Янка Купала
Свой дакастрычніцкі – то бок самы плённы, цікавы і трагічна абарваны на паўслове – пэрыяд бывае ва ўсяго, ня толькі ў беларускіх пісьменьнікаў. Напрыклад, дакастрычніцкі пэрыяд ложка, які нехта выкінуў на сьметнік перад нашым домам, відавочна, даўно мінуў – а якія, пэўне, кульбіты выраблялі на ім уладальнікі, як скакалі па ім дзеці!.. Па ўсім відаць, што завяршаецца дакастрычніцкі пэрыяд у памідораў, якія так старанна падсьвечваюць лямпамі ў вечаровым супэрмаркеце. А людзі ж, тыя наогул неяк імкліва прамінаюць свае дакастрычніцкія пэрыяды, нібы намагаючыся як найхутчэй выйсьці з пары росквіту – бо яна ня надта спрыяе выжываньню. Дакастрычніцкі пэрыяд Янкі Купалы даў белліту аднаго з самых буйных і супярэчлівых паэтаў і скончыўся не ў кастрычніку 1917, а значна пазьней, у 1930, жахлівым кафкіянскім Verwandlung паэта ў драўлянага жаўнера, Каяна Лупаку. Але ён быў, гэты “дакастрычнік” – і паэт быў таксама.
На бяду, першае знаёмства беларуса з Купалам адбываецца ў раньнім падлеткавым узросьце. Так бы мовіць, трохі пазьней за Спайдэрмэна і трохі раней за Сьпінозу. Акурат тады, калі чалавек канчаткова расчароўваецца ў Дзеду Марозу, бацьках і мастацкім слове. Купала зьяўляецца эфэктна: як джын з бутэлькі, як deus ex machina, але падлетак яшчэ занадта малы, каб набываць алькаголь ці мець правы кіроўцы – хаця яму ўжо хочацца і таго, і другога. І трэцяга, і пятага: у арганізме віруюць першыя гарманальныя атакі, у галаве сумбур замест музыкі і прага самасьцьвярджэньня, уласнае цела расьце ва ўсе бакі і ня слухаецца, зьяўляецца звычка грызьці пазногці, падлетак крытычна аглядае сябе ў люстэрка і тут:
Цёмен сам, белы вус,
Пядзі дзьве валасы.
Худыя плечы, рукі ў крыві, ногі ў лапцях, сьляпы, глухі. Пагарджаны век. Далей, пра сілу, чытаць ужо няма моцы. Ёсьць за што ўзьненавідзець сябе, і Купалу ў прыдачу. Як сталася, што вершы, прызначаныя быць заклікам да абуджэньня, праграмуюць, наадварот, пажыцьцёвае аўтсайдэрства? Але гэта папрок не паэту, пра гэта трэба спытаць аўтараў школьнай праграмы.
Шмат якія ягоныя вершы – гэта дыялёгі зь люстэркам у руках. Вось, глядзіце, гэта мы з вамі. Пагаджаешся: як жа можна ня верыць у адлюстраваньне. Ён быццам бы заўсёды трымае перад намі люстэрка і гаворыць зь ім, чытачу застаецца толькі ківаць і слухаць. Чымсьці гэта нагадвае візыт да цырульніка: абвязаны ручніком, ты сядзіш, міжволі слухаеш майстра і ў канцы назіраеш у паслужлівым люстэрку сваю патыліцу. Цёмны, так бы мовіць, бок беларуса. Са знакамітым някрасаўскім каўтуном, які цырульнік гатовы састрыгчы, зрэзаць, садраць жыўцом – толькі б пазбавіцца гэтага знаку бяды, якім нас на стагодзьдзі узнагародзіў празьмерна ўражлівы расеец:
Он и теперь еще: тупо молчит
И механически ржавой лопатою
Мерзлую землю долбит!
