Экономика

Өзбекстандын улуттук Uzbekistan Airways авиакомпаниясынын башкармалыгынын төрагасы Шухрат Худайкуловдун айтымында, каттамдардын учуу багыты 20-январдан тартып өзгөргөн. Мындай чечим Авиациялык коопсуздук боюнча Европа агенттигинин (EASA) Орусиянын аймагынын үстүнөн учуу кооптуу экенин көрсөткөн баяндамасынын негизинде кабыл алынган.

Эми Uzbekistan Airways компаниясы Европага бардык каттамдарын мурункудай Орусия жана Беларус эмес, Азербайжан жана Түркия аркылуу аткара баштаганы маалымдалган.

Мындай кадам "жүргүнчүлөрдүн коопсуздугун камсыздоо жана логистиканы оптималдаштырууга" байланыштуу экени белгиленген.

"Албетте, бул учууну бир тарапка 30-40 мүнөткө узартат жана компания үчүн кошумча чыгымдарды алып келет. Ага карабай биз тарифтерди көтөргөн жокпуз, анткени бул форс-мажордук жагдай, ал үчүн жүргүнчү жоопкерчилик тартпашы керек", - деп белгиледи Шухрат Худайкулов 28-январда Ташкентте өткөн маалымат жыйынында.

Ал эми Авиациялык коопсуздук боюнча Европа агенттигинин 9-январдагы билдирүүсүндө "жарандык жана аскердик күчтөрдүн координациясы жоктугунан улам Орусия Федерациясынын аба мейкиндигинде жарандык учактарга коркунуч бар" экени жазылган.

Агенттик мисал катары "Азербайжан аба жолдору" компаниясынын учагы Казакстандын Актау шаарында кыйраганын келтирген. Көптөгөн серепчилер учак орусиялык "Панцирь-С" ракетасы менен атып түшүрүлгөнүн божомолдойт. Авиакырсыктан 38 адам каза болуп, 29 адам жараат алган.

Жогоруда айтылган эскертүү Европадан башка өлкөлөрдүн операторлоруна багытталган. Анткени Орусиянын аба мейкиндиги Евробиримдиктин авиакомпаниялары үчүн ансыз деле жабык турат. Себеби Орусия Украинага каршы толук масштабдуу согуш ачканына байланыштуу Евробиримдик бул өлкөнүн авиация тармагына санкция киргизген.

Flightradar24 сайтынын маалыматтары

Flightradar24 сервисиндеги маалыматтар Өзбекстандын аталган аба компаниясынын айрым каттамдары мурдагы эле багыт менен учуп жатканын көрсөтүүдө. Алсак, Ташкент– Рига авиакаттамы Орусиянын аймагы аркылуу учууну улантып жатат.

Uzbekistan Airways компаниясынын маалымат бөлүмү Ригага каттам учурда Азербайжандын аба мейкиндиги аркылуу аткарылып жатканын 3-4-февралда билдирген. Бирок Flightradar24 сайтынын маалыматы боюнча, 29-январда, 3-февралда Ташкент– Рига каттамдары Орусиянын аймагы аркылуу өткөн. Ал эми Европанын Франкфурт, Париж жана Лондон сыяктуу башка шаарларына каттамдар Азербайжан жана Түркия аркылуу учкан.

Flightradar24 кызматынын маалыматына ылайык, 5-февралда Рига– Ташкент HY212 / UZB212 рейси Орусиянын Челябинск, Свердлов, Тюмень жана Омск облустарынын үстүнөн өткөн.

Авиациялык коопсуздук боюнча Европа агенттиги 9-январдагы билдирүүсүндө Орусиянын аталган аймактарынын aба мейкиндигин айланып өтүү сунушталган. HY212 / UZB212 рейси өткөн Челябинск облусу дал ошол агенттик белгилеген аймакта жайгашкан.

Uzbekistan Airways компаниясы редакциянын комментарий алуу тууралуу кайрылуусуна жооп кайтара элек.

Саясий контекст жана Түркиянын ролу

Айрым серепчилер каттамдардын өзгөрүшү коопсуздук маселесине эле эмес, саясий реалдуулукка байланыштуу дешет. Өзбекстан Украинага каршы согуш ачкан Орусиядан алыстаганын көрсөтүүгө аракет кылууда. Муну ансыз да санкциялардан улам Орусиянын аба мейкиндигин колдоно албай турган Европа өлкөлөрү кубатташы мүмкүн.

