Як і ўсе канцлягеры сьвету, гэты меў прыгожую і паэтычную назву «Лячэбна-працоўны прафілякторый». Зрэшты, яны і цяпер яшчэ існуюць на Беларусі, гэтыя храмы рэсацыялізацыі; іх, здаецца, у краіне цэлых пяць. У СССР паводле вэрдыкту суду туды маглі адаслаць на тэрмін ад года да двух. «Людзей, якія сядзелі ў ЛТП, ніхто не зьбіраўся лячыць», — прыгадвае дырэктар нейкага савецкага прадпрыемства, якое напоўніцу карысталася працай «пятай роты». — «Гэта была танная працоўная сіла, гэта быў прымус і гвалт, гэта была турма. Кожны савецкі ўчастковы мусіў выправіць у ЛТП за год хаця б аднаго алькаголіка і дэбашыра. Часта хапала простай заявы суседзяў. Працавалі асуджаныя добра, але — семдзесят адсоткаў тых, хто пабываў у ЛТП, абмывалі вызваленьне проста пад брамаю прафілякторыю».
Менавіта ў такую ўстанову, згодна зь біяграфіяй, трапіў на пачатку 80-х, незадоўга да сьмерці, адзін з самых цікавых, і, як на мяне, самы дзіўны беларускі савецкі пісьменьнік Міхась Стральцоў. Пра літаратуру мы яшчэ пагаворым, а сам факт таго, што Стральцоў сядзеў у ЛТП, сьведчыць, на мой погляд, пра ягоную чалавечую неабароненасьць, страшную нават па мерках бяспраўнага савецкага
Сустрэча. Зьлева направа: Міхась Стральцоў, Мікола Прашковіч, Мікола Капыловіч. Менск, парк імя М. Горкага, канец 1960-х гг. З фондаў БДАМЛМ
чалавека, і пра бясконцую далёкасьць ад улады, якая, як вядома, сваіх верных слуг, нават апошніх падонкаў, у крыўду не дае. Сучасьнікі лічылі Стральцова цалкам апалітычным, а ніводзін суд у сьвеце не ўважае чамусьці добрыя тэксты за зьмякчальную акалічнасьць, вось падперці імі, нібы жардзінамі, тыя акалічнасьці, што на судовым жаргоне называюцца абцяжваючымі — гэта калі ласка. Ня думаю, што Стральцоў перапіў бы ўвесь саюз пісьменьнікаў... . Наогул, ня ведаю, што ён быў за чалавек, ды гэта і ня так цікава для мастацтва — Уладзімер Арлоў называе яго «высокім патрыцыем нашай літаратуры», паверым яму на слова.
І ўсё ж гэтае адчуваньне неабароненасьці, нейкай неагрэсіўнасьці і ў той самы час — выразнага інтэлектуальнага супраціву ў тэкстах Стральцова вельмі вострае. Гэта тая дабрыня, якая апякае і выклікае пачуцьцё сораму ў тых, хто зь ёй сутыкаецца. Чаму? Магчыма, таму, што ў гэтай стральцоўскай дабрыні няма ні каліва маралізатарства. «Я аднойчы бачыў кепскага чалавека» — рэдка калі мараль дае выявіць сябе такім выкшталцоным чынам. Няўмольны закон пісьменства кажа, што знайсьці патрэбныя, нефальшывыя словы для добрага — значна цяжэй, чым для благога. Ужо самое існаваньне нефарматных стральцоўскіх тэкстаў было пратэстам. Нібы самотнае курэньне там, дзе курыць забаронена...
«Ведаеш,
Калі ты раніцай курыш,
Разгублены і задуменны, мне балюча глядзець на цябе.
І днём між людзей ты ходзіш
Нейкім далёкім рэхам,
Міхась Стральцоў (справа) і Мікола Капыловіч. Менск, парк імя М. Горкага, канец 1960-х гг. З фондаў БДАМЛМ
«...і цыгарэт выкурваеш болей, чым прамаўляеш слоў» — такі працяг гэтага верша, пакутлівай спробы аўтапатрэта. Што цікава — Стральцоў, адзін зь нямногіх, чые тэксты, асабліва празаічныя, і сёньня выглядалі б нефарматна і арыгінальна, — такое ў Беларусі, звыклай выпадаць з часу, як Хармсава старая з акна, здаралася нячаста. Нейкі ён несавецкі — не антысавецкі, бо розьніцы паміж савецкім і антысавецкім мала, а менавіта не-савецкі, па-за ідэалёгіяй, па-за бітвай бронзавых статуй, якая скрыгоча там, наверсе: яе бліскучыя пырскі абмінулі стральцоўскую творчасьць, ён пісаў, застаючыся ўнізе, і, мяркуючы па эсэ «Загадка Багдановіча», ад пачатку здагадваючыся, якім будзе лёс.