Як старарэжымна ставіўся Купала да сваіх першых тэкстаў! Як выпісваў канцоўкі, хвалюючыся, каб яго правільна зразумелі, не пакідаючы двухсэнсоўнасьцяў. Як старанна расстаўляў клічнікі і шматкроп’і. Пасьля кожнага ягонага верша так і бачыцца-чуецца выдыхнутае з палёгкай на марозным паветры “dixi“. Але асабіста для мяне той, сапраўдны паэт Купала пачынаецца тады, калі ў ягонай творчасьці зьяўляецца цудоўная недагаворанасьць. Уласна кажучы, недагаворанасьцю жыве любая добрая паэзія, і Купала тут не выключэньне. Мае ўлюбёныя вершы Купалы сканчаюцца… нічым. Таму яшчэ доўга праводзіш вачыма “Паяжджанаў” – сапраўды вельмі ўдалы твор, якія пішуцца гады ў рады, твор, дзе магія словаў перадаецца ад страфы да страфы – нібы сьвечка ад сьвечкі запальваецца.
Яшчэ да перамогі калектывізацыі ў вершах Купалы словы “мы” і “народ” пасьпяхова канкуравалі зь “я”. Найлепшае сьведчаньне таго, што ён рана ўсьвядоміў сябе мэсіям. Тым, каму дазволена трымаць люстэрка, хто мае права і ноччу, і днём “рабіць агледзіны”. Ня толькі падлеткам – усім нам Купала расказаў і паказаў, хто мы. Тое, што Багушэвіч прамовіў калісьці напаўголасу, Купала выкрыкнуў – і яму спадабалася. Ніхто не чакаў такога надрыву ад сьціплага чалавека з амаль жаноцкім, шырокім у сьцёгнах псэўданімам. Высьветлілася, што мы – беларусы, і нас не адзін мільён. Што мы люнатыкі – бо ўсё робім у сьне: “прачніся”, яшчэ адно папулярнае слова з Купалавага лексыкону, на нас ня дзейнічае. Што ўсім пакінулі спадчыну як спадчыну: каму млын, каму асла, каму ката ў ботах – а нам родную старонку, мову і – увага – вялікую, тоўстую, тлустую, пякучую, як мэдуза, крыўду.
Крыўда – галоўная тэма Купалы. Я бачу яго ў белым халаце навукоўца, ён нахіліўся над сталом, дзе ляжыць і пульсуе яна, жывая Беларуская Крыўда, і ён прэпаруе яе, коле іголкамі, рэжа, прыладжвае трубкі, робіць аналізы. Яму можна, яму яе народ сам прынёс. Спаймаў і прынёс. Народ адчуваў яе як аднародную, цягучую масу, якую нехта сказаў несьці, вось і нясем: можа, так і трэба? Але прафэсар пасьля бяссоннай ночы ў лябараторыі ведае: крыўда – складаны арганізм, у якім багата нутраных слаёў. Крыўда нацыянальная, гістарычная, сацыяльная, літаратурная, асабістая. Крыўда звычайная і крыўдус экстатыкус, крыўдус грандыёзус. У творах Купалы крыўдзяцца ўсе: беларусы на маскалёў і ляхаў, чалавек на бога, прырода на людзей і людзі на прыроду, бацькі на дзяцей – за тое, што хочуць пазбавіцца крыўды, і дзеці на бацькоў – за тое, што ня хочуць раструшчыць гадзіну. Крыўдзіцца прарок, хаця і не прарочая гэта справа – за тое, што вось ён прарочыць, прарочыць, а яму ў адказ: “Па колькі нам дасі чырвонцаў, калі мы пойдзем за табой?” Крыўдзяцца панічы – бо парушанае іхнае панскае адвечнае права. Крыўдзіцца аўтар – бо ня чуюць, не прачынаюцца суайчыньнікі. Крыўдзіцца краіна – бо забралі пасаг між народамі. Крыўдзіцца нават Мікіта Зносак – хаця ён, як сам прызнаецца, не з крыўдлівых. Курчыцца на стале крыўда, б’ецца, як мільёны сэрцаў – даючы свае жыцьцёвыя сокі Kупалавай паэзіі.
