Калі ўявіць беларускую літаратуру ў выглядзе табліцы Мендзялеева, то на першы погляд здаецца, што падабраць у ёй месца для Янкі Купалы ня так ужо й цяжка. Тытан, плятына, золата — што яшчэ? Палядый — са сплаваў якога дзе-нідзе яшчэ робяць зубныя пратэзы? Але больш дарэчна будзе адвесьці Купалу месца недзе сярод лятучых газаў: гелій або вадарод. Ім дагэтуль напаўняюць беларускі дырыжабль, каб узьняць гэтую махіну ў паветра — але пры гэтым, стварыўшы свае шэдэўры, Купала выпарыўся калісьці са сьвету сапраўднай літаратуры, не раўнуючы газ празь дзірку ў абалонцы. На апошнім дзесяцігодзьдзі свайго жыцьця. Не перастаючы пісаць, друкавацца і лічыцца паэтам.
...У пачатку сьнежня 1930 года з брамы аднаго зь менскіх шпіталёў выйшаў бледны чалавек з вачыма пустымі, як пасьля ночы ў казіно. Выйшаў — і ледзь не патрапіў пад чорны шэўрале, які праяжджаў міма. Звалі чалавека Каян Лупака. Яшчэ зусім нядаўна ягонае імя гучала крышачку інакш і абавязвала да... Ня так важна, да чаго яно абавязвала — чалавек, які толькі што выйшаў са шпіталю, вырашыў раз і назаўсёды разьвітацца з усімі сваімі ранейшымі абавязкамі і намерамі. Гэта быў зусім новы чалавек, зьлеплены іншымі людзьмі са смалы і дзёгцю, скалочаны з драўляных страхаў, склеены са старых газэцін — нават калі ён ішоў, чулася, як шалясьціць на ветры папера, што вылезла з-пад шва, і пранізьліва паскрыпваюць яшчэ не прыгнаныя добра адна да адной часткі. А калі ён пачаў пісаць вершы — яны таксама рыпелі: «ну-у» і вохалі: «вох-вох». Але «калісь у майстэрні склёпваў рысоры, складваў шасьцерні» — што ж я, пясьняр, прафэсійны паэт, паэму не напішу? думаў Каян Лупака і ішоў сабе далей, а чорны шэўрале паволі ехаў ззаду.
Той чорны шэўрале
Той, ранейшы, зь іншым імем, хацеў памерці; Каян Лупака хацеў жыць.
Захар Прылепін (нацбол, вядома, але і пісьменьнік, пісьменьнік) апісвае ў сваёй кнізе пра расейскага клясыка Лявонава атмасфэру, у якой жыла савецкая літаратура 30-х гадоў. «Які выбар быў тады? Не даваць веры вачам? Замружыцца, накрыць галаву рукамі і бегчы? Куды? Ад каго? Ніхто ня ўцёк, ніводзін. Усе засталіся жыць, бо гэта зноў было — жыцьцё. І ніякага іншага не прадугледжвалася». Усе, хто меў волю эміграваць, зьехалі; іншыя перасталі пісаць; нязгодных расстралялі; згаданы вышэй Лявонаў стараўся пісаць сваё, наколькі гэта было магчыма, вонкава падтрымліваючы ўладу і паслухмяна падымаючы руку на галасаваньнях. Янка Купала мог уцячы — ды хаця б падчас сваіх падарожжаў у Чэхаславаччыну. Але ня ўцёк і тым падпісаў сабе прысуд. Каян Лупака прыняў правілы гульні без агаворак ці хаця б унутранага супраціву — бо ня мог інакш, для таго ён і быў створаны замест таго, ранейшага, іншага.
Гаспадары Каяна Лупакі шмат чакалі ад свайго драўлянага жаўнера. І неўзабаве ён пачаў спраўджваць чаканьні. Надрукаваў у галоўнай газэце аб’яву пра сваё цудоўнае нараджэньне. І ўзяўся — са скрыпам, з шэлестам, зь дзёгцевым смуродам — за абяцаную паэму.
