Тэза пра нейкую ўяўную «сьвятасьць» і нават «сьвятарнасьць» беларускай мовы і сёньня досыць папулярная ў тых вузкіх колах, якія ў нас прынята называць шырокімі. Што ж, глупства мае такую самую ўласьцівасьць набываць нацыянальныя рысы, як кухня ці, напрыклад, архітэктура. У супрацьвагу той высакароднай тэзе можна было б прывесьці свае дзевяноста пяць — і прыбіць паперку зь імі да брамы нашага ўтульнага гета. Але малаток у рукі нам не даюць, таму абмяжуемся толькі адной, дзевяноста пятай: як вядома, «мова нашая такая ж людзкая», як і ўсе астатнія, і таму цалкам заслужыла права на тое, каб на ёй гучалі ня толькі прароцтвы і афарызмы, але і бязглузьдзіца, лаянка, пустаслоўе і іншая брыда. Яна не сьвятая, а роўная сярод роўных — яе ня трэба абагаўляць, на ёй трэба гаварыць і пісаць, думаць і бачыць сны. І, калі ёсьць патрэба, на ёй трэба ўмець маўчаць.
Яўгенія Янішчыц і Еўдакія Лось. Латвія, 1972 г. Фота Дзьмітрыя Лася. З фондаў БДАМЛМ
Магчыма, здольнасьць чалавека ў пэўныя моманты жыцьця маўчаць на сваёй мове і ёсьць найлепшым доказам яе паўнавартаснасьці і жыцьцяздольнасьці. На шчасьце, «Слоўнік беларускага маўчаньня» ўжо даўно складаецца; завершаны ён ніколі ня будзе, бо сапраўдныя слоўнікі ня маюць канца. «Памаўчы са мной па-беларуску» — напісала ў самым вядомым сваім вершы адна з аўтарак гэтага лексыкону паэтка Яўгенія Янішчыц, зьвяртаючыся ці то да каханага, ці то да чытача, ці то да самой сябе, ці да ўсіх разам — а хутчэй да той загадкавай, пераменлівай і няўлоўнай істоты, зь якой яна ўсё сваё нядоўгае жыцьцё знаходзілася ў дзіўных, заблытаных дачыненьнях, за якой гналася, тэлефанаваньня якой так баялася на досьвітку і так чакала ўначы. Часам тую істоту памылкова называюць лёсам — але гэта, як падаецца, толькі імя, а імёнаў у «Слоўніку маўчаньня» быць ня можа.
Яўгенія Янішчыц з Іванам Бурсавым. 1970-я гг. З фондаў БДАМЛМ
Яна памерла, як паэт — і коска тут мае значэньне амаль жыцьцевызначальнае; скончыла самагубствам, выкінуўшыся ва ўзросьце сарака гадоў з акна сваёй менскай кватэры. І толькі гэтая яе сьмерць высьвеціла ўсе тыя злавесныя словы ў вершах Янішчыц, якія пры жыцьці аўтаркі, магчыма, успрымаліся проста як неабавязковыя «паэзы» — непазьбежныя перабольшаньні, што так падабаюцца мілай маладосьці. Высьветлілася, што не, што ўсё было сапраўды, што яна не гуляла з гэтым, што ёй балела... Звышнепрыкаяная змора — так яна сама вызначыла свой стан. «Вы безь мяне ляціце, самалёты, вы безь мяне імчыце, цягнікі», «Я памру, ды ня
Яўгенія Янішчыц, Яўген Каршукоў (стаіць першы справа) і Міхась Скрыпка (стаіць другі справа) выступаюць перад будаўнікамі менскага мэтро. 1980-я гг. Фота Пятра Кастрамы. З фондаў БДАМЛМ
буду па-іхняму каркаць», «А інакш і жыць немагчыма» — такое зазвычай пішуць, у думках назычыўшы сабе перад гэтым доўгіх гадоў і жаночага шчасьця, а тут... «Мама падрэзала косы, як укароціла шлях». «Выпі, золатца, вады, сэрца супакоіцца» — нават цяпер гэта гучыць трывожным намёкам. І:
«Маўчаць невыносныя сьцены...» —
яшчэ адзін унёсак Янішчыц у «Слоўнік беларускага маўчаньня», адно з найлепшых апісаньняў адзіноты ў беларускай паэзіі, якое можна паставіць побач з «Адзінотай» Гаруна. А тое «шалёнае таксі», пра якое яна на першы погляд мімаходзь згадвае ў адным зь вершаў, яно ўжо выехала з парку, ужо набліжаецца, сьветлафоры — толькі кароткія адтэрміноўкі, неўзабаве яно ўжо будзе стаяць пад вокнамі, чакальна адчыніўшы дзьверы.
Яўгенія Янішчыц зь Міхасём Забэйдам-Суміцкім. 1970-я гг. З фондаў БДАМЛМ
Яе вершы часта пакідаюць адчуваньне змаганьня паэта з паэзіяй, у Янішчыц хапае тэкстаў, дзе яна піша пра пакуты пісьма — што вытлумачальна для аўтара, які працуе з рыфмай. Рыфма — як адзіночная камэра: таленавіты паэт можа дасягнуць у ёй вяршыняў болю і асалоды, але рыфма не бясконцая — у адрозьненьне ад слоўніка, пагатоў — слоўніка маўчаньня. Тая любоў-нянавісьць, знаёмая кожнаму чалавеку, які піша, у Янішчыц апісаная падрабязна, з дэталёвасьцю, жарсьцю і вобразнасьцю сапраўды хворага на літаратуру чалавека. Паэзія — гэта падман. Самападман — і чароўны падман чытача, на які, што самае страшнае, не заўжды хапае магічных сілаў.
