Линктер

ЧУКУЛ КАБАР!
23-Декабрь, 2024-жыл, дүйшөмбү, Бишкек убактысы 10:13

Экономика

дүйшөмбү 23 Декабрь 2024

Кыргызстандын Салык кодекси.
Кыргызстандын Салык кодекси.

Министрлер кабинетинин жаңыдан дайындалган төрагасы Адылбек Касымалиев салыктын жол-жоболору кайрадан каралып чыгарын билдирди. Салыктык башкаруудагы жумшартуулар кандай өңүттө жүрөрү азырынча так айтыла элек. Соңку мезгилде талкууга түшкөн өкмөттүн салык саясаты кандай өзгөрөт?

2025-жылдын бириктирилген (консолидацияланган) бюджетинин долбоору 700 млрд сом көлөмүндө бекитилген. Анын ичинен республикалык бюджет 429 млрд сомду түзөт. Жаңы жетекчи бекитилген бюджет толугу менен аткарыларына бир нече жолу ишендирип кетти.

Бюджеттин киреше бөлүгүнүн 84% салыктык чогултуулар түзөт. Андан кийинки 2026-2027-жылдары салыктын бюджеттин кирешесиндеги үлүшү улам 1-2%дык тепкичтен өсө берет. Мындай көрүнүш менен салыктын бюджеттеги орду дагы да көбөйбөсө, азая тургандай эмес.

Арийне, Адылбек Касымалиев салыктын түрү менен өлчөмүн көбөйтпөй, аны башкарууну жакшыртууга көп көңүл бурарын билдирди:

“Чындыгында акыркы убакта бул маселе абдан көтөрүлүп атат. Биз мына Данияр Жолдошевич менен да кеңешип, сүйлөштүк. Бир жумушчу тобун түзүп, ушу ЭТТН, ЭЭФ, ККМ маселелерин дагы бир сыйра карап чыгабыз. Биз булардан баш тартпайбыз. Бирок жөнөкөйлөтүү, жеңилдетүү маселесин толугу менен карап чыгабыз”.

Өкмөт башчы салыктагы жеңилдетүүлөр кайсы документтер менен жана кандай формада ишке ашарын тактаган жок. Экономика жана коммерция министрлиги менен Салык кызматы бул жааттагы конкреттүү иш-аракеттерин ачык билдирбей турат.

Депутат Марлен Маматалиев салык төлөөчүлөргө болгон басым жетер чегине жетип турганын, андыктан ишкерлерге жүк арта бербей, алардын санын көбөйтүү үчүн жагымдуу шарттарды түзүү зарыл экенин айтты:

“Мына, эгерде апельсинди бизнес дей турган болсок, ушуну сыксаңыз, чыкса бир ушунча (стаканды көрсөтүп) чыгат да. Ушул сыяктуу эле биз толук түрдө фискалдаштырдык, көмүскө экономика менен күрөштүк. Бул жете турган жерине толук жетти. Андан ары сыга берсеңиз, элге өтүп кетет. Кийинкиде программаңызга багыт алсаңыз, ушулардын санын көбөйтүш керек. Анан, кайра эле барып, кайра салыкты сыгат элем, дагы басат элем дегенден алыс болсок деп тилеп кетет элем”.

"ЭТТН түйшүгү көп ашыкча жүк"

Кыргыз өкмөтү 2022-жылдын башынан тарта өлкөдө фискалдык реформаларды ишке ашырып келет. Жаңы салык кодекси аркылуу жайылтылган көзөмөл-кассалык машина, электрондук эсеп-фактура жана электрондук товардык-транспорттук коштомо кагазы өңдүү салыктык башкарууну санариптештирүү иштери ишкер чөйрөнү бир топ ары-бери копшоп турат. Салыктык башкаруунун татаалдашканы менен кошо салыктын жүгү да акырындап өсүп келет. Мындан улам базарларда бир катар нааразылык акциялары өткөн.