Рукапіс уступу да паэмы "Над ракою Арэсай". Фота: archives.gov.by
«Над ракой Арэсай» — насамрэч працяг і заканчэньне той гісторыі, якую пачаў калісьці Янка Лучына ў сваіх «Паляўнічых акварэльках з Палесься». Прыгадайма ягоных палешукоў, якія мараць пра сьветлае ікееўскае заўтра назло Шапэнгаўэру, і пра тое, як яны «за стол шырокі сядуць у бяседзе братняй і скажуць: „Шчасьце і да нас прыйшло!“» Паводле Каяна Лупакі, шчасьце прыйшло да палешукоў у выглядзе брыгады камунараў. Злых і бязьлітасных: чаго яшчэ чакаць ад прышлых людзей з Самары, для якіх балота — усяго толькі шэсьць пустых клетачак у ідэалягічным красвордзе. Чымсьці гэтыя камунары, якія прыйшлі забіваць балота, нагадваюць канкістадораў мінулага. «Жаданьне ладзіць новы лад» сюды іх прывяло. Прывалаклі з сабой «палаткі, пілы, тапары». Спачатку, піша Каян Лупака, іх было няшмат: «Вясной зьявілася іх сем сьвет новы будаваць» — але потым кароль пасылае новыя караблі: увосень «прыйшло яшчэ іх семдзесят і пяць». Укленчылі, памаліліся свайму богу, уторкнулі ў зямлю чырвоны сьцяг і ўзяліся «цывілізаваць» дзікуноў. «А хто там ідзе?» — спыталі палешукі, «Конь в пальто» — змрочна адказалі камунары, заклапочаныя тым, як ім даць насельнікам краю «колькі хочаш мыла». Ну, і ясьлі з прачкарняй, вядома. Дэзынфэкцыя, ясная справа.
...Гэх, Каян Лупака. Ці адчуваў ты ў нутры сваім драўляным цьмяны, ціхі боль, ці, хутчэй, цень ампутаванага болю, які застаўся ў табе ад таго, ранейшага, зьнішчанага? Ці адчуваў нейкі рэцыдыў сораму? Той, на месцы якога ты зьявіўся, ставіўся да жывога зусім інакш. «Зямлі старое папялішча» ажывала ў яго само, без камунарскае і чалавечае дапамогі. І як ажывала! Той, ранейшы, любіў вясну, і гэта была паэзія. У першых радках сваёй паэмы Каян Лупака апісвае палескую прыроду ледзьве не зь нянавісьцю — тое, чаго ягоны папярэднік ніколі б ня здолеў. Але ж як палескі крумкач у паэме, які зьвешвае глюгу, ці тамтэйшы лось, які высоўвае храпу, не вінаватыя ў тым, што яны гэта робяць, так і Каян Лупака не вінаваты ў тым, што піша. Ён жа вам не Купала які-небудзь.
Калінін уручае Купалу ордэн Леніна
Чаму іх прыйшло ўвесну семдзесят і пяць? Пяць — гэта, мусіць, камунарска-канкістадорскае начальства. Праз усю паэму клэпае над ракой Арэсай такі сабе таварыш Модзін, маскаль, фанатык і камуніст. З усіх пэрсанажаў, створаных як Купалам, так і Лупакам, гэты — самы, відаць, пляскаты і няздарны. Таварыш Модзін гаваркі, як радзіва, і нудны, як часопіс модаў. У параўнаньні зь ім Мікіта Зносак — жывейшы за ўсіх жывых, і ня толькі праз свой канфармізм. Проста Мікіта — чалавек, а таварыш Модзін — створаны Каянам Лупакам голэм.
Камунары бяруцца за справу, «працуй — ды весела пяі», паэтычна фармулюе Каян Лупака галоўнае патрабаваньні эпохі. Але і канкістадоры з-пад Самары — таксама людзі. Забаваў мала. Правялі сход, паганялі адшчапенцаў — тыя, бачыце, намёт асобна ад усіх паставілі, і весела пяяць не жадаюць. Але тым, хто застаўся ў камуне, усё адно чагосьці хочацца. Палеская прырода кожным сваім дрэўцам падказвае, чаго, але ім усё адно няўцям. Урэшце здагадаліся: бабу! І тут у паэме Каяна Лупакі надыходзіць момант, які трохі ажыўляе гэты драўляна-алюмініевы твор. На трыбуну выходзіць таварыш Модзін, у якога ўжо ажно зубы зводзіць ад юру, таму і гаворыць ён гэтым разам неяк няскладна:
«Буду коратка мець слова, —
Кажа ён, як бы меў клопат, —
Для камуны нашай новай
Жанчын трэба, ну, і ўсё тут».
Згаладнелыя камунары, якія дагэтуль збольшага задавольваліся рукамі па сасоньніках, рэагуюць дзікім ухвальным лямантам:
«Трэба! Трэба! — стогалосна
Загучэла гулка маса,
Ажно рэха пайшло ў соснах
Ад тэнораў і ад басаў.»
Задаволены таварыш Модзін прапануе прыняць адпаведную пастанову і загадвае рыхтавацца да бязьлітаснага паляваньня:
«Ліквідуйце гаспадаркі —
Парасят, авечак, коні,
І прывозьце ў камуну
Камунарак хоць сягоньня!»
