Экономика

Президент Садыр Жапаровдун мындай жарлыгы 13-февралда жарыяланды. Ишкерлер азырынча бул чечим тууралуу анчейин кабары жок.

Пилоттук долбоор

Бул пилоттук долбоордун негизинде базар администрациясы 15-марттан баштап беш ай бою салык агентинин милдетин аткарат. Ошондой эле 1-июндан 31-августка чейин бул базардагы жеке ишкерлер үчүн Бирдиктүү салык эсебин киргизүүгө тийиш.

Документ жаңы жарыяланганы үчүн уюштуруу боюнча айрым маселелер али тактала элек. Базардын жетекчилиги бул чечимди кубаттап, ишкерлерге ыңгайлуу шарт түзүлөрүн айтууда.

“Дордой” базарынын дээрлик үчтөн бир бөлүгүн башкарган “Мурас-спорт” ишканасынын жетекчиси Назгүл Конокбаева буларды билдирди:

“"Дордойдун" масштабы чоң экенин билесиңер. Эми алар үчүн бир эле тиркеме түзүп, ошол жерден алардын арызын кабыл алууга, төлөм жасоого мүмкүнчүлүк берилет. Ошол үчүн азырынча пилоттук долбоор. Жумушчу топ жаңы эле түзүлдү, башка маалымат кийин билинет. Ошондо биз салык чогултууга жардам беребиз. Салык кызматы мониторинг жүргүзүп турат”.

Дагы караңыз

Шыкмаматов: Салыкта жөнөкөйлөтүү болот, аны жеңилдик деп түшүнбөө керек

Жарлыкта жазылгандай, “Дордойдогу” пилоттук долбоордун жыйынтыгы менен 1-октябрга чейин салыктык өзгөртүүлөр боюнча мыйзам даярдалып, Жогорку Кеңешке киргизилиши керек. Анда салык агентинин укугу, милдети камтылып, жеке жактар үчүн бирдиктүү салык эсеби да кириши шарт.

Салык кызматынын жетекчисинин орун басары Кубанычбек Ысабеков долбоор ийгиликтүү болсо, мындай эреже өлкөдөгү башка базарларга да жайылтыларын маалымдады:

“Контейнерлердин ар бири боюнча маалымат чогулуп, соодагерлер үчүн тиркеме иштелип чыгат. Ал жерден кандай суммада салык төлөй турганы да көрүнүп турат. Бул жерде эң башкысы, салык кызматы тарабынан текшерүүлөр болбойт. Ишкерлерге нааразы болбогондой жөнөкөй шарттар түзүлүп, базардын администрациялары аркылуу жүрөт. Пилоттук долбоор ийгиликтүү болсо мыйзамга өзгөртүү киргизилет. Ошонун негизинде мындай эреже башка базарларга да жайылтылат”.

Учурда “Дордойдогу” соодагерлердин көбү бирдиктүү салыкка өткөн. “Дордой” “өзгөчө салык режимине” киргени үчүн салык төлөөчү өзүнүн соода жүгүртүүсүнүн көлөмүн өзү белгилеп, ылайык келген салык режимин тандайт. Маселен, бир жылдык соода жүгүртүүсү 4 млн сомго чейин болсо, жылына 18 миң сом же айына 1500 сом салык төлөйт. Ал эми 100 млн сомдон ашса, ошого жараша жылына 1 млн сом төлөйт.

Дагы караңыз

Кыргыз экономикасындагы байкалбаган беш тенденция

"Мурда адамдык фактор көп эле"

Базардагы соодагерлер салыктык агент боюнча чыккан жарлык тууралуу азырынча көп кабардар эмес.

“Дордойдогу” ишкер Урмат Байматов бул маселе боюнча Салык кызматынын жетекчилиги менен сүйлөшүү болгонун, ошондо салык төлөөдө адамдык факторду азайтуу зарылдыгын көтөргөнүн айтты:

“Мурда салык инспектору өзү келип, колдон жыйнап кетчү. Адамдык фактор көп эле. Азыр эми санариптештирүү деп жатпайбызбы, ар кандай мобилдик тиркемелер аркылуу төлөсө болот. Базарда 3-4 жерде инспекторлор отурат, кезек өтө узак болот. Азыр ар бир соодагердин ИПсы бар, өзүнүн тиркемесинен эле төлөмдөрдү жаап коёт. Акылбек Жапаровдун маалында калдыктарды эсептеп, кампаларды карап чыгып, аны легалдаштыруу үчүн 10% төлөшүбүз керек болгон. Биз өзүбүз 10% пайда үчүн иштесек, анда аны легалдаштыруунун мааниси каякта? Эми мындан ары аларды эсептөө жок. Шыкмаматов реалдуу карап, санариптештирүү аркылуу чыныгы көйгөйлөрдү чечкени жатат”.

