Экономика

Алтургай ири шаарларда түнкү рейддер жүрүп, Ош шаарын мэри өзү элди сыртка айдап чыкканга чейин барды. Абалга президент да аралашып, Бишкек менен Ош шаарларынын мэрлерин аша чапканы үчүн сындады.

Эки шаардагы түнкү рейд

Ош шаарынын мэри Жеңишбек Токторбаев 13-ноябрдын кечинде рейд уюштуруп, саат түнкү 10дон кийин жарыгын өчүрбөй иштеп жаткан кафе-ресторандарды бир айга жабуу тапшырмасын берди.

“Рейдде аныкталган кафе-ресторандардын баарын жаппасак болбойт. Эртең “мына, айтып кетти эле, кайра эле иштеп жатат” деген сөз болот. Бир айга жаап, тарбиялап коёбуз”, - деди ал.

Ал эми Бишкектин мэри Айбек Жунушалиев "Тынчтык жөнүндө" мыйзамынын аткарылышына көзөмөлдү күчөтүү максатында 13-ноябрда буйрук чыгарганын шаар башкармалыгынын мэриясы билдирди. Мекеме тараткан маалыматта:

"Аталган буйруктун негизинде Бишкек шаарындагы коомдук тамактануу жайларынын, маданий-көңүл ачуу мекемелеринин (кафе, ресторан, бар, клуб, банкет залдары жана башка объектилер) жетекчилери бардык салтанаттуу, маданий-көңүл ачуу иш-чараларын токтотууну, ошондой эле бул жайлардын ишин саат 22:00дөн кечиктирбестен аяктоону камсыздоого тийиш. Саат 22:00дөн кийин электр энергиясын керектеген бардык жабдуулар, өзгөчө көп энергия сарптаган шаймандар (электр мештери, жылытуучулар, тандырлар ж.б.) толук өчүрүлүүгө тийиш", - деп жазылды.

Ал эми 14-ноябрда Жунушалиев журналисттердин суроолоруна жооп берип жатып чектөө ири тойканаларга гана иштей турганын, ал эми чакан кафелер электр энергиясын көп керектөөчү жабдууларын өчүрүп, музыканы убагында токтотуп иштей берсе болорун билдирди.

Бишкек менен Оштун мэрлеринин бул аракетинин алдында Улуттук коопсуздук боюнча мамлекеттик комитеттин (УКМК) төрагасы Камчыбек Ташиев коомдук тамактануу, оюн-зоок жайлары кечки саат 10дон кийин да иштеп жаткан болсо, алардын электр жарыгы өчүрүлүшү керек экенин айтып чыккан эле.

13-ноябрда "Регион" телеканалына курган маегинде ал жергиликтүү бийлик өкүлдөрүнө кайрылып:

"Кечки саат ондон кийин тойлордун, оюн-зооктун, түнкү клубдардын баары ишин токтотушу керек деген, элге эртең мененки саат жетиге чейин тынчтык бериши зарыл деген "тынчтык мыйзамы" тууралуу өкмөттүн токтому кабыл алынган. Бирок ал дагы аткарылбай жатыптыр. Анын аткарылышын ким карашы керек эле? Муну шаар мэрлери, район акимдери, облус губернаторлору, жергиликтүү бийлик органдарынын өкүлдөрү карап, аткартышы керек эле. Бирок алар ага көңүл бурбай жатышат. Силер жазуу жүзүндө токтомду аткарбайт экенсиңер, мен өзүмдүн сөзүм менен силерге тапшырма берип кетейин. Урматтуу жергиликтүү бийлик органдарынын жетекчилери! Саат 10дон кийин бардык тойлор, оюн-зоок, түнкү клуб, кафе-ресторандар ишин токтотушу керек. Эгерде кимдир бирөө ушул тартипке баш ийбесе, анда светин өчүрүп койгула", - деген.

Бишкекте жана Ошто шаар жетекчилеринин саат 10дон кийинки чектөө тууралуу билдирүүлөрү социалдык колдонуучулар арасында нааразылык жарата баштады. "Тынчтык жөнүндө" мыйзамда коомдук тамактануу жайларынын жарыгын өчүрүп салуу деген норма жок экенин белгилеп жаткандар болду.

Мындан улам президент Садыр Жапаров үн катып, эки шаардын башчылары "бөрк ал десе баш алып” жатканын айтып чыкты.