Калі б у беларускай літаратуры давалі прэмію міру — яе атрымаў бы Стральцоў. Як і любая прэмія міру, гэтая ўзнагарода была б дадзеная не за сапраўдны мір, а за ягоную ілюзію — што ж, мір і ў такім выглядзе лепшы за вайну (спытайце жон і мацярэй, як казаў Еўтушэнка). Стральцоў шукаў у сьвеце гармонію і суладзьдзе — але пісалася пра вусьціш і адзіноту. «Мне хацелася прымірыць вёску і горад у сваёй душы», — піша аўтар у сваім «Сене на асфальце», першым з двух твораў, якія застануцца пасьля Стральцова ў вечнасьці. Так і бачыш перад сабой горад у эўрапейскім гарнітурчыку і вёску ў фрэнчы і арафатцы, якія паціскаюць адно аднаму рукі пад прыцэлам аб’ектываў. А паміж імі, над гэтымі непрымірымымі рукамі — ён, аўтар. Вёска і горад у беларускай літаратуры так і не сышліся, не ўтварылі адзінства, як і раней, абстрэлы, тэракты і абяцаньне скінуць каго ў мора, а каго з парахода сучаснасьці. Тэрмін, зрэшты, застаўся, сенам на асфальце дагэтуль палохаюць студэнтаў і называюць цэлую плынь у літаратуры... — але і загалоўкі рэпартажаў пра ўручэньне прэміі міру кагосьці супакойваюць. Што да пазалітаратурных рэалій... Беларуская вёска памірае, і гэты працэс, відаць, зацягнецца яшчэ надоўга, беларускі горад пакуль не адбыўся як беларускі, сена на асфальце ляжыць, бо ветру няма — штыль. Хармсавай старой зручней будзе падаць.
Міхась Стральцоў. 1970 г. З фондаў БДАМЛМ
У душы Стральцова прымірэньне адбылося, але не такое, якога ён чакаў. Здаецца, замест міру тут проста робіцца выбар: і робіцца ён на карысьць вёскі. Бо «Пара касавіцы» толькі здаецца прымірэньнем, насамрэч гэта трыюмф негарадзкое культуры. Герой Стральцова разумее, што інакш нельга — «Сена на асфальце», у пэўным сэнсе, працяг разваг Абдзіраловіча, пошук немагчымага кампрамісу. Наогул, гэты твор вельмі незвычайны кампазыцыйна — некалькі апавяданьняў, некалькі лістоў, ён падобны да зьмесьціва кішэні старой курткі, дзе і пакамечаныя лісткі школьнага сшытка, і тытунёвы пыл, і вырваны з газэты расклад прыгарадных электрычак, і засохлая кветка, ён пабудаваны, як на першы погляд бязладныя перамяшчэньні чалавека, які ніяк не абярэ, дзе яму жыць, бярэ квіткі то ў той, то ў гэты бок, спрабуе прыстроіцца, знайсьці апраўданьне то аднаму, то другому выбару — яму трэба выбраць паміж каменем і нажніцамі, а ён выбірае паперу. Урэшце, гэта не гарэлка прыводзіць паэта ў ЛТП, гэта яна — папера, праклятая, здольная прыняць на сябе ўсе сны і ўсе думкі, якая заўжды мае другі бок...
Міхась Стральцоў. Канец 1970-х гг. З фондаў БДАМЛМ
Ужо ў раньняга Стральцова было відаць, што плынь сьвядомасьці — ягоны мэтад, адкрыты ім аўтаномна, без удзелу настаўнікаў. У апавяданьні 1960 года «Блакітны вецер» прастора дзеяньня абмежаваная пакоем, пад’ездам, ня надта доўгай вуліцай, час — нейкай начной гадзінай. Лагацкі праходзіць па гэтым няхітрым маршруце і вяртаецца абноўлены — тут няма ні сюжэту, як такога, ні дзеяньня, усё ўнутры героя, усё — ягоны няспынны ўнутраны маналёг, плынь думак дыктуецца навакольлем, ягонымі выпадковымі гукамі, пахамі, колерамі. Ужо ў гэтым і іншых раньніх апавяданьнях Стральцоў ідзе на сьмелы экспэрымэнт — ён не хавае, што ён аўтар, ён нібы прыадчыняе дзьверы ў тэкст, каб кожны мог зайсьці, ацаніць, паглядзець, са сваім ліхтарыкам. Гэта адбываецца настолькі ненавязьліва, што чытач уваходзіць — і калі ён не забудзе, што знаходзіцца ў майстэрні, то будзе ўзнагароджаны.