Кыргызстандын жеткирүүчүлөр жана дистрибьюторлор ассоциациясынын жетекчиси Гүлнара Ускенбаева ишкерлерди электрондук товардык-транспорттук коштомо кагазы көп кыйнаарын, салыкка түз тиешеси жок болгондуктан, зарылдыгы жок экенин айтат:

“ЭТТН менен ЭЭФнын эч байланышы жок. Бири-бири менен шайкеш келтирүү өтө кыйын. Башкача айтканда, ЭТТН өзүнчө бөлөк система. Ал салыктар менен байланышта эмес. Анткени салык деген – бул электрондук эсеп-фактура. Кодекске ылайык, биз бүт салыктарды электрондук эсеп-фактура менен эсептейбиз. Демек, “ЭТТН эмне үчүн керек?” деген суроо коюлушу керек. Андан кийин жумшартуу тууралуу айтса болот. Анткени бизге сатып алуучулар өзүнүн унаасы менен келсе да, биз баары бир ал унааны көрсөтүшүбүз керек. Анүчүн унаанын паспортун, маалыматтарын сурап, аларды системага киргизиш керек. Система аларды кабыл алып, анан гана документти чыгарат. Тагыраагы, унаа келип, ушунун баарынан өткөнчө күтүшү керек болот. Бул дагы абдан татаал. Ушунун баарын жөнөкөйлөтүүнүн алкагында чечиш керек деп эсептейм”.

Ускенбаева аталган отчетторду тариздеп туруш карапайым ишкерлер үчүн кыйынчылыкты жаратып, кошумча адис жалдоого мажбур кыларын, ал ишкердиктин жүгүн ансайын оорлоторун кошумчалайт.

Расмий статистика боюнча, Кыргызстанда салыктын 81% ашыгы ири компаниялардан түшөт. Бирок ишкердиктеги алардын үлүшү 0,6% гана. Ал эми жалпы ишкердиктеги саны 99% жакын болгон чакан ишканалардан жалпы салыктын 13% чогултулат. Ошол эле маалда чакан ишканалар эң көп жумуш орундарын түзөт.

"Салык төлөө ишкер үчүн жөнөкөй болсо"

Министрлер кабинети буга чейин курулуш компанияларына 12%дык кошумча нарк салыгын киргизүүгө катуу далалаттанган. Адистер менен эксперттер бул салык турак жай рыногундагы жүктү андан бетер оорлотуп, калктын капчыгына олуттуу сокку болуп тийерин эскертишкен. Коомдогу кызуу талкуудан соң президент ал демилгени четке кагып, ал боюнча мыйзамдарга киргизилип жаткан өзгөртүүлөр токтотулган. Ага чейин дары-дармектерди импорттоого кошумча нарк салыгын киргизип, кант камтылган суусундуктар менен күйүүчү майга акциз маркасын жайылткан. Бул өз кезегинде рынокто бир топ кымбатчылыкты жараткан.

Эл аралык ишкер кеңештин президенти Аскар Сыдыков Кыргызстандын ишкердикке түзгөн шарттары эл аралык рейтингдерде начар баа алып жатканын айтат. Эксперт өкмөт ишкерлердин бюрократия менен эмес, ишкердик менен көбүрөөк алек болушуна ыңгайлуу шарттарды түзүп бериши зарыл экенин белгилейт:

“Дүйнөлүк банктын акыркы Business Ready (мурунку Doing Business) рейтингинде Кыргызстандын позициялары көп жакшы эмес. Рейтингдин ичинде салык төлөө жол-жоболору дагы бар. Ошолордо жол-жоболор кандай болушу керектигин, канчалык тез, канчалык оңой болушу керектигин жакшы көрсөтүп турат. Адамдар ар бир товардын түрүн, түсүн, өлчөмүн – баарын компьютерде отуруп терип отурбай, ошонун баарынын үстүнөн тез-тез иштеп турганга мүмкүнчүлүк түзүлүшү керек. Бул бир эле мисал. Бардык салык төлөө жол-жоболору ушундай тез-ылдам, эч кандай кынтыксыз, карапайым кишиге оңой болушу керек. Адамдар ал жол-жоболорго убактысын коротпой, чыныгы ишкердикке убактысын жумшашы керек”.

Декабрдын башында Улуттук коопсуздук комитети ири суммадагы акциздик маркалардагы көз боёмочулуктар аныкталганын жар салган. Бишкек шаарынын үч районунун салык башкармалыктарынын жана бир аймактык башкармалыктын башчылары коррупцияга шектеп кармалган. Көп өтпөй Мамлекеттик салык кызматынын төрагасы Алтынбек Абдувапов менен анын орун басары Исламбек Кыдыргычов да камакка алынган. Расмий маалыматка таянсак, ири өндүрүүчү ишканалар ичимдиктерди "Сосновка" өткөрмө пунктунан өткөрүп, анан ошол жерден эле кайра артка кайтты кылып тариздеп, бирок иш жүзүндө товарды кайтарбай эле түштүк облустарына алып барып сатып аткан.