Кыргыз өкмөтү соңку жылдары көмүскө экономиканын көлөмүн азайтуунун амалын көздөп келет. Анын алкагында патент системасын жоюп, бирдиктүү салыкка өтүү талабын койгон.

Мындан тышкары соодагерлер электрондук товардык коштомо кагазды (ЭТКК) жана электрондук эсеп-фактураны (ЭЭФ) колдонушу керек болгон.

Өкмөттүн мындай чечимине нааразы болуп, алгач ушул "Дордой" базарынын соодагерлери чыккан. Кийин мындай акциялар көп базарларда өткөн.

Дагы караңыз

"Күнүнө 2 млрд сомдон таап турушубуз керек". Бюджет кандайча эселеп өсүп жатат?

Соңку жарлыктагы өзгөртүүлөр базардагы соодагерлердин ишин жеңилдетип, нааразылыкка себеп болгон жагдайларды алдын алары тууралуу пикирлер айтылууда. Экономист Эрлан Камалов мындай чечимди мамлекет менен ишкердин ортосундагы “алтын ортону” деп мүнөздөдү:

"Бул мамлекет менен ишкердин алтын ортолугу катары каралат. Мисалы, базардын администрациясы алар менен аябай тыгыз иш алып барат. Ижара акысы, башка төлөмдөр боюнча алар менен түздөн-түз иштегени үчүн ишкерге ыңгайлуу. Алар бир гана тарап менен иштешет. Биз ишкерлердин убактысын көп албай, болушунча жөнөкөйлөтүлгөн механизмдерди киргизишибиз керек".

Кыргыз өкмөтү салыктык эрежелер кайра каралып чыгарын, электрондук товардык коштомо кагаз айрым тармактарга гана кирерин белгилеп, башка да жөнөкөйлөтүлгөн чаралар кирерин билдирип жатат.

Жумшара баштаган салык саясаты

8-январда президент Садыр Жапаров калктын салыктык түйшүгүн азайтуу боюнча жарлыкка кол коюп, өкмөткө бир нече тапшырмаларды берген. 20 күн өтпөй Министрлер кабинети өз анализин жарыялап, сунуштарын алып чыкты.

Ага ылайык, эски карыздар кечилет. Өкмөт 2022-жылдын 1-январына чейин төлөнбөй калган салыктык карыздардын баарын кечмей болду. Бул өлкө тарыхындагы эң ири салыктык амнистиялардын бири болмокчу. Ал компанияларга, жеке ишкерлерге жана катардагы жарандарга да тиешелүү.

Буга кошумча, 2025-жылга чейин унаа салыгын төлөй электер да карыздан бошотулмай болду. Акыркы жылдын салыгын төлөбөгөндөрдүн гана эмес, буга чейин жылдап төлөбөй келгендердин карыздары да жоюлат.

Мындан тышкары, унаа салыгы жоюлат, дыйкандар жер салыгын төлөбөйт. Профилактикалык текшерүулөр киргизилет.

Чырдын башы

“ЭлКат”– Кыргызстандагы эң алгачкы жана ири провайдерлердин бири. Ал коңшу өлкөлөрдөн интернет алып келип, өз кардарларына сатат. Компания өзү билдиргендей, анын магистралдык линиялары 2500 километрден ашып, өлкөнүн булуң-бурчундагы кайсы объект болбосун интернетке кошуп бере алат. “ЭлКат” 1994-жылы түптөлүп, былтыр 30 жылдыгын белгиледи.

Улуттук коопсуздук комитетинин маалыматы боюнча “ЭлКат” алгач мамлекеттик-жеке компания болуп түзүлгөн. Тагыраагы, 51% президенттин иш башкармалыгына, 49% “Компьютердик технологиялар борбору” (“Центр компьютерных технологий”) компаниясына таандык болгон.

1998-жылы “ЭлКаттын” ээлери алмашып, “Компьютердик технологиялар борборунун” ордуна “Айкөл-5” компаниясы үлүшкө кирет. УКМКнын версиясына ылайык, “Айкөл-5тин” ээлери президенттин иш башкармалыгынын кызматкерлери болгон.