Але крыўда – усё ж ня надта творчае пачуцьцё. Творчыя пачуцьці – любоў і нянавісьць. І калі зь любоўю ў Купалы ўсё як мае быць: “Яна і я” (а ня “Мы і яны”!) уражвае сваёй інтымнасьцю, то нянавісьць, сапраўдную гаючую нянавісьць замяняе якраз-такі крыўда. Купала шчыра спрабаваў ненавідзець. Але зноў спрацавала люстэрка, ён сам у ім адбіўся – “з свайго прыпынку выгнаныя вон, мы дзякуем, што торбы апранулі”, як могуць гэтыя пахілыя пасажыры з торбамі кагосьці ненавідзець? Пакрыўдзіцца, паскардзіцца – гэта так.
Там, дзе крыўды няма – Купала, хутчэй, мяккі рамантык. Абсалютна закансэрваваны ў беларушчыне. “Немцы едуць, нашы йдуць, немцы нашых падвязуць” – але Купалу не патрэбны былі ніякія эўрапейскія ўплывы. Груба кажучы, ён займаўся ў сваім куце рамантызмам тады, калі ўсе астатнія ўжо даўно сустракаліся зь дзеўкамі. У час росквіту дадаізму, футурызму і іншай лухты ён прыгадвае пра дні, што “ў нябыт уцяклі”, ягоныя вершы ратуюцца на курганах, сярод хохлікаў і ведзьмаў. “Магілу льва” яму потым, напэўна, прыгадвалі энкавэдысты, бачачы ў ёй намёк на Троцкага. Вядома, усё гэта справа густу і формы – і “Бандароўну”, пры жаданьні, можна ператварыць у дадаістычны шэдэўр, рэч ня ў гэтым. А ў тым, што запозьнены беларускі нацыяналізм ня мог існаваць без такога ж запозьненага беларускага рамантызму.
Купала – сапраўдны беларускі нацыяналіст, які кліча краіне Ўладара, дыктатара накшталт Мусаліні. “Цяпер беларушчына – гэта наймаднейшая прафэсія, і кожныя жук і жаба хочуць рабіць на ёй кар’еру”, – саркастычна кажа настаўнік Здольнік у той кароткі міг, калі Крыўда адступіла ад беларусаў. Каб жа. Усё без выняткаў беларускае Адраджэньне на працягу ўсёй сваёй гісторыі спрабуе вярнуць гэты шчасьлівы стан. Завабіць, пераканаць і жука і жабу, навярнуць іх у сваю веру – занятак, які стаў для беларускага нацыяналізму сэнсам існаваньня. Сарказм успрымаецца ім нэрвова: добра было яму, Здольніку, казаць тады. Цяперашнія нацыяналісты толькі замілаваліся б, калі б ісьцінна-рускі Зносілов стаў бы дэклямаваць дурнаватае:
Беларусь, мая старонка,
Куток цемнаты,
Жыве Шыла, Грыб, Мамонька,
Будзеш жыць і ты.
Як гэта часта бывае, сярод такіх жывых, мілых пэрсанажаў “Тутэйшых” Здольнік – адзіны непрыемны. Бо надта ўжо правільны. І Менск яму не падабаецца, бо гэта ж “места”, а ня любая сэрцу вёска. Але ён наш, гэты Здольнік, так. З поглядамі самымі што ні ёсьць радыкальнымі. Калі б “Тутэйшыя” былі творам, скажам, швэдзкага генія, то іх забаранілі б там гэтаксама, як сёньня ў Беларусі. Хаця б за такую некарэктнасьць:
“Калісь амэрыканцы напісалі на сваім сьцягу несьмяротныя словы: “Амэрыка для амэрыканцаў”. І гэта памагло – сёньня Амэрыка вольная. Павінны і мы пайсьці па яе сьлядах і напісаць агністымі рунамі на сваім сьцягу: “Беларусь…”
У маім тэксьце там шматкроп’е, праца цэнзуры, але і так ясна: Беларусь для беларусаў. Рунамі. Ну мы ж усё разумеем, але ж некаторыя прымаюць як заклік да дзеяньня і цягнуцца да паходняў.
…Мне вось асабліва падабаецца, калі ў адсутнасьці патрыятызму мяне папракаюць людзі, якія баяцца гаварыць у Беларусі па-беларуску і гадуюць па-расейску дзяцей. Наўрад ці яны калісьці зразумеюць, што гэта насамрэч значыць:
“Я ад вас далёка, бацькаўскія гоні…
Я ад вас далёка… Скажуць гэтак людзі…
Але хто заглянуў у чужыя грудзі?”