Атайын кызмат башында бул көз боёмочулуктан улам келтирилген зыяндын көлөмүн 3 млрд сом деп атса, Камчыбек Ташиев 17-декабрдагы маалымат жыйынында анын суммасы 30 млрд долларга жеткенин билдирген. Ал мындай жол менен 1 млн электрондук товардык-транспорттук коштомо кагаз таризделгенин, көз боёмочулук менен жүгүртүлгөн товардын жалпы көлөмү 400 млрд сомдон ашарын тактаган.

Иштин кесепети өкмөт башчы Акылбек Жапаровго чейин жетип, ал да ишенимдүү отурган кызматынан кол жууп отурат. Буга чейинки экономиканын дың бузуп өнүгүшү, бюджеттин көбөйүшү, бери дегенде миллиарддаган сандардын баш айланта чимирилиши Акылбек Жапаровду сактап кала алган жок. Анын “көмүскө экономиканы” жок кылабыз деп белсенген фискалдык реформалардагы ийгиликтери менен ишкерлерди куушура кыскан салык саясаты акыр түбү келип коррупциялык чыр менен аяктады.

Эмомали Рахмондун күйөө баласы Ашрафжон Гулов (солдо) БАЭнин шейхи Мухаммед бин Заид менен. Сүрөт: Тажикстандын Тышкы иштер министрлиги
Эмомали Рахмондун күйөө баласы Ашрафжон Гулов (солдо) БАЭнин шейхи Мухаммед бин Заид менен. Сүрөт: Тажикстандын Тышкы иштер министрлиги

Aчыкка чыккан маалыматтарда Тажикстандын саясий элитасынын арасында Дубайдан кымбат турак жай сатып алуу өтө популярдуу экени айтылат. Президент Эмомали Рахмондун жээн небереси Перс булуңунун жээгинен 1,3 миллион долларга бааланган үч бөлмөлүү батир сатып алган.

Тажикстандын президенти Эмомали Рахмондун жээн небереси Дубайдан кымбат батир сатып алды. "Уюшкан кылмыштуулукту жана коррупцияны иликтөө долбоору" (OCCRP) иликтеп чыккан документтерге ылайык, мүлктү сатып алган учурда президенттин небереси тогуз гана жашта болгон.

Dubai Unlocked деп аталган долбоор Дубайда кымбат баалуу кыймылсыз мүлккө ээ болгон жүз миңдеген "кыйындарды" иликтеп чыккан.

Ачыкка чыккан документтерде, тажик президентинин небереси, учурда 18 жаштагы Эражон Гулов Перс булуңунун боюндагы Palm Jumeirah комплексиндеги 210 чарчы метрлик батирин канчага сатып алганы белгисиз. Бирок батирдин көлөмүнө жана Дубайдагы кыймылсыз мүлктүн учурдагы баасын эсептей келгенде, ал батир кеминде 1,3 миллион доллар турат. Дубайдын Жер көзөмөлдөө департаментинин маалыматы боюнча, аталган мүлк дагы эле Эражон Гуловго таандык жана жылына 55 000 долларга ижара берилет.

Dubai Unlocked долбоору Дубайдагы жүз миңдеген кыймылсыз мүлктөр, алардын кожоюндары же ижарачылары жөнүндө маалыматтарды талдап чыккан. Маалыматтардын дээрлик көбү 2020 жана 2022-жылдарга таандык.

Маалыматты эл аралык кылмыштуулукту жана чыр-чатакты изилдеген Вашингтондогу Коргонуу боюнча изилдөө борбору (C4ADS) алган. Андан кийин документтер Норвегиянын е24 басылмасына жана Коррупцияны жана уюшкан кылмыштуулукту изилдөө борборуна (ОCCRP) өткөрүлүп берилген. Алар дүйнө жүзүндөгү ондогон маалымат каражаттарынын маалымат топтомун иликтөө ишин координациялашты.