Зможа ўбачыць, напрыклад, як выглядае аголены прыём — зь якога можа нешта атрымацца, а можа, і не: аўтар сам гэтага ня ведае. Зможа разам з аўтарам перажыць натхненьне — і вусьціш стварэньня. Пераканацца, наколькі ён мала ведае і наколькі мала чуе з таго, чым поўніцца сьвет. Паспрабаваць заняцца расшыфроўкай знакаў быцьця. Аднак перад гэтым трэба адмовіцца ад звычнага інструмэнтарыю. Выкінуць з душы ўсё сена і саскрэбці зь сябе ўвесь асфальт. Застацца голым у цемры. Безабаронным. Такім, якім ты і ёсьць. Усё гэта як ніколі перажываецца ў, як яго любяць называць, самым загадкавым апавяданьні беларускай літаратуры — «Смаленьне вепрука».
Міхась Стральцоў. 1984 г. З фондаў БДАМЛМ
Гэты тэкст, на мой погляд, найлепшае, што было напісана ў Беларусі савецкіх часоў. Такому не навучыш, такое можна толькі слухаць з заплюшчанымі вачыма. Па эстэтыцы, па сіле ўспрыманьня, па стылі, па інтанацыі, абранай аўтарам — усё гэта тут супала такім шчасьлівым чынам, што дзень, калі напісалася «Смаленьне», мог бы лічыцца пачаткам новай эры. Гэта тэкст для гурманаў — літаратурных, вядома, а не аматараў мармуровай сьвініны. Апавяданьне выразна падзяляецца на дзевяць частак. Першая — лірычны пачатак, які задае музычную тэму для ўсяго тэксту. Тут Стральцоў аказваецца майстрам — настолькі ўсё ў меру, і настолькі ўсё бачыш і адчуваеш: як «ападаюць інеем сырыя туманы», як неба цісьнецца да зямлі, як «хмельна, бы першаком, пахне ў навакольлі дымам». Але — стоп. Аўтар адным узмахам рукі спыняе чараўніцтва, нібы баючыся, што яго сапсуюць прагныя турысты. Ён вяртае чытача на зямлю — як будзе вяртаць яшчэ ня раз, і чытач вымушаны скарыцца гэтаму адчуваньню меры. «Мне даўно хацелася напісаць адно апавяданьне і назваць яго так: „Смаленьне вепрука“. Цяпер ведаю, што, бадай, не напішу», — нясьпешна тлумачыць аўтар. Вельмі цікавае тлумачэньне гэтаму: «баюся, каб тое, што хацеў напісаць, не прыцішылася няўзнак, а то і не згубілася там, у зьдзейсьненай пісаніне». Каму, як ня аўтару, ведаць, што слова запісанае ёсьць мёртвым. Гэта адказнасьць за цуд літаратуры — самадастатковы і жывы, пакуль пульсуе творчасьць. Стральцоў — ці не адзіны ў белліце, хто здолеў адчуць, што каштоўнасьць сапраўднай літаратуры ня мае ніякага дачыненьня да факту яе публікацыі. Дык навошта тады?... — пытаецца ён, нібы прадбачачы неўразуменьне тых, хто ўпэўнены ў адваротным. А вось навошта: «проста падумалася, што, можа, адзавецца на астачу нейкай лёгікай тое, што тут раскажу. Паглядзім». Аўтар яшчэ ня ведае, што выйдзе, і прапануе разам прасачыць, падумаць — і гэта заварожвае.
Зразумела, што гэта — таксама такі прыём, якім заваёўваецца давер, але ж як удала ўжыты, без усялякага какецтва, і як фізычна-прыемна чытаецца пасьля такога адступленьня далейшы тэкст. Аўтар апісвае раён горада, дзе жыў калісьці — там быў конскі базар, прыяжджалі зь вёсак сяляне. «Так было, а можа, і цяпер бывае...» І рэфрэнам: сырыя туманы, хмяльны пах дыму — у такую пару сьвяжуюць вепрукоў.