Верш, які адгукаецца, ня можа не адгукацца. Часам сярод “чужакоў” яна, радзіма, ёсьць большай “ласкай”, чым сярод сваіх, спадары патрыёты.
…Што й казаць, позьні Купала пакінуў неабмежаваныя магчымасьці для інтэрпрэтацыі яго твораў. Прыкмета вялікага паэта – ці гэта ад таго, што паэт сам ня ведаў, чаго хацеў? Спадзяюся, усё ж першае. Купала сам прызнаецца, што „сьцежкі не прастаў”, але ж далей кажа, што “ўсёй магчымасьцю магчымай таптаў сьляды, сябе таптаў”. І затаптаў. “Тутэйшыя” на патрэбу паддаюцца якой заўгодна інтэрпрэтацыі. Тое самае сякера ў руках Сымона, і словы Старца ў “Раскіданым гнязьдзе”, і Цярпеньне ў аднайменным вершы, і Чорны Бог, і шмат іншых загадкавых сьлядоў, кожны зь якіх мог пакінуць Пятніца, але з тым самым посьпехам – выпадковая хваля на прыбярэжным пяску.
Гамбурскі рахунак Бахарэвіча
Кіно 1866 году (Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч)
Бог ня роўна delete (Францішак Багушэвіч)
Сумны крошынскі джаз (Паўлюк Багрым)
Шапэнгаўэру назло (Янка Лучына)
У чаканьні войта (Гутарка Данілы са Сьцяпанам)
Белагаловая без галавы (Саламея Пільштынова)
Усё цьвітуць і цьвітуць тыя макі… (Тарас на Парнасе)
Курсіў чарнакніжніка (Ян Баршчэўскі)
Карыда па-беларуску (Мікола Гусоўскі)
Нашы душы з дынаміту (Цётка)
Інтымны дзёньнік Макса Б. (Максім Багдановіч)
Невыносная зычнасьць шыпячых (Ядзьвігін Ш.)
Цёмнае мінулае Каяна Лупакі (Янка Купала)
Свой дакастрычніцкі – то бок самы плённы, цікавы і трагічна абарваны на паўслове – пэрыяд бывае ва ўсяго, ня толькі ў беларускіх пісьменьнікаў. Напрыклад, дакастрычніцкі пэрыяд ложка, які нехта выкінуў на сьметнік перад нашым домам, відавочна, даўно мінуў – а якія, пэўне, кульбіты выраблялі на ім уладальнікі, як скакалі па ім дзеці!.. Па ўсім відаць, што завяршаецца дакастрычніцкі пэрыяд у памідораў, якія так старанна падсьвечваюць лямпамі ў вечаровым супэрмаркеце. А людзі ж, тыя наогул неяк імкліва прамінаюць свае дакастрычніцкія пэрыяды, нібы намагаючыся як найхутчэй выйсьці з пары росквіту – бо яна ня надта спрыяе выжываньню. Дакастрычніцкі пэрыяд Янкі Купалы даў белліту аднаго з самых буйных і супярэчлівых паэтаў і скончыўся не ў кастрычніку 1917, а значна пазьней, у 1930, жахлівым кафкіянскім Verwandlung паэта ў драўлянага жаўнера, Каяна Лупаку. Але ён быў, гэты “дакастрычнік” – і паэт быў таксама.
На бяду, першае знаёмства беларуса з Купалам адбываецца ў раньнім падлеткавым узросьце. Так бы мовіць, трохі пазьней за Спайдэрмэна і трохі раней за Сьпінозу. Акурат тады, калі чалавек канчаткова расчароўваецца ў Дзеду Марозу, бацьках і мастацкім слове. Купала зьяўляецца эфэктна: як джын з бутэлькі, як deus ex machina, але падлетак яшчэ занадта малы, каб набываць алькаголь ці мець правы кіроўцы – хаця яму ўжо хочацца і таго, і другога. І трэцяга, і пятага: у арганізме віруюць першыя гарманальныя атакі, у галаве сумбур замест музыкі і прага самасьцьвярджэньня, уласнае цела расьце ва ўсе бакі і ня слухаецца, зьяўляецца звычка грызьці пазногці, падлетак крытычна аглядае сябе ў люстэрка і тут:
Цёмен сам, белы вус,
Пядзі дзьве валасы.