«Рыфмы змахну са стала,
Але ня выйду з прыгнёту...»
«Падманваю сябе, пакуль яшчэ
Цыганка-рыфма плача і сьмяецца...»
Наіўнай, безнадзейнай спробай патлумачыць сабе сэнс такога існаваньня, снаваньня падману, выглядае пачатак гэтага роспачнага тэксту:
«Падманваю сябе, свой дзень пусты, -
Як міска стравы ў ліхалецьце.
Пішу ня вершы я, пішу лісты,
Пяро макнуўшы ў сумнае дасьвецьце».
Яўгенія Янішчыц і Валянцін Мысьлівец на сустрэчы з вайскоўцамі. 1980-я гг. Фота Анатоля Каляды. З фондаў БДАМЛМ
Свае радкі Янішчыц называе «вынянчанымі», яна падстаўляе свайму голасу «лісток», каб туды сьцякалі «гук за гукам». Нешта паганскае, палескае, пра-паэтычнае, пракаветнае чуецца тут, і праўда — Янішчыц з тых паэтаў, творчасьць якіх часта называюць шаманскай. Такімі былі шмат якія вершы Анатоля Сыса, такой паўстае і яна ў сонечным, але й нейкім вусьцішна-лясным, напоўненым падступным рэхам, жудкім, як сьцежка незваротна заблукалай дзяўчынкі, вершы «У чабору спытай».
«Я зялёную ношку нясу...» — гучыць бесклапотна, як песьня Чырвонага Каптурка. Але што ж за ношка? Там ня кветачкі ў вяночак, там зёлкі ў зельле: «ёсьць у ношцы балючыя травы», «ёсьць у ношцы вясёлыя травы». Чаго там няма, дык гэта «зельлечка злога» — а навошта яно, калі злое — усяго толькі вынік адмысловай камбінацыі балючага й вясёлага. Паляшучка ведае сакрэт.
На літаратурнай сустрэчы ў Слоніме. Зьлева направа: Анатоль Іверс, Павал Пруднікаў, Павал Місько, Яўгенія Янішчыц. 1980-я гг. З фондаў БДАМЛМ
Гэткая самая паганская, лясная, ці хутчэй, зёлкавая і эротыка вершаў Янішчыц. Яна ніколі не была пошлай, хаця любая іншая на яе месцы з тым самым наборам словаў па калена ўгрузла б у багне сюсю-рэалізму. Фраза «Мы заблудзімся ў росных травах» ня мае ніводнага выразна эратычнага слова — а разам гэта гучыць настолькі спакушальна, нібы чытача кліча ведзьма. Гэта ненавязьлівая эротыка — і таму чапляе. Чапляе ня дзеяньнем — а почасту проста красамоўным маўчаньнем. Як гэтыя вось «запунсавела-прыпухлыя вусны» каліны, якія ўжо не дадуць спакою таму, хто іх хаця б раз у жыцьці пабачыць.
Яўгенія Янішчыц. З фондаў БДАМЛМ
Маўчаньне ў Янішчыц — заўжды тое, што гаворыць больш за словы, і нават сучаснасьць зь яе мільярдамі адначасовых гукаў — маўчыць. Не прызнаецца. «Вясковы, сталічны, трагічны, імя сваё, век, назаві!» — просіць яна, запаўняючы міжволі свой слоўнік маўчаньня, старонку за старонкай. Сучаснасьць не адказвае, затое дорыць адкрыцьцё за адкрыцьцём, і нельга сказаць, што адкрыцьці гэтыя радасныя. Як дзіця, якое ўпершыню ўкалола сабе палец і разглядвае на ім кроў, Янішчыц зьдзіўляецца таму, што вакол «завалы кніг. А людзі не дабрэюць...» Толькі дзецям і паэтам невядома, што «сьвядома йшчэ і несьвядома носіць маску толькі чалавек». Маска — твар маўчаньня.
...Няцяжка здагадацца, што меў на ўвазе Андрэй Макаёнак, пішучы пра сваіх «сытых коней руціннасьці». Цікава, што ў выпадку сучасьніцы Макаёнка Янішчыц гэтае слова — «сытыя» — таксама прагучала, і ў падобным кантэксьце. Толькі ў яе коні ператварыліся ў гарадзкіх галубоў, «сытых галубоў на падаконьніку веры». Вобраз, які не настолькі лёгка паддаецца расшыфроўцы. Сытыя — бо наеліся, ці — менавіта таму, што былі сытыя, галубы ўпарта ня хочуць дзяўбці шчодра рассыпаныя па тым падаконьніку крошкі? А ўнізе ўжо стаіць таксі, запрашальна адчыніўшы дзьверцы. У слоўнік маўчаньня можа трапіць усё. Нават самая простая зьява.
