Экономика

Тайланддык На (аты-жөнү өзгөртүлдү) социалдык тармактардан Грузияда карын эне (суррогат эне) болууну сунуштаган жарнаманы көргөндө алгач жооп берген эмес. Кийин компания бардык чыгымдарын төлөп бере турганын, колуна 17 миң доллар акча берерин убада кылган. Тайландда бул сумма көптөгөн аялдардын жашоосун кыйла өзгөртүшү мүмкүн.

Бирок На Грузиянын баш калаасы Тбилисиге жеткенде, ага убада кылынган шарттар аткарылган эмес. Тайланддык келин маалымат каражаттарына курган маегинде учуп баргандан кийин анын паспортун алып коюшканын, кийин 30га жакын тайланддык аял менен бир үйдө жашоого мажбур болгонун айткан.

Ал үйдө жашаган аялдарды карын эне болууга эмес, ай сайын урук клеткасын берип, донор болууга мажбурлашкан. Нанын айтымында, бул клеткалар кийин жасалма уруктандыруу (ЭКО) процедуралары үчүн башка аялдарга сатылган.

Мындай айыптоолор Грузиядагы карын энелик тармагында иш алып баргандарды нес кылды. Анткени 2022-жылы согуштан улам Украинага бара албай калгандыктан, балалуу болууну каалаган көптөгөн батыштык жубайлар Грузияга келе баштаган.

Тайланд полициясы куткарган келиндер

На акыры Грузиядан качып чыгууга үлгүрүп, 2024-жылы сентябрда Тайландга кайтып барган. Мекенинде ал балдардын жана аялдардын укуктарын коргогон "Павена" фондуна башынан өткөн окуясын айтып берген.

Фонддун жетекчиси Павена Хонгсакуланын айтымында, На Тбилисиден кетерине жакындап калганда өзүнө окшоп алданган үч аялга кезиккен. Алар да урук клеткасынын донору болуудан баш тартып, бирок бошонуп чыгып кетүүгө акчасы жоктугунан өтө начар шартта жашоого мажбур болуп жүрүшкөн. Аялдар Нага кайрылып, көмөктөшүүнү өтүнүшкөн.

5-февралда Тайланддын полиция күчтөрүнүн башчысы Китрат Панфет полиция үч тайланддык аял менен байланышканын, алар Грузияга кытайлык кылмыштуу топтун карын эне болуу тууралуу сунушуна азгырылып барып калганы, андан соң донор болууга мажбурланганы аныкталганын билдирди.

Тайланддагы басылмалардын маалыматына караганда, келиндер Грузияга 12 миң доллардан 17 миң долларга чейин акча сунуштагандарга азгырылып барышкан. Аларды Тбилисидеги батирден быйыл жыл башында Тайланддын полиция департаментинин тышкы иштер бөлүмүнүн кызматкерлери куткарып чыкты.

Коммерциялык карын энелик дүйнөнүн саналуу гана өлкөлөрүндө – АКШда, Орусияда, Украинада жана Грузияда гана мыйзамдаштырылган. 2023-жылы расмий Тбилиси чет өлкөлүк жарандарга коммерциялык карын энеликке тыюу салуу боюнча мыйзам долбоорун иштеп чыккан, бирок парламентте колдоо тапкан эмес.

Коммерциялык карын энелик кызматта аял баланы болочок ата-энесине алар тогуз айлык чыгымдарын көтөрүп бергенден кийин, белгилүү бир суммадагы акчага төрөп берет. Мунун баары юридикалык келишимде жазылышы керек.

"Каалаган убакта кете аласың"

Тайланд полициясы үч келинди чыгарып кеткенден кийин, "Азаттыктын" грузин редакциясынын журналисти Нино Тархнишвили Тбилисинин түндүк-чыгышындагы Глдани районундагы эки кабаттуу үйгө барган. Дубалдар анда жашаган аялдар төрөгөн балдардын сүрөттөрү менен кооздолгон. Үйдө учурда дагы 30дай тайланддык келин жашайт.

Алардын бири 29 жаштагы Нара "Азаттыктын" журналистине жакында мекенине кетерин айтып берген. Ал карын эне болууга көптөн бери аракет кылып жүргөнүн, бирок боюна бүтпөй жатканын жашырган эмес.

Үйдө жашаган келиндердин арасында Нарадан башка эч ким англис тилинде сүйлөй албайт. Ал кимдир бирөө аны жe жанындагы аялдарды барымтада кармап турганын төгүндөдү.