Тергөө билдиргендей, 2006-2007-жылдары алар “бийликтеги коррупциялык байланыштарын пайдаланып”, мамлекетти “ЭлКаттын” курамынан чыгарышкан. Бирок эч кандай компенсация төлөнгөн эмес.

УКМК "ЭлКат" телекоммуникация тармагындагы стратегиялык маанилүү ишкана экенин, мамлекетке өзгөчө ири өлчөмдө зыян келтирилгенин билдирүүдө.

10-февралда атайын кызмат “ЭлКаттын” кеңсесинде тинтүү жүргүзүп, үч адамды камакка алды. Алар – “ЭлКаттын” башкы директору Уланбек Толубаев, “Айкөл-5” компаниясынын ээлери Зикирали Кенжебаев жана Сергей Шмелев. Соттун чечими менен алар 3-апрелге чейин тергөө абагына камалды.

УКМК кармалгандарды Кылмыш-жаза кодексинин 336-беренесинин 1-бөлүгү ("Коррупция") менен айыптады.

Максим Бакиевдин үлүшү

Айтылган айыптар боюнча “ЭлКаттын” учурдагы ээлеринин пикирин билүү азырынча мүмкүн болгон жок. Компаниянын өкүлдөрү жооп берүүдөн баш тартышты. Камакка алынган жетекчилеринин адвокаты Жибек Абдукаримова дагы азырынча эч кандай маалымат бербей турганын айтты.

Бирок ачык маалыматтарга ылайык, “ЭлКаттын” айланасындагы талаш-тартыш 2007-жылы бүткөн эмес. Тескерисинче, негизги окуялар ошол убакта башталган.

Маалымат каражаттары жазгандай, 2007-жылы президенттин уулу Максим Бакиев провайдерге көз артып, үлүшкө кирген. Ал үчүн “25-кадр” аттуу компания түзүлүп, ал “ЭлКаттын” 24,46% ээ болгон. Ошентип, “ЭлКаттын” эки кожоюну пайда болот:

• “ЭлКаттын” мурунку ээси “Айкөл-5” компаниясы (75,54%)
• Жаңы түзүлгөн “25-кадр” компаниясы (24,46%)

2010-жылы бийлик алмашып, убактылуу өкмөт “25-кадр” компаниясын улутташтырат. Башкача айтканда, “ЭлКаттын” 24,46% мамлекетке карап калат.

Бирок ошол эле жылы “Айкөл-5” сотко кайрылып, “ЭлКатты” толугу менен кайтарып берүүнү өтүнгөн. 2012-жылы Жогорку соттун чечими менен “Айкөл-5” кайрадан “ЭлКаттын” жалгыз кожоюну болуп калат. Провайдердин ээлери ушуну менен чекит коюлду деп ойлошкон.

Жарым миллиард сомдук келишим

2019-жылы чырдын жаңы толкуну башталат. Эми мамлекеттик “25-кадр” компаниясы сотко кайрылып, мурунку 24,46% үлүшүн кайтарып берүүнү талап кылган. “Айкөл-5”, албетте, буга макул болгон эмес.

Талаш төрт жылга созулуп, 2023-жылы эки компания тынчтык келишимин түзөт. Ага ылайык, “Айкөл-5” компаниясы “25-кадрга” 500 млн сом төлөп берип, ошону менен үлүш чыры чечилмек. “Азаттыктын” ишенимдүү булактары айтып бергендей, чынында “Айкөл-5ти” бул сумманы төлөөгө мажбур кылышкан.

Кандай болсо да, “Айкөл-5” жарым миллиард сом төлөп берүүгө макул болот. Эки компаниянын макулдашуусуна мамлекет өзү ортомчу болуп берет. Тагыраагы, президентке караштуу Инвестициялар боюнча улуттук агенттик арбитр болуп, 2023-жылы 20-октябрда “Айкөл-5” менен “25-кадр” тынчтык келишимин түзүшөт. Инвестициялар агенттиги “Азаттыкка” бул маалыматты тастыктады.

Келишимге ылайык, “Айкөл-5” компаниясы “25-кадрга” 2025-жылдын аягына чейин бир нече транш менен 500 млн сом төлөп бермек. Эки тарап талаштардын баарын токтотуп, мындан ары да эч кандай териштирүүлөрдү баштабайбыз деп макулдашкан.