"Өзбек авиакомпанияларына каттамдардын өзгөрүшү таасир этпейт. Муну менен Өзбекстан Украина менен согушуп жаткан Орусиядан "оолактаганын" ачык көрсөтүүдө. Европа өлкөлөрү санкциялар киргизилгенден кийин өздөрү кол жууган багыт "антиорусиялык" болуп өзгөрүп жатышын сөзсүз кубаттайт", - дейт атын атагысы келбеген серепчи.

Бул позицияны 29-январда Анкарада Өзбекстандын, Азербайжандын жана Түркиянын тышкы иштер, экономика, соода жана транспорт министрлери чогулган жолугушуу да ырастайт. Иш-чаранын жыйынтыгында Анкара декларациясына кол коюлуп, анда аймактын транзиттик потенциалын жогорулатуу үчүн үч өлкөнүн чек арасы аркылуу өтүүчү транспорттук коридордун мааниси баса белгиленди.

Мындан тышкары, декларацияда Европа– Кавказ– Азия же расмий ТРАСЕКА деп аталган мультимодалдык транспорттук коридорун бекемдеп, анын толук кубаттуулукта иштешине көмөктөшүү зарыл экендиги айтылат.

Атын атагысы келбеген өзбекстандык журналист Uzbekistan Airways авиакомпаниясынын каттамдарды Орусияны айланып өткүдөй кылып өзгөртүү чечимин "Түрк дүйнөсүндөгү "негизги күч" статусун бекемдегиси келген Түркияга кезектеги колдоо көрсөтүүсү" катары караса болорун белгиледи.

Анын пикиринде, Өзбекстан Түркия жана Азербайжан менен мамилесин чыңдоо үчүн операциялык чыгымдарды атайылап көбөйтүүдө жана муну менен ал инвестиция, насыя жана грант түрүндөгү колдоого, жеңилдикке үмүттөнүүдө.

"Анкарада Түркиядан, Азербайжан жана Өзбекстандан келген кесиптештеринин катышуусунда өткөн үч тараптуу жолугушууда тышкы иштер министри Хакан Фидан түрк дүйнөсүн тынымсыз мактап жатканы бекеринен эмес. Түркия Европадагы геосаясий толкундоолорду артыкчылыкка айландырып, багытты өзгөртүүдөн пайда көрүүчү негизги жакка айланды", - деп белгилейт журналист.

Былтыр 25-декабрда Бакудан Грозныйга бет алган Embraer-190 лайнери чечен баш калаасына коно албай, Каспий деңизинин аркы жээгиндеги Актауга баратып шаардын жанында кулаган. Кырсыктан кийин бир катар өлкөлөр жана авиакомпаниялар Орусияга жана Орусиядан каттамдарды өзгөртүү же токтотуу чараларын көрүштү.

"Азербайжан аба жолдору" (АZAL) тергөө иштери аяктаганга чейин Баку– Грозный– Баку жана Баку– Махачкала– Баку каттамдарын убактылуу токтотту. Азербайжандын Мамлекеттик жарандык авиация агенттиги 27-декабрдан тартып Орусиянын бир катар шаарларына учуучу аба каттамдарына тыюу салды.

28-декабрдан тарта АZAL компаниясы Минеральные Воды, Сочи, Волгоград, Уфа, Самара, Саратов, Нижний Новгород жана Владикавказ шаарларына каттамдарын токтотту. Ал эми быйыл 8-январдан тарта Баку менен Казан багытындагы каттамдар белгисиз мөөнөткө токтотулду.

Казакстандын Qаzаq Аir авиакомпаниясы коопсуздук максатында Орусиянын айрым шаарларына каттамдарын убактылуу токтотту. "Түркмөнстан аба жолдору" компаниясы быйыл январь айынын аягына чейин Ашхабад менен Москванын ортосундагы каттамдарды кыскартты.

Ал эми Израилдин El Al аба компаниясы Тель-Авив– Москва каттамын токтотконун билдирген. Сочи жана Минеральные Воды шаарларынан Дубайга каттамдарын убактылуу токтоткондордун катарында FlyDubai авикомпаниясы да бар.

"Азаттык Азия" редакциясынын макаласын орус тилинде бул жерден окуй аласыз.