"Биздин колубузда документтер, паспортторубуз бар. Кеткибиз келсе каалаган убакта чыгып кете алабыз. Тиги кыздар эмне үчүн "адам сатуудан жабыркадык" деп айтышканын түшүнбөй турам", - деди тайланддык Нара.

Ал Грузияга кантип келгенин мындайча түшүндүрдү:

"Үй-бүлөмдө каржылык көйгөйлөр бар болчу. Кичинекей балам бар, бул мыйзамдуу жол менен акча табуунун жакшы ыкмасы деп чечтим. Ошондуктан мен бул кытайлык компания менен байланышып, Грузияга келдим".

Нара 2024-жылы мартта Тбилисиде каттоодон өткөн кытайлык Babycam Medical Consulting Group LLC компаниясы менен келишим түзүп келген. Келишимде аялдар айына 300 доллардан 500 долларга чейин айлык алары жазылган. Көз жаргандан кийин ар бирине 11 миң долларга жакын акча убадаланган.

Аталган компаниянын Тбилисидеги өкүлү, кытайлык Ли Юан аялдарды эч ким мажбурлабаганын, алар менен келишим негизинде гана иштешерин айтты:

"Кыз-келиндерге келишимде көрсөтүлгөн сумманы төлөйбүз. Эч кандай мажбурлоо, ошондой эле урук клеткасын алуу болгон жок. Бул аялдар карын энелик кызматы үчүн гана келишет. Келишим бүткөндөн кийин алар убада кылынган сумманы алып, үйүнө кайтышат".

Юан Тайланд полициясы алып кеткен үч аял барымтада болбогонун айтты.

"Биз алардын кетишине тоскоол болгон жокпуз же акча төлөп берүүнү да суранган эмеспиз", - дейт компаниянын өкүлү.

Тергөө башталды

Грузиянын Ички иштер министрлиги адам сатуу фактысы боюнча иликтөө баштады.

"70ке жакын чет элдик жаран суракка алынды, бирок үч тайланддык аялдан башка эч ким арызданган эмес. Суракка алынган үч аял мындан ары карын эне болгусу келбей турганын, азыркы дарегинде жашоону каалабасын түшүндүрүштү. Ошол эле күнү укук коргоо органдарынын кызматкерлери үч аялды адам сатуудан жабыркагандардын баш калкалоочу жайына өткөрүп берген. Алар тиешелүү мыйзамдуу жол-жоболор аяктагандан кийин өлкөдөн чыгып кетишкен", - деп айтылат министрликтин билдирүүсүндө.

Грузиянын тартип коргоо органдары Тайланд жарандарын Грузияга карын энеликке алып келген төрт чет элдик жаранды суракка алып, алардын уюлдук телефондору далил катары алынганын билдирди.

Учурда Грузияда көбүнчө чет элдик кардарларга кызматын сунуштаган 20га жакын клиника иштейт.

Тайланддык келиндердин дооматтары коомдо чоң резонанс жаратты.

Төрөт боюнча адис, дарыгер Кети Кантария аялдан урук клеткаларын алуу процедурасы тийиштүү протоколдор жана аялдын макулдугу менен лицензиясы бар клиникаларда гана жүргүзүлүшү керектигин баса белгилейт.

"Эгер бул эрежелер сакталбаса, анда башка медициналык процедуралар сыяктуу эле, бул да кыйын болушу мүмкүн", - дейт Кантария.

Кечиккен төлөмдөр

Грузияда карын эне болуп жүргөн чет өлкөлүк келиндер туш болгон башка көйгөйлөрү тууралуу "Азаттыкка" айтып беришти.

Журналисттер Тбилисидеги бир нече казакстандык аял менен маектешкенде, алардын айрымдары акысы толук бериле электигин айтышкан.

Алардын бири Анастасия үч айдан бери клиникадан убада кылынган акчасын күтүп жатканын айтты. Ошондой эле ага тамак-аш жана күнүмдүк керектелүүчү каражаттарга төлөм да берилбей жаткан экен.

"Мен аванс жана жыйым тууралуу маалымат алуу үчүн агенттикке кайрылдым. Агенттиктин негиздөөчүсү мага кыйкырды. Ал кеңсенин эшигин жаап алып, мени коркутту", - дейт Анастасия.

Эки күндөн кийин көз жарган аял "Азаттыкка" 30-январда компаниянын ээсинин тил катын көрсөттү. Анда акыркы төлөм ымыркай төрөлгөндөн жети күндөн кийин төлөнөрү жазылган.

Журналисттерге маек курган дагы бир казакстандык аялдын да аты - Анастасия.

Ал "кош бойлуу кезде баары сонун мамиле жасашарын, бирок бала төрөлгөндөн кийин мамиле дароо өзгөрөрүн" айтууда.