“Элдин тынчтыгын бузуп, спирт ичимдиктерин ичип алып, ызы-чуу салгандар чогулган түнкү клубдарды, ошондой эле түн бир оокумга чейин созулуп, 200дөн 800гө чейин киши чогулган тойканаларды иреттеп, мыйзамдын чегинде көзөмөлдөөнү тапшырганбыз. Ал эми силер болсо тамактануучу кафелерди, KFC сыяктуу тез татым жайларын да жаап, тынч отурган элди кубалап чыгарууга чейин барыпсыңар. Рейд маалында бизнес ээлерине орой мамиле жасап, жарыгын өчүрүп, суусун токтотууга тапшырма берипсиңер! Мындай кылбагыла, токтоткула андай аша чапканды!”, - деди мамлекет башчы.

Жапаров биринчи кезекте электр жарыгын үнөмдүү пайдаланбай, “мамлекет төлөйт да” деген кайдыгер жетекчилерди, түнү бою жарыгын күйгүзүп таштап кеткен мамлекеттик ишканалардын имараттарын көзөмөлгө алууга чакырды.

"Караңгыда окуучулар кыйналууда"

Бишкектин четиндеги Ак-Ордо конушу. Кечки саат жети. Бул убакта көчөдө жарык күйүп калчу. Бирок азыр электрди үнөмдөгүлө деген талаптан улам көчө караңгы.

Мектептен чыккан окуучулар автобус күтүп, жөө кеткендери караңгыда коркпош үчүн чогулуп баратышат. Үйү алыстар ата-энесин күтүп турганга аргасыз.

Конуштун тургуну, кичине баласы менен көчөдө кетип бараткан Бактыгүл Раимжан кызы кабарчыбызгачырактар саат сегизде күйөрүн айтты:

"Ооба, бир саат кечирээк азыр", - деди ал.

Конуштун тургундары электрге кирген чектөөдөн улам көчөдө гана эмес, үйдө да жарык өчүп калып, жүдөтүп жатканын айтууда:

"Үйдүкү тез-тез өчүп жатат. Бир "Тефалга" эле өчүүдө. Өчүп калганда күйгүзүп турсун деп эсептегичтин жанына бирөөнү коюп койсокпу деп да жатабыз. Газ колдончубуз буга чейин. Газ кымбат чыгып жаткандыктан көмүр арзан болобу деп алсам, ал да 8,5 миң экен", - деди өзүн Курманбек деп тааныштырган жергиликтүү тургун.

Чүйдүн Сокулук районунда, Бишкектен бир саат аралыктагы Кожомкул айылында 22 миң киши жашайт. Жергиликтүү кеңештин депутаты Акмарал Абдыкалыкова бийликтен балдар мектептен үйгө жетип алгыча көчөдөгү жарыкты өчүрбөй турууну суранууда:

"Үч мектеп бар, ар биринде 2 миңден ашык окуучу окуйт. Үчүнчү нөөмөттүн эң акыркы сабагы саат 18:30да бүтөт экен, андан чыккандан кийин балдар үйүнө жете албай кыйналып жатат. Арасында майда класста окуган кичине балдар бар. Азыр бүт эле көчөлөрдө өчүрдү. Жада калса мектептин жанындагы жарыгы баары өчүрүлдү. Окуучулардын коопсуздугун ойлоп мен зээним кейип турат. Өчкөнүнө бир ай болду. Мурун күн кичине узунураак болчу, билинген эмес".

Энергетика министрлиги жарыкты үнөмдөө аргасыздык экенин, 1-апрелге чейин Токтогул суу сактагычында 7 миллиард куб метр суу калбаса генераторлор токтоп каларын эскертүүдө. Мындан улам эртең менен жана кечинде керектөө күчөп турган маалда электр кубатын керектөо чеги эл үчүн 5 киловатт/сааттан 3 киловатт/саатка түшүрүлгөн.

Ошол эле учурда энергетика министри Таалайбек Ибраев энергетика тармагында кризис жок экенин, тынчсызданууга да негиз жоктугун айтууда.

24.kg маалымат агенттигине курган маегинде ал "Бирок адамдар жарык улам өчүп, чектөө болуп жатканын көрүүдө. Бул кризистин белгиси эмеспи?" деген суроого:

"Эгер электр энергиясы такыр жок болсо, демек, ал кризис. Ал эми бизде бар да. Эл тынчсызданбай эле койсо болот. Биз мындан да оор абалды, суу мындан да төмөн учурларды көргөнбүз. Болгону, үнөмдөп колдонууга чакырып жатабыз. Бизде баарын жапырт өчүрүү жок, чектөө гана бар. Маалымат каражаттары аркылуу, мисалы, "алтыдан тогузга чейин жарык болбойт" деп айткан жокпуз, чектеп колдонгула деп гана жатабыз. Бул жабдыктарга күч келип күйүп кетпесин деген аракет", - деп жооп берген.