Өкмөттүн пикиринде, үй ээлери аянтына эмес, баасына жараша салык төлөшү керек. Бирок баасын мамлекет өзү аныктагысы келет. Мындай ыкманы киргизүүгө Орусия көмөктөшүүдө.

Салык кызматы жаңы системанын жол-жоболору эми гана иштелип жатканын билдирди. Мекеме түшүндүргөндөй, үй салыгы анын баасына жараша эсептелгенде элдин көпчүлүгү үчүн жеңилдиктер каралат. Салык кызматы элге кошумча жүк жаралбагыдай чечимдер кабыл алынарын айтып жатат.

Эмне өзгөрөт?

Бүгүнкү күндө калктын басымдуу бөлүгү мүлк салыгын төлөбөйт. Анткени ал чоң үйлөрдүн ээлерине гана тиешелүү. Маселен, көп айылдарда үйү 360 чарчы метрден ашкандар гана салык төлөөгө милдеттүү.

Бишкекте да жашоочулардын көпчүлүгү мүлк салыгын төлөбөйт. Көп кабаттуу үйлөрдө 80 чарчы метрден ашканда гана салык салынат. Бирок шаардагы батирлердин 88% ага жетпейт

Учурда үйдүн аянты канча чарчы метрден ашканда салык төлөнөт?

2024-жылы өкмөт бул ыкманы өзгөртүүнү сунуштаган.

Биринчиден, калкы 100 миңден ашкан шаарлардын баары бир категорияга кирмек. Ошондо Бишкек, Ош жана Жалал-Абадда үйлөр бирдей каралмак.

Экинчиден, үйдүн салык салынуучу аянты азайышы керек эле. Мисалы, учурда калкы аз айылдарда үй 360 чарчы метрден ашканда салык төлөнсө, эми 170 чарчы метрден өйдө төлөтүү сунушталган. Айырмасы эки эсе.

Үчүнчүдөн, батирлердин баары бирдей каралмак. Бишкек же Талас болобу, 80 чарчы метрден ашса эле мүлк салыгы төлөнө башташы керек болчу.

Өкмөттүн 2024-жылдагы сунушу менен үйдүн аянты канча кв/метрден ашканда салык төлөнмөк?

Бирок жарым жыл өтпөй, өкмөт дагы башка ыкманы сунуштады.

Учурдагы мүлк салыгын кандайдыр бир деңгээлде байлык салыгы катары караса болот. Анткени чоң үйлөрдө адатта колунда бар катмар жашайт.

Өкмөттүн позициясы боюнча, учурда үйдүн аянты жарандын чыныгы абалын чагылдырбай, бул адилетсиз система болуп калды. Мисалы, Бишкектин так ортосундагы 60 кв/м батир шаардын четиндеги 90 кв/м батирден кыйла кымбат турушу мүмкүн. Бирок анын ээси эч кандай салык төлөбөйт.

Жаңы сунушка ылайык, үйдүн аянты мааниге ээ болбойт. Тескерисинче, кымбат турган 60 кв/м батирдин ээси көбүрөөк салык төлөп калат.

Баасын ким эсептейт?

Бул демилгенин эң маанилүү жагдайы – мүлктүн баасын мамлекет өзү аныктайт. Ал үчүн кадастрдык баалоо деген түшүнүк киргизилет. Адистер атайын методология менен үйдүн баасын эсептеп, ошого жараша салык салынат. Мындай ыкма менен ар кайсы райондо жайгашкан, бирок аянты бирдей болгон батирлерге ар кандай салык салынып калышы мүмкүн.

Өкмөт бул дүйнөлүк тажрыйба экенин билдирүүдө. Кыргызстанда мындай системаны киргизүү демилгеси 2023-жылы айтыла баштаган. Бишкекте эл аралык форум өтүп, өкмөт башчысынын орун басары Эдил Байсалов көмөктөшүү өтүнүчү менен Дүйнөлүк банкка кайрылган. Уюмдун өкүлдөрү демилгени колдоп, мындай система Бишкекте гана эмес, аймактарда да киргизилиши керектигин айткан.

Форумда кадастрдык баалоо системасын киргизүүгө Орусия көмөктөшүп жатканы белгилүү болгон.