Худыя плечы, рукі ў крыві, ногі ў лапцях, сьляпы, глухі. Пагарджаны век. Далей, пра сілу, чытаць ужо няма моцы. Ёсьць за што ўзьненавідзець сябе, і Купалу ў прыдачу. Як сталася, што вершы, прызначаныя быць заклікам да абуджэньня, праграмуюць, наадварот, пажыцьцёвае аўтсайдэрства? Але гэта папрок не паэту, пра гэта трэба спытаць аўтараў школьнай праграмы.
Шмат якія ягоныя вершы – гэта дыялёгі зь люстэркам у руках. Вось, глядзіце, гэта мы з вамі. Пагаджаешся: як жа можна ня верыць у адлюстраваньне. Ён быццам бы заўсёды трымае перад намі люстэрка і гаворыць зь ім, чытачу застаецца толькі ківаць і слухаць. Чымсьці гэта нагадвае візыт да цырульніка: абвязаны ручніком, ты сядзіш, міжволі слухаеш майстра і ў канцы назіраеш у паслужлівым люстэрку сваю патыліцу. Цёмны, так бы мовіць, бок беларуса. Са знакамітым някрасаўскім каўтуном, які цырульнік гатовы састрыгчы, зрэзаць, садраць жыўцом – толькі б пазбавіцца гэтага знаку бяды, якім нас на стагодзьдзі узнагародзіў празьмерна ўражлівы расеец:
Он и теперь еще: тупо молчит
И механически ржавой лопатою
Мерзлую землю долбит!
Як старарэжымна ставіўся Купала да сваіх першых тэкстаў! Як выпісваў канцоўкі, хвалюючыся, каб яго правільна зразумелі, не пакідаючы двухсэнсоўнасьцяў. Як старанна расстаўляў клічнікі і шматкроп’і. Пасьля кожнага ягонага верша так і бачыцца-чуецца выдыхнутае з палёгкай на марозным паветры “dixi“. Але асабіста для мяне той, сапраўдны паэт Купала пачынаецца тады, калі ў ягонай творчасьці зьяўляецца цудоўная недагаворанасьць. Уласна кажучы, недагаворанасьцю жыве любая добрая паэзія, і Купала тут не выключэньне. Мае ўлюбёныя вершы Купалы сканчаюцца… нічым. Таму яшчэ доўга праводзіш вачыма “Паяжджанаў” – сапраўды вельмі ўдалы твор, якія пішуцца гады ў рады, твор, дзе магія словаў перадаецца ад страфы да страфы – нібы сьвечка ад сьвечкі запальваецца.
Яшчэ да перамогі калектывізацыі ў вершах Купалы словы “мы” і “народ” пасьпяхова канкуравалі зь “я”. Найлепшае сьведчаньне таго, што ён рана ўсьвядоміў сябе мэсіям. Тым, каму дазволена трымаць люстэрка, хто мае права і ноччу, і днём “рабіць агледзіны”. Ня толькі падлеткам – усім нам Купала расказаў і паказаў, хто мы. Тое, што Багушэвіч прамовіў калісьці напаўголасу, Купала выкрыкнуў – і яму спадабалася. Ніхто не чакаў такога надрыву ад сьціплага чалавека з амаль жаноцкім, шырокім у сьцёгнах псэўданімам. Высьветлілася, што мы – беларусы, і нас не адзін мільён. Што мы люнатыкі – бо ўсё робім у сьне: “прачніся”, яшчэ адно папулярнае слова з Купалавага лексыкону, на нас ня дзейнічае. Што ўсім пакінулі спадчыну як спадчыну: каму млын, каму асла, каму ката ў ботах – а нам родную старонку, мову і – увага – вялікую, тоўстую, тлустую, пякучую, як мэдуза, крыўду.