Буга чейин бардык мамлекеттик мекемелерде кечки саат алтыдан таңкы алтыга чейин жарык өчүрүлөрү маалымдалган. Медицина жана коопсуздук мекемелерине бул чечимдин тиешеси жок экени айтылган.

Энергетика тармагы боюнча эксперт Нурзат Абдырасулова электрди үнөмдөө чаралары кризиске чейин иштелип чыгышы керек болгонун, бүгүнкүдөй чукул чаралар натыйжа бере албастыгын белгиледи:

"Азыр өчүрөбүз деген, бул күчкө салган, айла жоктун иши. Энергетика министрлиги жаңы ГЭСтерди, энергия кубаттулугун көбөйтүүнү гана ойлоно бербестен энергияны колдонуучулар эмне кылышы керектиги тууралуу иш-чараларды жүргүзүүсү зарыл. Энергияны туура, натыйжалуу колдонуу мүмкүнчүлүктөрү кыйла үнөмдөө берет".

Коомдук жайлардагы соңку чектөөлөр ушул тапта соцтармактарда катуу талкууланып жатат. Нааразылыгын билдирип, видео жаздырган жергиликтүү блогер УКМКга чакырылганын жазды. Атайын кызмат бул тууралуу маалымат берген жок.

Ал мындан ары азык-түлүккө, анын ичинде эттин баасына Монополияга каршы жөнгө салуу кызматы жана жергиликтүү бийлик – президенттин облустардагы өкүлү, мэр, акимдер жооп берип, көзөмөлгө алышы керектигин айтты. Болбосо чара көрүлөрүн эскертти. Өкмөт бааларды көзөмөлдөйм деп жаткан чакта акыркы жылдары азык-түлүккө болгон баалар канчалык өстү?

Кыргызстанда азык-түлүктүн баасы тынымсыз өсүп жатканы коомдогу эң көп талкууланган темалардын бирине айланды. Биз Бишкектеги Ош базарын аралап, аларман-сатармандардын пикирлерин сурадык.

“Бюджетке аябай эле оор болуп атат. Эттин баасы аябай кымбат. Эл үчүн оор бул. Телевизордон жаңылыктарды көрсөк Антимонополия эттин баасын жөнгө салып атат дейт. Бирок, жөнгө салганы менен баягыдай эле кымбат. Баа өсүп атат, айлык-пенсия көтөрүлгөн жок. Элдин капчыгына оор эле болуп атат”, - деди биз маектешкендердин бири.

“Эми, мурдагыдан, албетте, кымбат. Бирок, жашаганга болот, эмне үчүн болбосун. Бардык эле жерде ушундай дүйнөлүк кризис болуп аткандан кийин биз да туура кабыл алып, ошого тууралап жашаганга үйрөнүшүбүз керек. Бизде кыргызда кандай? Уулуң жардам берет, кызың жардам берет. Мен өзүмө эмне керектүү болсо, ошону алып барам. Бөлөк тамак-ашты, уул-кызым чет өлкөдө иштейт, алар салат. Бизди ушул миграция көп багып атат, жардам берип”, - деген оюн базарга келген дагы бир сатып алуучу айтты.

Дагы караңыз

Эттин баасына киргизилген мамлекеттик көзөмөлдүн мөөнөтү узартылды

Бул тапта өкмөт бааларды көзөмөлдөп жатканын, маселен, эттин баасын 700 сомдон ашырбай кармап турганын билдирүүдө.

Ал эми базардагы көзүбүз көргөн баалар өкмөттүн көзөмөлү иштебей жатканын көрсөтөт. Эттин баасы 730 сомдон тарта 950 сомго чейин жетет. Сатуучулар дүң баа өсүп жаткандыктан базардагы чекене баа ошого жараша кымбат болуп жатканын айтууда:

- Карчыга, мобул сөөктүү эт 750дөн. Булар болсо 730дан, булары 720дан. Сулп эт 915 сом болуп атат, сөөгү жок такыр. Чекене баасы.

- Өкмөттөн айтып атабы бааны мынчадан кармагыла деп?”.