Грузиянын Репродуктивдүү медицина жана эмбриология ассоциациясынын төрайымы, Reproart клиникасынын директору Лика Чкония карын энеликти жактап, чет өлкөлүк аялдар кандайдыр бир процедураны баштаардан мурун өзүлөрү түшүнгөн тилде жазылган келишимге кол коюшу керектигин белгилейт.

"Мыйзамсыз бир нерсе болсо, аны тергөө аныктайт", - деди ал.

Ал бардык процедуралар эреже боюнча аткарылышын камсыз кылуу үчүн чара көрүлүп жатканын кошумчалады.

"Биздин клиникада адам сатуудан жабыркагандарды аныктоо методу азыртадан эле ишке ашырылып жатат. Бизде догдурлар толтура турган атайын кагаздар бар", - дейт Чкония.

Буга чейин, июнда башка бир түгөйлөргө бала төрөп берүү үчүн карын эне программасына катышып, Грузияга кеткен кыргызстандык келин көз жаргандан кийин акысын өндүрө албай жатканын айтып, "Азаттыкка" кайрылган.

Кытайлык үй-бүлөгө эгиз уул-кыз төрөп берген кыргыз жараны карын эне болуунун оош-кыйышы, тобокелдиктери тууралуу айтып берген.

Соңку учурда интернеттин кыргыз сегментинде карын энелерди издеген жана кызматташууга чакырган жарыялар көбөйгөн.

Президент Садыр Жапаровдун мындай жарлыгы 13-февралда жарыяланды. Ишкерлер азырынча бул чечим тууралуу анчейин кабары жок.

Пилоттук долбоор

Бул пилоттук долбоордун негизинде базар администрациясы 15-марттан баштап беш ай бою салык агентинин милдетин аткарат. Ошондой эле 1-июндан 31-августка чейин бул базардагы жеке ишкерлер үчүн Бирдиктүү салык эсебин киргизүүгө тийиш.

Документ жаңы жарыяланганы үчүн уюштуруу боюнча айрым маселелер али тактала элек. Базардын жетекчилиги бул чечимди кубаттап, ишкерлерге ыңгайлуу шарт түзүлөрүн айтууда.

“Дордой” базарынын дээрлик үчтөн бир бөлүгүн башкарган “Мурас-спорт” ишканасынын жетекчиси Назгүл Конокбаева буларды билдирди:

“"Дордойдун" масштабы чоң экенин билесиңер. Эми алар үчүн бир эле тиркеме түзүп, ошол жерден алардын арызын кабыл алууга, төлөм жасоого мүмкүнчүлүк берилет. Ошол үчүн азырынча пилоттук долбоор. Жумушчу топ жаңы эле түзүлдү, башка маалымат кийин билинет. Ошондо биз салык чогултууга жардам беребиз. Салык кызматы мониторинг жүргүзүп турат”.

Дагы караңыз

Шыкмаматов: Салыкта жөнөкөйлөтүү болот, аны жеңилдик деп түшүнбөө керек

Жарлыкта жазылгандай, “Дордойдогу” пилоттук долбоордун жыйынтыгы менен 1-октябрга чейин салыктык өзгөртүүлөр боюнча мыйзам даярдалып, Жогорку Кеңешке киргизилиши керек. Анда салык агентинин укугу, милдети камтылып, жеке жактар үчүн бирдиктүү салык эсеби да кириши шарт.

Салык кызматынын жетекчисинин орун басары Кубанычбек Ысабеков долбоор ийгиликтүү болсо, мындай эреже өлкөдөгү башка базарларга да жайылтыларын маалымдады:

“Контейнерлердин ар бири боюнча маалымат чогулуп, соодагерлер үчүн тиркеме иштелип чыгат. Ал жерден кандай суммада салык төлөй турганы да көрүнүп турат. Бул жерде эң башкысы, салык кызматы тарабынан текшерүүлөр болбойт. Ишкерлерге нааразы болбогондой жөнөкөй шарттар түзүлүп, базардын администрациялары аркылуу жүрөт. Пилоттук долбоор ийгиликтүү болсо мыйзамга өзгөртүү киргизилет. Ошонун негизинде мындай эреже башка базарларга да жайылтылат”.

Учурда “Дордойдогу” соодагерлердин көбү бирдиктүү салыкка өткөн. “Дордой” “өзгөчө салык режимине” киргени үчүн салык төлөөчү өзүнүн соода жүгүртүүсүнүн көлөмүн өзү белгилеп, ылайык келген салык режимин тандайт. Маселен, бир жылдык соода жүгүртүүсү 4 млн сомго чейин болсо, жылына 18 миң сом же айына 1500 сом салык төлөйт. Ал эми 100 млн сомдон ашса, ошого жараша жылына 1 млн сом төлөйт.