Крыўда – галоўная тэма Купалы. Я бачу яго ў белым халаце навукоўца, ён нахіліўся над сталом, дзе ляжыць і пульсуе яна, жывая Беларуская Крыўда, і ён прэпаруе яе, коле іголкамі, рэжа, прыладжвае трубкі, робіць аналізы. Яму можна, яму яе народ сам прынёс. Спаймаў і прынёс. Народ адчуваў яе як аднародную, цягучую масу, якую нехта сказаў несьці, вось і нясем: можа, так і трэба? Але прафэсар пасьля бяссоннай ночы ў лябараторыі ведае: крыўда – складаны арганізм, у якім багата нутраных слаёў. Крыўда нацыянальная, гістарычная, сацыяльная, літаратурная, асабістая. Крыўда звычайная і крыўдус экстатыкус, крыўдус грандыёзус. У творах Купалы крыўдзяцца ўсе: беларусы на маскалёў і ляхаў, чалавек на бога, прырода на людзей і людзі на прыроду, бацькі на дзяцей – за тое, што хочуць пазбавіцца крыўды, і дзеці на бацькоў – за тое, што ня хочуць раструшчыць гадзіну. Крыўдзіцца прарок, хаця і не прарочая гэта справа – за тое, што вось ён прарочыць, прарочыць, а яму ў адказ: “Па колькі нам дасі чырвонцаў, калі мы пойдзем за табой?” Крыўдзяцца панічы – бо парушанае іхнае панскае адвечнае права. Крыўдзіцца аўтар – бо ня чуюць, не прачынаюцца суайчыньнікі. Крыўдзіцца краіна – бо забралі пасаг між народамі. Крыўдзіцца нават Мікіта Зносак – хаця ён, як сам прызнаецца, не з крыўдлівых. Курчыцца на стале крыўда, б’ецца, як мільёны сэрцаў – даючы свае жыцьцёвыя сокі Kупалавай паэзіі.
Але крыўда – усё ж ня надта творчае пачуцьцё. Творчыя пачуцьці – любоў і нянавісьць. І калі зь любоўю ў Купалы ўсё як мае быць: “Яна і я” (а ня “Мы і яны”!) уражвае сваёй інтымнасьцю, то нянавісьць, сапраўдную гаючую нянавісьць замяняе якраз-такі крыўда. Купала шчыра спрабаваў ненавідзець. Але зноў спрацавала люстэрка, ён сам у ім адбіўся – “з свайго прыпынку выгнаныя вон, мы дзякуем, што торбы апранулі”, як могуць гэтыя пахілыя пасажыры з торбамі кагосьці ненавідзець? Пакрыўдзіцца, паскардзіцца – гэта так.
Там, дзе крыўды няма – Купала, хутчэй, мяккі рамантык. Абсалютна закансэрваваны ў беларушчыне. “Немцы едуць, нашы йдуць, немцы нашых падвязуць” – але Купалу не патрэбны былі ніякія эўрапейскія ўплывы. Груба кажучы, ён займаўся ў сваім куце рамантызмам тады, калі ўсе астатнія ўжо даўно сустракаліся зь дзеўкамі. У час росквіту дадаізму, футурызму і іншай лухты ён прыгадвае пра дні, што “ў нябыт уцяклі”, ягоныя вершы ратуюцца на курганах, сярод хохлікаў і ведзьмаў. “Магілу льва” яму потым, напэўна, прыгадвалі энкавэдысты, бачачы ў ёй намёк на Троцкага. Вядома, усё гэта справа густу і формы – і “Бандароўну”, пры жаданьні, можна ператварыць у дадаістычны шэдэўр, рэч ня ў гэтым. А ў тым, што запозьнены беларускі нацыяналізм ня мог існаваць без такога ж запозьненага беларускага рамантызму.
Купала – сапраўдны беларускі нацыяналіст, які кліча краіне Ўладара, дыктатара накшталт Мусаліні. “Цяпер беларушчына – гэта наймаднейшая прафэсія, і кожныя жук і жаба хочуць рабіць на ёй кар’еру”, – саркастычна кажа настаўнік Здольнік у той кароткі міг, калі Крыўда адступіла ад беларусаў. Каб жа. Усё без выняткаў беларускае Адраджэньне на працягу ўсёй сваёй гісторыі спрабуе вярнуць гэты шчасьлівы стан. Завабіць, пераканаць і жука і жабу, навярнуць іх у сваю веру – занятак, які стаў для беларускага нацыяналізму сэнсам існаваньня. Сарказм успрымаецца ім нэрвова: добра было яму, Здольніку, казаць тады. Цяперашнія нацыяналісты толькі замілаваліся б, калі б ісьцінна-рускі Зносілов стаў бы дэклямаваць дурнаватае:
Беларусь, мая старонка,
Куток цемнаты,
Жыве Шыла, Грыб, Мамонька,
Будзеш жыць і ты.