- Өкмөттөн айткан. Бирок, аны кармаган менен бизде иштеш пайдасыз болуп калат да. Иштебей эле коюш керек болуп калат. Ал жактан кымбат келип атат да. Тушаны 700 сомго такап берип атат. Дүң баада. Биз буканын этин сатабыз, уйдуку арзан болот. Бирок ал этсиз болот, анан витринада көрктүү болуп чыкпайт. Бордоп багылган буканын эти семиз болот. Негизи семиз мал кымбат эле болуп атат”.

- Мына, 650дөн кол эти, 680ден сан эти бар. Моюн эти менен төш этин 500дөн беребиз. Азыр кой эти арзан, мына кабыргалар бар 650дөн.

- Сиздерге бааны ушундай кармагыла деген көрсөтмө болуп атабы?

- Жок, биз өзүбүз дыйкандан арзаныраак алсак, арзан сатабыз да. Алардан кымбат алганда, айла жок, кымбат сатканга туура келет.

Эттин баасы жыл башынан бери 15-22% кымбаттады

Улуттук статистика комитетинин азык-түлүктүн бааларына жүргүзүп турган күндөлүк мониторингине карасак, жыл башынан бери уй эти 15%, койдуку 18% жана жылкынын эти 22% кымбаттаган. Ал эми эттин бул үч түрүнүн баасынын соңку беш жылдык мезгилдеги өсүүсү 70-90% чейин жетет.

Кыргыз өкмөтү быйыл августта уй жана кой этинин баасын 90 күнгө чейин убактылуу жөнгө салуу боюнча токтомун чыгарган. Жакында ал жөнгө салууну жылдын соңуна чейин узартышты.

Өкмөттүн токтомун ишке ашырууга жооптуу болгон Монополияга каршы жөнгө салуу агенттиги баалар боюнча жыйындарды өткөрүп жаткандыктан аткарылган иштер жана кездешип жаткан көйгөйлөр боюнча маалымат бере алган жок.

Суу ресурстары, айыл чарба жана кайра иштетүү өнөр жайы министрлигинин Азык-түлүк коопсуздугу бөлүмүнүн башчысы Уран Чекирбаевдин маалыматына ылайык, кыргыз өкмөтү быйыл августта уй жана кой этинин баасын 90 күнгө чейин убактылуу жөнгө салуу боюнча токтом чыгарган. Жакында ал жөнгө салуу жылдын соңуна чейин узартылды. Мындан сырткары, анын айтымында, айыл чарба министрлиги эттин баасын көзөмөлгө алып, жергиликтүү органдар менен бирге социалдык точкаларды түзүп, этти арзан баада сатууга аракет кылууда.

Уран Чекирбаев дүйнөлүк инфляция, башка товарлардын кымбаттап жатышы жана экономиканын өр тартып, калктын кирешесинин көбөйүшү эттин баасынын өсүшүнө түрткү берип жатканын да айтты:

“Эгер байкасаңар, дүйнөдө, коңшу өлкөлөрдө жана Кыргызстанда көп товардык позициялар менен кызматтардын баасы көбөйүп (кымбаттап) атат. Мындан сырткары, ошол айыл чарбада колдонулган сырье-материалдарды эске алышыбыз керек – ошол эле чөптүн баасы, ошол эле бензиндин баасы. Башкалардын баасын да биз этияттуулук менен карап, анан саясатты жүргүзүшүбүз керек. Андан сырткары, биздин экономикабыз да азыр өсүп атат – 10%, андан да жогору болуп. Демек, элдин тапкан кирешеси жогорулап атат. Маяна көбөйгөн соң суроо-талап өсүп, этти сатып алып атышат, туурабы? Демек, ушунун баары түрткү берип атат да. Эгер суроо-талап, маяна көбөйүп атса, алар да көбүрөөк сатып алып жатат. Ошону менен бирге мамлекет тарабынан эттин баасын туруктуу кармоо үчүн иш-аракеттер кылынууда".

"Мамлекеттик органдар бааларды көзөмөлдөбөй коюшкан"

Кыргызстанда бир эле эт эмес азык-түлүктүн баарына баалар өсүүдө. Расмий статистикага кайра кайрылсак, соңку беш жылда сүттүн баасы 76%, жумуртканыкы 29%, өсүмдүк майы 41%, кумшекер 51% жана ун 39%га кымбаттаган.