Ар бир мүлктүн расмий кожоюну тууралуу маалыматтар аныкталган: туулган жылы, паспортунун номери жана улуту. Айрым учурларда документтерде менчик ээлери эмес, ижарачылар тууралуу маалыматтар камтылган.

Журналисттер алынган маалыматтарды иликтөөнүн булагы катары колдонушту. Алар бир нече ай ичинде расмий булактардын жана башка ачыкка чыккан маалыматтардын негизинде кыймылсыз мүлк ээлеринин жеке маалыматтарын, ар бир үйдүн учурдагы абалын изилдеп чыгышкан.

Анын ата-энесинин ошол кездеги кирешеси ага кымбат батир сатып берүүгө чамасы жетет беле же жокпу белгисиз. Сатып алуу учурунда анын апасы Парвина Рахмонованын эч кандай киреше булагы болгон эмес, анын күйөсү Ашрафжон Гулов Москвадагы Тажикстан элчилигинде консулдук кызматты жетектеп турган. Буга чейин ал Тажикстандын Салык комитетинин ири салык төлөөчүлөр инспекциясын башкарган.

Тажикстанда аткаминерлер айлык акы жана салык боюнча отчет берүүгө милдеттүү эмес, бирок 2022-жылы жарыялаган Тышкы иштер министрлигиндеги вакансиялардын тизмесинде мекеменин жетекчисинин орун басарынын эң көп айлыгы 200 доллардын тегeрегинде экени белгилүү.

"Ашраф Гуловдун дипломат катары алган маянасы менен Дубайдан 1,3 миллион долларлык мүлк сатып алууга чамасы жетпейт", - дейт Борбор Азия боюнча эксперт жана Техас университетинин профессору Эдвард Лемон.

Деген менен 2015-жылы Рахмонова жана Гулов орто кирешелүү тажикстандык үй-бүлөдөн кыйла айырмаланып турушкан. Ашрафжондун атасы Шерали Гулов өлкөнүн саясий элитасынын көрүнүктүү өкүлү болгон. Ал 2006-2013-жылдары Тажикстандын энергетика жана өнөр жай министри кызматын аркалаган. Ал убакта Парвинанын атасы Эмомали Рахмон өлкөнү жыйырма жылдан ашык убакыттан берип башкарып келген. Укук коргоочулар анын режимин Борбор Азиядагы эң коррупциялашкан жана тууганчыл режимдердин бири деп сыпатташат.

Freedom House эл аралык уюму 2015-жылдагы баяндамасында Рахмондун жакын чөйрөсү "непотизм жана кланчылыктын негизинде артыкчылыктуу мамилеге ээ" деп белгилеген. Баяндамада "мамлекеттик кызмат орундары, айрыкча салык же соода-сатыкка байланышкан кызматтар өзгөчө популярдуу" деп айтылат.

Эражон Гулов жана анын ата-энеси комментарий берүү өтүнүчүнө жооп беришкен жок.

Эмомали Рахмон үй-бүлөсү менен.
Эмомали Рахмон үй-бүлөсү менен.

Бириккен Араб Эмираттарынын 1985-жылдагы мыйзамына ылайык, 7 жаштан 18 жашка чейинки балдар мыйзамдуу камкорчусунун уруксаты менен гана кыймылсыз мүлккө ээ боло алышат.

Гуловдун Tanzanite резиденциясынан батирди сатып алууда анын камкорчусу ким болгону ачыкка чыккан эмес. Бирок мүлктү өткөрүп берүү документтеринде Тажикстандын Тышкы иштер министрлигинин мурдагы кызматкери Сухроб Мирзоалиевдин электрондук дареги көрсөтүлгөн. Ал да комментарий берүү өтүнүчүнө жооп берген жок.

Noria MENA Program коммерциялык эмес изилдөө уюмунун башкы редактору Колин Пауэрс "Дубайда жашы жете электерге мүлк сатуу - көзөмөлдөө органдарын кыйгап өтүү жана капиталды тартуу үчүн колдонулган көптөгөн механизмдердин бири" дейт.

Пауэрс байлар үчүн балдарынын атына чет өлкөлүк активдерди сатып алуу - өз өлкөсүндөгү мыйзамсыз кирешелерди жаап - жашыруунун же салыктарды азайтуунун бир жолу экенин белгилейт.