Як гэта часта бывае, сярод такіх жывых, мілых пэрсанажаў “Тутэйшых” Здольнік – адзіны непрыемны. Бо надта ўжо правільны. І Менск яму не падабаецца, бо гэта ж “места”, а ня любая сэрцу вёска. Але ён наш, гэты Здольнік, так. З поглядамі самымі што ні ёсьць радыкальнымі. Калі б “Тутэйшыя” былі творам, скажам, швэдзкага генія, то іх забаранілі б там гэтаксама, як сёньня ў Беларусі. Хаця б за такую некарэктнасьць:
“Калісь амэрыканцы напісалі на сваім сьцягу несьмяротныя словы: “Амэрыка для амэрыканцаў”. І гэта памагло – сёньня Амэрыка вольная. Павінны і мы пайсьці па яе сьлядах і напісаць агністымі рунамі на сваім сьцягу: “Беларусь…”
У маім тэксьце там шматкроп’е, праца цэнзуры, але і так ясна: Беларусь для беларусаў. Рунамі. Ну мы ж усё разумеем, але ж некаторыя прымаюць як заклік да дзеяньня і цягнуцца да паходняў.
…Мне вось асабліва падабаецца, калі ў адсутнасьці патрыятызму мяне папракаюць людзі, якія баяцца гаварыць у Беларусі па-беларуску і гадуюць па-расейску дзяцей. Наўрад ці яны калісьці зразумеюць, што гэта насамрэч значыць:
“Я ад вас далёка, бацькаўскія гоні…
Я ад вас далёка… Скажуць гэтак людзі…
Але хто заглянуў у чужыя грудзі?”
Верш, які адгукаецца, ня можа не адгукацца. Часам сярод “чужакоў” яна, радзіма, ёсьць большай “ласкай”, чым сярод сваіх, спадары патрыёты.
…Што й казаць, позьні Купала пакінуў неабмежаваныя магчымасьці для інтэрпрэтацыі яго твораў. Прыкмета вялікага паэта – ці гэта ад таго, што паэт сам ня ведаў, чаго хацеў? Спадзяюся, усё ж першае. Купала сам прызнаецца, што „сьцежкі не прастаў”, але ж далей кажа, што “ўсёй магчымасьцю магчымай таптаў сьляды, сябе таптаў”. І затаптаў. “Тутэйшыя” на патрэбу паддаюцца якой заўгодна інтэрпрэтацыі. Тое самае сякера ў руках Сымона, і словы Старца ў “Раскіданым гнязьдзе”, і Цярпеньне ў аднайменным вершы, і Чорны Бог, і шмат іншых загадкавых сьлядоў, кожны зь якіх мог пакінуць Пятніца, але з тым самым посьпехам – выпадковая хваля на прыбярэжным пяску.
Ранейшыя фрагмэнты сэрыі:
Гамбурскі рахунак Бахарэвіча
Кіно 1866 году (Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч)
Бог ня роўна delete (Францішак Багушэвіч)
Сумны крошынскі джаз (Паўлюк Багрым)
Шапэнгаўэру назло (Янка Лучына)
У чаканьні войта (Гутарка Данілы са Сьцяпанам)
Белагаловая без галавы (Саламея Пільштынова)
Усё цьвітуць і цьвітуць тыя макі… (Тарас на Парнасе)
Курсіў чарнакніжніка (Ян Баршчэўскі)
Карыда па-беларуску (Мікола Гусоўскі)
Нашы душы з дынаміту (Цётка)
Інтымны дзёньнік Макса Б. (Максім Багдановіч)
Невыносная зычнасьць шыпячых (Ядзьвігін Ш.)
Цёмнае мінулае Каяна Лупакі (Янка Купала)