Улуттук коопсуздук комитетинин төрагасы Камчыбек Ташиев жергиликтүү медиалардын бирине курган маегинде өлкө боюнча эл арасын кыдырып чыкканын, бардык жерде эт жана азык-түлүк кымбаттап жатышы орчундуу көйгөй болуп жатканын айтты. Ал өкмөт атайын токтом чыгарып, анда бааны көзөмөлдөө боюнча так чаралар жазылганын белгиледи:

“Бирок ал нерселер эч жерде сакталбай атыптыр. Мен аны көрүп, элден да угуп келдим, базарларга да чыгып көрдүм. Кээ бир жерлерде эттин баасы 800-900 сомго чейин чыгып кетиптир. Кээ бир жерде 700-750 сомго чейин бар экен. Ал эми өкмөттүн токтомунда 680-700 сомдон ашырбасын деген. Эмне үчүн мындай болуп атат деп, аны да изилдеп көрсөм, этти дүңүнөн тапшыргандар 450-500 сомдон эле алып келип тапшырат экен. Ал эми ошону саткан чайкоочулар аларды керек болсо эки эсеге чейин көбөйтүп жиберип атат экен. Ошондуктан, биз ушул нерселерди, бааларды көзөмөлдөшүбүз керек. 450-500 сомдон алып келип сатса 550 сомдон сатса болот, бир килограмм этке 50 сом, ашып кетсе 100 сом кошуп, ошондо 600 сомдон сатса болот. Ал эми бизде 700-800-900 сомдон болуп кетип атыптыр”.

Ташиев бааларды жөнгө сала турган Антимонополия агенттиги менен жергиликтүү бийлик органдары зарыл чараларды көрбөй, кайдыгер мамиле кылып жатышканын белгиледи. Ал баалар боюнча шалаакылыкка жол берген аткаминерлерге катуу чара көрүлөрүн эскертти.

Дагы караңыз

Камчыбек Ташиев эттин баасына көзөмөлдү күчөтүш керектигин айтты

Мал жандык Өзбекстанга көп сатылып кетти

Кыргызстан жыл сайын коңшу Өзбекстанга жүз миңдеген кой-эчки менен бодо мал экспорттоп келет. Маселен, 2024-жылы Өзбекстанга 233 миңден ашуун кой-эчки, 130 миңдей бодо мал, миңдей жылкы жана 10 миңден ашуун башка жандык сатылган. Бул беш жыл мурунку же 2019-жылдагы көрсөткүчкө караганда 227 эсеге чейин көбөйгөн дегенди билдирет. Маселен, бодо малдын Өзбекстанга экспорту 227 эсе, кой-эчки 50, жылкы 12 эсе жана башка жандыктар 5 эсе өскөн.

Коңшуларга мал сатуу 2023-жылдан тартып өтө күчөгөн. Бирок киргизилген чектөөлөрдөн улам 2025-жылдын ортосунан бери мал жандыктын расмий экспорту кескин азайды. Ал эми аткезчилик жол менен кетип жатканы тууралуу маалыматтар кез-кези менен чыгып турат.

Быйыл июлда өлкө ичинде эттин баасын турукташтыруу үчүн мал экспортуна чектөөлөр киргизилип, Өзбекстанга белгилүү бир квота берилген. Бирок сентябрда ал квотаны "өз кызыкчылыктарына пайдаланып, коррупциялык схема уюштурган" деген шек менен айыл чарба министринин орун басары баш болгон аткаминерлердин тобу кармалышкан. УКМК таркаткан маалыматка ылайык, уюшкан топ экспорттолгон ар бир бодо мал үчүн 300 доллардан жана майда жандык үчүн 5000 сомдон пара алып турушкан. Мындай коррупциялык схема менен Жалал-Абад облусунун аймагы аркылуу 40 миңден ашуун мал жандык чыгып кеткени жана ал көрүнүш Кыргызстандагы эттин баасынын өсүшүнө алып келгени кабарланган.

Базардагы ишкерлер эттин баасынын көтөрүлүп кетишин мал жандыктын Өзбекстанга расмий да, бейрасмий да көп чыгып кеткендиги менен түшүндүрүшөт. Экономиканы талдаган эксперттер азык-түлүктүн жана чийки заттардын көпчүлүгү сырттан ташылгандыктан баалар дагы өсүшү мүмкүн экенин, буга күйүүчү майдын кымбатташы дагы кошул-ташыл болуп жатканын айтууда.

Дагы караңыз

Министрлик Кыргызстан уй, кой эти менен өзүн толук камсыздай аларын билдирди