"Бул дүйнө элитасынын кыймылсыз мүлк рыногунда акчаны адалдаштыруу жана инвестициялоо үчүн колдонгон дагы бир куралы. Мен муну акылдуу ыкма деп эсептебейм. Кимдир бирөөнүн небереси же баласы экенин аныктоо анча деле кыйын эмес. Бирок ашыкча иш чыгат" , - деп түшүндүрдү Колин Пауэрс.

Баары үй-бүлөдө

Жети кыз, эки уулдун атасы, Тажикстандын 72 жаштагы президенти Рахмондун көптөгөн тууган уругу мамлекеттик жана каржы тармагында жогорку кызматтарды ээлеп турат. Кызы Озода президенттик аппаратты жетектесе, ортончу кызы Зарина өлкөдөгү ири коммерциялык банк Ориенбанктын башкармалыгынын төрайымынын орун басары.

Президенттин уулу Рустам Эмомали Дүйшөмбү шаарынын мэри жана Улуттук кеңештин (парламенттин жогорку палатасы) төрагасы. Бул макамда ал президенттикке расмий талапкер боло алат.

Парвина Рахмонова менен Ашрафжон Гулов Тажикстанда эң белгилүү үй-бүлө мүчөлөрүнөн айырмаланып, элдин көзүнөн оолак жашайт. "Азия-Плюс" көз карандысыз маалымат порталы 2014-жылы жарыялаган, "Таджики России" мамлекеттик гезитине берген маегинде Гулов Москвага тааныш - билиш менен келбегенин, анын дайындалышына "Тажикстандын тышкы саясий ишмердүүлүгүндөгү эң татаал багыттардын бири" делген дипломатиялык өкүлчүлүктүн да чоң салымы бар экенин айткан.

"Эгер мен чындап эле тууганчылык менен бул кызматка келген болсом, анда эмне үчүн мага "тынчырак" жана "майлуу" кызматты беришкен жок?" — деген Гулов.

Гулов Москвага бул өлкөдө иштеп, жашап жаткан тажик жарандары үчүн миграциялык жараяндар катаалдашкандан кийин дароо дайындалган. Кремль он миңдеген тажик мигранттарын кымбат баалуу биометрикалык паспортторду алууга мажбурлаган. Кээде алар кошумча акы төлөп, жараянды тездетүүнү убада кылган ортомчулардын колуна түшкөн. "Таджики России" басылмасына берген маегинде Гулов мындай "ортомчулар" бар экенин моюнга алып, бирок кызматкерлери алар менен иштешпей турганын, эгер андай болсо "катаал чаралар" көрөрүн билдирген.

Гулов Москвадагы консулдуктан кийин бир аз убакыт Тажикстандын Тышкы иштер министрлигинде иштеп, 2021-2024-жылдары Түркияда элчи болгон. Ал кезде анын жубайы бизнес менен алектенип, Дүйшөмбүдө бир нече дарыканасы болгон "Sifat Pharma" фармацевтикалык компаниясын негиздеген. Коронавирус пандемиясы учурунда ал ИВЛ аппараттары жана башка медициналык буюмдарды жеткирүү боюнча көптөгөн мамлекеттик тендерлерди утуп алган. "Азаттык" радиосунун тажик кызматы- "Озоди" радиосунун маалыматы боюнча, "Sifat Pharma" 2017-жылы негизделгенден бери бир нече миллион долларлык келишимдерге кол койгон.

Элчи катары Гулов тажик-түрк медициналык өнөктөштүгү боюнча жыйындарды өткөрүп, түрк ишкерлеринин Дүйшөмбүгө иш сапарын уюштурган. Мунун натыйжасында "Sifat Pharma" компаниясынын туунду ишканалары түрк жабдууларын өндүрүүчү "Dündarlar" фирмасы менен келишим түзгөн.

Гуловдун баш калаа Дүйшөмбүдө бир нече мүлкү бар. OCCRP жана Аzda TV Гуловдун атына катталган бир нече кыймылсыз мүлктү, анын ичинде Тажикстандын Эл аралык банкынын дарегиндеги кеңсесин таап чыгышкан.

2024-жылдын августунда Ашрафжон Гулов Тажикстандын БАЭдеги элчиси болуп дайындалган.

Элдияр Арыкбаев, OCCRP

Фирузи Махмадали, Azda TV

Мухамаджон Кабиров, Azda TV

Дагы жүктөңүз

XS
SM
MD
LG