"Учурдагы салык режимине ылайык, эски объекттер кымбат баадагы жаңы үйлөрдөй эле салык төлөөгө милдеттүү. Кадастрдык баалоо адилеттүү салык чегерүүнү максат кылат. Мындай ыкма менен салык мүлктүн баасына жараша төлөнөт", - деп орусиялык АБУКО (Кадастрдык баалоо боюнча мамлекеттик бюджеттик мекемелер ассоциациясынын) жетекчиси Искандер Мельдебеков айткан.

Кадастрдык баалоону киргизүү максатында 2024-жылы Кыргызстан Орусиянын Росреестр кызматы менен келишим түзгөн. Учурда орус тарап тажрыйбасы менен бөлүшүп, техникалык көмөк көрсөтүүдө.

“Былтыр пилоттук долбоор катары Бишкек менен Ошто кадастрдык баасын эсептеп көргөнбүз. Ал кыймылсыз мүлктүн чыныгы, базар баасына жакын болуп чыкты. Ар бир калктуу пункт зоналарга бөлүнөт жана мүлктүн түрүнө жараша эсептелет. Батирдин жаңы же эски экенине, курулган жылына жана башка көрсөткүчтөрүнө жараша коэффициенттери ар башка болот. Ошентип, рыноктук баага болушунча жакындайт”, - деп “Азаттыкка” Кадастр агенттигинин кадастрдык баалоо секторунун башкы адиси Аманбек Кебеков айтып берди.

Адистин айтымында, турак жайдын баасын атайын компьютердик программа эсептейт. Ал үчүн тендер өткөрүлүп, учурда ал программа жазылып жатат. Кадастрдык баалоо системасын киргизүү сунушунда анын методологиясы толук жазылган.

Үйдүн ээси мамлекет аныктаган баага макул болбосо, ал көз карандысыз баалоочуларды чакырууга укуктуу болот. Кадастр агенттиги алардын анализин эске алып, чечим чыгарат.

Салыкты баары төлөп калабы?

Бул кадастрдык баалоо системасын киргизүүнүн негизги максаты. Коомдук талкууга чыгарылган документте жазылгандай, мамлекет мүлктөн түшкөн салыкты көбөйтүүнү көздөйт. 2023-жылы үй салыгынан бюджетке 1,6 млрд сом салык түшкөн.

Кирешени көбөйтүү үчүн салык төлөөчүлөрдүн санын көбөйтүү керек болот. Бирок кадастрдык баалоонун киргизилиши менен үй салыгы кандай эсептеле турганы азырынча белгисиз. Мисалы, үй 50 миң доллар деп бааланса, канча салык төлөнөрү түшүнүксүз. Документте анын жол-жоболору жазылган эмес.

Кадастр агенттигинин өкүлү Аманбек Кебековдун айтымында, мекеме мүлктүн баасын гана аныктап берет.

“Аны кандай максатта, кайсы салыкка колдонот, канча көлөмдө салык алат – бул суроого Салык кызматы жооп берет. Үйлөрдүн баарына салык салабы же кандайдыр бир жеңилдетүүлөр болобу, аны Салык кызматы чечет. Биз мүлктүн баасын гана чыгарып беребиз”, - деди адис.

Салык кызматы “Азаттыкка” билдиргендей, учурда кадастрдык баалоо аркылуу салык салуунун эрежелери иштелип жатат. Азырынча эч кандай так маалымат жок.

Салык кызматынын төрагасынын орун басары Кубанычбек Ысабековдун айтымында, жаңы система киргизилгенде дагы жарандарды колдоо максатында жеңилдиктер каралат.

“Кадастрдык баалоо киреби же башка механизмдер болобу, кандай болсо да жөнөкөй жарандарды колдоо үчүн ыкмаларды таап, киргизсе болот. Ошондуктан, азыркы учурда жөнөкөй жарандар төлөбөгөндөй эле, кадастрдык баалоо киргенде деле ошондой жолдорун табабыз. Биздин максат – жөнөкөй жарандарга кошумча жүк болбошу керек. Ошого жараша чечимдерби кабыл алабыз”, - деди Ысабеков.

2024-жылы өкмөт атайын план кабыл алып, кадастрдык баалоо системасын 2026-жылга чейин киргизүүнү максат кылган. Быйыл майга чейин орусиялык адистер менен бирге анын методикасы даярдалып бүтүшү керек. Күздөн тартып Бишкек, Ош, Талас, Кара-Балта шаарларында жана башка конуштарда кыймылсыз мүлктү баалоо башталат.