Дагы караңыз

Кыргыз экономикасындагы байкалбаган беш тенденция

"Мурда адамдык фактор көп эле"

Базардагы соодагерлер салыктык агент боюнча чыккан жарлык тууралуу азырынча көп кабардар эмес.

“Дордойдогу” ишкер Урмат Байматов бул маселе боюнча Салык кызматынын жетекчилиги менен сүйлөшүү болгонун, ошондо салык төлөөдө адамдык факторду азайтуу зарылдыгын көтөргөнүн айтты:

“Мурда салык инспектору өзү келип, колдон жыйнап кетчү. Адамдык фактор көп эле. Азыр эми санариптештирүү деп жатпайбызбы, ар кандай мобилдик тиркемелер аркылуу төлөсө болот. Базарда 3-4 жерде инспекторлор отурат, кезек өтө узак болот. Азыр ар бир соодагердин ИПсы бар, өзүнүн тиркемесинен эле төлөмдөрдү жаап коёт. Акылбек Жапаровдун маалында калдыктарды эсептеп, кампаларды карап чыгып, аны легалдаштыруу үчүн 10% төлөшүбүз керек болгон. Биз өзүбүз 10% пайда үчүн иштесек, анда аны легалдаштыруунун мааниси каякта? Эми мындан ары аларды эсептөө жок. Шыкмаматов реалдуу карап, санариптештирүү аркылуу чыныгы көйгөйлөрдү чечкени жатат”.

Кыргыз өкмөтү соңку жылдары көмүскө экономиканын көлөмүн азайтуунун амалын көздөп келет. Анын алкагында патент системасын жоюп, бирдиктүү салыкка өтүү талабын койгон.

Мындан тышкары соодагерлер электрондук товардык коштомо кагазды (ЭТКК) жана электрондук эсеп-фактураны (ЭЭФ) колдонушу керек болгон.

Өкмөттүн мындай чечимине нааразы болуп, алгач ушул "Дордой" базарынын соодагерлери чыккан. Кийин мындай акциялар көп базарларда өткөн.

Дагы караңыз

"Күнүнө 2 млрд сомдон таап турушубуз керек". Бюджет кандайча эселеп өсүп жатат?

Соңку жарлыктагы өзгөртүүлөр базардагы соодагерлердин ишин жеңилдетип, нааразылыкка себеп болгон жагдайларды алдын алары тууралуу пикирлер айтылууда. Экономист Эрлан Камалов мындай чечимди мамлекет менен ишкердин ортосундагы “алтын ортону” деп мүнөздөдү:

"Бул мамлекет менен ишкердин алтын ортолугу катары каралат. Мисалы, базардын администрациясы алар менен аябай тыгыз иш алып барат. Ижара акысы, башка төлөмдөр боюнча алар менен түздөн-түз иштегени үчүн ишкерге ыңгайлуу. Алар бир гана тарап менен иштешет. Биз ишкерлердин убактысын көп албай, болушунча жөнөкөйлөтүлгөн механизмдерди киргизишибиз керек".

Кыргыз өкмөтү салыктык эрежелер кайра каралып чыгарын, электрондук товардык коштомо кагаз айрым тармактарга гана кирерин белгилеп, башка да жөнөкөйлөтүлгөн чаралар кирерин билдирип жатат.

Жумшара баштаган салык саясаты

8-январда президент Садыр Жапаров калктын салыктык түйшүгүн азайтуу боюнча жарлыкка кол коюп, өкмөткө бир нече тапшырмаларды берген. 20 күн өтпөй Министрлер кабинети өз анализин жарыялап, сунуштарын алып чыкты.

Ага ылайык, эски карыздар кечилет. Өкмөт 2022-жылдын 1-январына чейин төлөнбөй калган салыктык карыздардын баарын кечмей болду. Бул өлкө тарыхындагы эң ири салыктык амнистиялардын бири болмокчу. Ал компанияларга, жеке ишкерлерге жана катардагы жарандарга да тиешелүү.

Буга кошумча, 2025-жылга чейин унаа салыгын төлөй электер да карыздан бошотулмай болду. Акыркы жылдын салыгын төлөбөгөндөрдүн гана эмес, буга чейин жылдап төлөбөй келгендердин карыздары да жоюлат.

Мындан тышкары, унаа салыгы жоюлат, дыйкандар жер салыгын төлөбөйт. Профилактикалык текшерүулөр киргизилет.