То бок пры адсутнасьці кабет сапраўдны камунар можа пераспаць і з авечкай. Таварыш Модзін сьвята верыць, што «жанчына пры ахвоце не паддасца ўжо нікому» — і хай гэтая загадкавая фраза застаецца на сумленьні Каяна Лупакі.
...Але як жа «Яна» і як жа «Я», бедны Каян, небарака Лупака? Ці ня памятаеш ты іншай паэмы — той, дзе не было гэтай камунарскай парнаграфіі, але былі
«нявіданыя дзівы», якія
«нас абымалі крыльлямі сваімі,
Шапталі мне: вазьмі яе, шчасьлівы!
Шапталі ёй: сабе яго вазьмі!»
Той, ранейшы, клікаў для Беларусі Прарока, Песьняра, Ваяка, Уладара. Каян Лупака наклікаў радзіме юрлівага ідыёта таварыша Модзіна, які і прарок, і пясьняр, і ваяк, чалавек з ружжом, у адной асобе, і — уладар. Гэта таварыш Модзін падганяе Каяна Лупаку вечарамі і начамі: пішы хутчэй, пішы, пішы давай. І Каян піша. А пад раніцу яму сьніцца лесьвічны пралёт — глыбокі, цёмны, нічога не відаць, зь цемры чуюцца гукі валтузьні, нібы нехта кагосьці душыць, і ўздымаецца адтуль злавесная пара... Да чаго б гэта? — думае Каян Лупака. Спытаць бы таго, ранейшага...
Нават на дзіва неназіральны Якуб Колас заўважае ў сваім калегу зьмены і пачынае яго стараніцца. Калісьці той, ранейшы, пісаў пра Коласа з пачуцьцём уласнай перавагі: «Колас гнецца ка мне, як я полем іду» — але да Каяна Лупакі, які піша пра камунараў, ніхто ўжо ня гнецца, за ім гоняцца, і ён сьпяшаецца.
Рабочыя саўгасу "10 год БССР". Месца дзеяньня паэмы
...Сваю Амэрыку самарскія канкістадоры заваявалі. Навезьлі жанчын і трактароў. Саўгас для тубыльцаў пабудаваны: для мэтысаў тут ня толькі ясьлі, прачкарня, лазьня, аптэка і акушэрка («служыць, ну, за бабку» — тлумачыць Каян Лупака), а і радыё, тэлефон, тэлеграф, інтэрнэт, суцэльны кімірсэн і рабфакаўкі па зьніжаных коштах. Каян Лупака не саромеецца — дарма што напрыканцы паэмы ён дазваляе сабе асьцярожна ўсумніцца:
«Ёсьць, напэўна, недахопы,
Бо як жа іначай?»
Але тут жа папраўляецца і кажа, што сам «іх ня бачыў». Бо хто бачыў — той і адказвае. А Каян ня хоча ні за што і ні за кога адказваць. За таго, ранейшага, і пагатоў. Той, ранейшы, шмат напісаў такога, за што яму давядзецца адказваць. Як неабачліва! Вось, напрыклад, такія абяцанкі:
«Ёй не патрэбна ўсясільных прынука,
Службы лакейскай ня знае яна»...
Гэта ён пра песьню сваю піша, пра творчасьць, значыцца. Каян пра такое ніколі і нідзе не абвяшчаў. Асабліва ў пэрыядычным друку. НІ-РА-ЗУ. Прынука ўсясільных і лакейская служба: нейкі нацдэмаўскі лексікон. Ці, вось, палюбуйцеся, гэта ўсё ён, ён, ранейшы, не Каян, не:
«І засумуецца патомак,
Калі дазнаецца аб нас...
І ўсё паліча, пераліча...»
Гэта хто яму даў права такое? — крычыць Каян Лупака. Сумаваць ды лічыць, на сьвятое замахвацца! Склады месцамі мяняць!
Хутчэй, таварыш Лупака, хутчэй — раздражнёна гыркаюць з чорнага шэўрале. І ён, ужо спатыкаючыся, ужо нават рымуючы «гераізм» з «сацыялізмам» — той, ранейшы, ня скочваўся да такога нават у найгоршых сваіх вершах — задыхаючыся, ставіць кропку. І тады Каян Лупака раптам чуе сьмех:
«А над імі зьбеядуха,
Папаўзуха-завіруха,
Сьнежнай хустаючы вехай,
Захліпаецца ад сьмеху».
Ну і хай сабе захліпаецца, думае Каян. Хай зьбеядуха, яна ж папаўзуха, яна ж завіруха. «Над ракой Арэсай» дагэтуль вывучаюць у школе, так што Каян Лупака вас усіх перажыў. І таго, ранейшага, таксама.