“Азаттыкка” тийген дүмүрчөктөрдө жазылгандай, “Айкөл-5” бүгүнкү күнгө чейин 350 млн сом которуп берген. “ЭлКаттын" ээлери мунусунда да маселеге чекит коюлду деп ойлошкон.

Туманбаевдин дайындоосу жана 51% доо

Бирок 2025-жылы 10-февралда УКМК “ЭлКаттын” кеңсесинде тинтүү жүргүзүп, “ЭлКаттын” башкы директору Уланбек Толубаев, “Айкөл-5” компаниясынын негиздөөчүлөрү Зикирали Кенжебаев жана Сергей Шмелевду кармап кетти. Алар 3-апрелге чейин камалды.

11-февралда президенттин иш башкармалыгынын жетекчиси Каныбек Туманбаев “ЭлКаттын” жетекчисин алмаштыруу тууралуу чечимге кол койду. Тагыраагы, ал камакка алынган Уланбек Толубаевдин ордуна Нурадил Баясовду дайындады.

Учурда “ЭлКат” жоопкерчилиги чектелген коомунда мамлекеттин үлүшү жок. Мындан улам президенттин иш башкаруучусу кантип жеке компаниянын директорун алмаштырды деген суроо коомчулукта кызуу талкуу жаратты.

Каныбек Туманбаев же өлкө башчысынын администрациясы бул документти төгүндөгөн жок.

Ал эми Нурадил Баясов 12-февралда “Азаттыкка” аны президенттин иш башкармалыгы дайындаганын тастыктады.

“Убактылуу ушундай чечим кабыл алынды. Себеби укук коргоо органдары тергөө иштерин жүргүзүп жатышат. Ушул жуманын аягында тергөө иштери бүтсө, маалымат беришет го. Мен “ЭлКаттын” ишин туура алып кетүү жана коопсуздукту камсыз кылуу үчүн дайындалдым”, - деди ал.

Баясов дагы “ЭлКаттын” 51% башынан эле президенттин иш башкармалыгына таандык болчу деп билдирди. Анын айтымында, “кийин ар кандай жолдор менен аны жеке колдорго чыгарып кетишкен”.

Буга чейин соттук териштирүүлөрдө жана 2023-жылы түзүлгөн тынчтык келишиминде 24,46% тууралуу сөз болуп келбеди беле, "Эмнеге кайрадан 51% деген доомат көтөрүлдү?" деген суроого Нурадил Баясов мындай жооп берди:

“Бул тарыхый маалымат, өзүнүн хронологиясы менен келгенде. Бул боюнча укук коргоо органдары маалымат берет. Биз азыр комментарий бере албайбыз”.

Жыйынтыгы кандай болот?

УКМК билдиргендей, учурда мамлекетке келтирилген зыянды аныктоо боюнча тергөө жүргүзүлүүдө. “ЭлКаттын” өкүлдөрү жана камакка алынган жетекчилеринин жактоочулары абалга баа берүүдөн баш тартышты.

“"ЭлКат” мамлекетке өтүп жатабы?" деген түз суроого Нурадил Баясов “Билбейт экемин” деп жооп берди. Ал “Айкөл-5” компаниясы буга чейин төлөп койгон акчанын тагдыры боюнча да маалымат бере албастыгын айтты.

Мамлекеттин “ЭлКатты” көзөмөлдөө аракети “Кыргызтелеком” жана “Акнет” компанияларынын окуяларын да эске салды.

2024-жылы өкмөт “Кыргызтелекомду” эл аралык трафикти камсыздаган жалгыз оператор катары дайындоону сунуштаган. Айрым адистер мындай демилге интернет трафигин көзөмөлдөөгө багытталган деп сындашкан.

Ал эми 2023-жылы “Акнет” провайдеринин негиздөөчүсү Кубан Ажимудинов жети жылга эркинен ажыратылган. Бул компаниядагы акционерлеринин чыры 2018-жылы башталган. Ишканада үч адамдын үлүшү бар экени, алардын бири Кубан Ажимудинов салык төлөөдөн качуу, документ жасалмалоо, куралды, ок-дарыларды мыйзамсыз жүгүртүү жана башка кылмыштарга шек саналып кармалган. Ал эми анын тарапкерлери “Акнет” рейдердик басып алууга кабылганын, Ажимудиновдун компаниядагы үлүшүн тартып алуу аракети болуп жатканын айтышкан.