснуўся, была яму відавочна цеснаватая. Ён наогул такі пісьменьнік, які быццам бы заўсёды толькі прыгаворвае, прымаўляе, нясьпешна камэнтуе, не даючы разагнацца сваёй інтанацыі — і вось ужо: канец аповесьці. І ў «Міколку», і ў «Мішку» — сваіх самых знакамітых і папулярных творах — ён спачатку дэманструе, што ўмее, умее, умее пісаць, а потым, зь ня меншым імпэтам — што калі трэба, то і ня ўмее. Бо трэба ж раздаць гэтыя вечныя белпісьменьніцкія даўгі. Роднай партыі, сацрэалізму, піянэрскай арганізацыі, савецкаму народу і г. д. Гэтаму дала, гэтаму дала, гэтаму дала... Як Міколка з сумам думае пра экспрэсы, якія пралятаюць міма, так і ўважліваму чытачу застаецца толькі ўспамін пра пачатак тэксту, пра некалькі старонак цудоўнай прозы, якая скончылася так хутка і на месцы якой застаўся голы краявід дурацкага сюжэту пра бальшавікоў і немцаў з панамі і белапалякамі. Даўжок, што паробіш. Кабінэт кожнага савецкага пісьменьніка быў такой даўгавой ямай — але Лынькова чамусьці асабліва шкада.
Вось і цудам нумар два для мяне ёсьць абсалютна геніяльны пачатак іншага лынькоўскага твора, таго, які «Пра сьмелага ваяку Мішку...» Урывак, варты таго, каб працытаваць яго цалкам. Усё ж es geht um die Wurst, а дакладней, пра маліну.
«Калі б хто запытаў Мішку:
Што ты любіш больш за ўсё на сьвеце?
Ён адразу б сказаў, каб умеў гаварыць:
Што люблю? Маліну люблю... Мёд люблю... Цецеруковыя яйкі люблю...
А яшчэ што?
І яшчэ маліну».
Гэтая ўяўная размова аўтара зь мядзьведзем выпісаная з зусім не мядзьведжай элегантнасьцю. Вось чаму Лынькова звычайна дачытваюць да канца (калі наважваюцца). Бо пачатак намякае на тое, што і працяг будзе ня горшы. Але чым далей па рэйках, тым больш адрэзаных ног, і чым далей у лес, тым менш маліны. На кожнай старонцы аўтар дэманструе свой партбілет — а мы думалі, ён нам пра мядзьведзя раскажа.
Міхась Лынькоў з унучкай Ірынай. 1965 г. З фондаў БДАМЛМ
Мішка — татэм лынькоўскага таленту. Хочаш народнай любові — зрабі галоўным героем дзіця або жывёлу. Лёгкі спосаб выбіць сьлязу і танную ўсьмешку, або хаця б дабіцца суперажываньня. Лынькоў гэта ведаў і скарыстаўся напоўніцу. І гэта было б не вялікім грахом, калі б ня той злавесны сьвет, куды прыяжджаеш у рэшце рэшт на цягніку лынькоўскіх аповесьцяў. Тут канцавая станцыя, просьба пакінуць вагоны, замест бога тут — Сёмка-матрос, у якога адзін запавет: «На штык ды ў рэчку». Немца тут завуць Шлёпкінбах (дзіцям марожанае), кабеты плачуць (бабе цьвяты). Бальшавікі, буржуі... Дзе вы, цягнікі, дзе ты, двайная маліна зь лёдам?
Перачытваючы «Міколку-паравоза», неяк заміраеш на фразе, якую калісьці ў дзяцінстве пракаўтнуў і не заўважыў. Бальшавікі захапілі параход (мяркуючы па апісаньні, амаль філязофскі) і адабралі сярод пасажыраў кучку маладых людзей. Адабралі, каб расстраляць без суду і сьледзтва. І харошы, выхаваны бацькам і аўтарам Міколка — ён
«ведаў, што чакае гэтых людзей, і ніколькі не шкадаваў іх, калі партызаны павялі іх у лес, у лагчынку».
Малайчынка, Міколка. Сапраўдны паравоз. Нейкай безнадзейнай лютасьцю, непрабіўнай мэталічнасьцю вее ад усяго гэтага. Часам Лынькоў у сваіх тэкстах сапраўды намякае на нейкі блізкі апакаліпсыс. Сьвет ужо ня пахне цягнікамі — «глухая ноч была напоеная пахамі пажараў, крыві і чалавечай нянавісьці», прызнае ён. І тут жа пасьпешліва, нібы спужаўшыся, канчае главу кароткім сказам — «Сьпяшаўся коньнік». Так у «Міколку» зьяўляецца бадай што дзюрэраўскі вершнік Сьмерць — і дае надзею на тое, што аўтар насамрэч меў больш даўгоў, чым мусіў аддаць...
Міхась Лынькоў. 1965 г. З фондаў БДАМЛМ
Мой трэці цуд цалкам прыватны. У аповесьці пра Мішку ёсьць момант, калі мядзьведзь трапляе на лясную паляну — і бачыць на ёй з-за кустоў аэраплян і польскага лётчыка. Ня ведаю, чаму — можа, фрайдысты патлумачаць? — але гэтая карціна стаіць у мяне ўваччу ўсё сьвядомае жыцьцё. Забыліся шмат якія пэрыпэтыі лынькоўскіх гісторый, а гэта вось, нязначнае, захавалася, як нейкі загадкавы фотаздымак. Паляна, аэраплян і лётчык. Можа, адсюль і ўзялася мая дылетанцкая любоў да гісторыі першай паловы ХХ стагодзьдзя, калі любая рэч з тых часоў выклікае дзіцячае захапленьне, калі ты пачынаеш шкадаваць, што нарадзіўся «так позна, позна, і так рана, рана...»
Перачытаўшы Лынькова, хочацца аднаго: уратаваць іх. Узяць Мішку, Барадатага, Жука, дзеда Астапа, Міколку ва ўсіх ягоных абліччах, сабраць усе цягнікі і фарфоравыя ізалятары, маліны бочку, скрыню тытуню, а заадно і аўтара, пасадзіць усіх у аэраплян і лятаць па коле над прыгожымі лынькоўскімі лясамі, доўга, моўчкі, часам ледзь не кранаючы вершаліны дрэваў, ня думаючы пра тое, што будзе далей — пакуль ня скончыцца паліва.