На сьвяткаваньні юбілею К. Шэрмана. Зьлева направа: Карлас Шэрман, Ванкарэм Нікіфаровіч, Міхась Стральцоў, Аляксей Зарыцкі. Менск, кастрычнік 1984 г. З фондаў БДАМЛМ
У чацьвертай частцы аўтар адчыняе дзьверы яшчэ шырэй, дзеліцца задумай: у аповедзе, які ён хацеў напісаць, павінна была згадвацца тая парá і чуцца вёска, і гэта, піша ён, наўмысна зьніжаючы градус аповеду, зноў, зь дзіўнай упартасьцю вяртаючы нас у рэальнасьць, яму «трэба было загнаць у падтэкст». Непатрэбная і небясьпечная шчырасьць — але аўтара гэта не хвалюе, ён ведае, што ў майстэрні застануцца тыя, для каго ён усё гэта піша, словамі пра «падтэкст» ён нібы адпалохвае выпадковых наведнікаў гэтага дзіўнага цёмнага пакоя, дзе адбываецца чараўніцтва. Гэта як падтакваньне ім — ня верыце, і правільна робіце. Не бывае такога. Для вас не бывае.
Справа налева: Міхась Стральцоў, Янка Брыль, Аляксандар Станюта. 1986 г. Фота Анатоля Каляды, газэта “Літаратура і мастацтва”. З фондаў БДАМЛМ
Пятая частка распавядае пра таямнічую цыклічнасьць прыроды, яе настойлівыя знакі, якія вядуць чалавека да неабходнасьці забіць прызначаную жывёліну, пра старажытны закон, які гэты акт апраўдвае і тлумачыць. У шостай ракурс зьмяняецца: набліжэньне сьмерці і само забойства паказваецца ўжо вачыма самой ахвяры. У сёмай аўтар робіць выгляд, што раскрывае сюжэт задуманага апавяданьня: зьяўляецца «сын», чалавек, які «рынуўся ў жыцьцё, не ашчаджаючы сябе, шчыра беручы ў людзей і шчыра аддаючы», але і ён нарэшце «зазнаў і расчараваньне, і адчай, і нудліва-вінаваты позірк сяброў, і нетрывалую ласку жаночага сэрца». І вось ён сядзіць і выпівае са знаёмым, прыгадваючы маці, якая некалі ласкава папракнула яго ў тым, што ён марнуе запалкі — і думае пра тое, што марна растраціў сілу сваёй любові. У восьмай частцы сыну сьніцца сон пра яго вёску, а ўдзень прыносяць тэлеграму — сумную тэлеграму, мяркуючы па ўсім, яна паведамляе пра сьмерць. Дзявятая частка пачынаецца з тых самых туманоў, з таго самага дыму, а потым мы даведваемся, што перад намі было не апавяданьне, а эпітафія апавяданьню.
Міхась Стральцоў. 1987 г. Фота Уладзімера Крука. З фондаў БДАМЛМ
Эпітафія апавяданьню — гучыць як назва новага жанру, але і гэта падман: апавяданьне напісанае, і аўтар дзякуе тым, хто быў побач, лёгкім кіўком. Ня будзем рабіць выгляд, што мы тут усё зразумелі. Чытаючы Стральцова, трэба ня столькі думаць над кожным радком, колькі аддавацца стыхіі тэксту — ён сам выводзіць да нейкіх высноваў, часам — неверагодных у сваёй простасьці, але чамусьці недасяжных. Апошнія радкі «Смаленьня вепрука» сапраўды намагаюцца азвацца схаванай лёгікай гэтага тэксту, аўтар піша ў іх пра сябе: «Наіўны, ён хоча перамагчы сапраўднасьць. Ён хоча верыць: я засьцярогся ад бяды — бо сказаў. Дабро і надзея і тут накрэсьлілі свой круг». Круг — замкнёны; адвечная цыклічнасьць прыроды, што падказвае чалавеку пару, калі трэба забіваць вепрука, нечакана набывае зусім новы сэнс. Ён раскрываецца двума радкамі ў канцы: «Няшмат лёгікі ў стратах, што прыносяць нам лета ці вясна, зіма ці восень». «Ёсьць рэчы, непадуладныя нам» — вось што пасяляе ў душы чалавека нязводную трывогу, і ён можа супакоіцца толькі цыклічнасьцю — прыроды, дабра і надзеі, бо непадуладнае заўжды раптоўнае, нечаканае — калі не зьвяртаць увагі на ягоныя знакі, рассыпаныя сям і там паміж сырых туманоў і конскага базару.
Непадуладныя нам рэчы... У расейскай мове ёсьць апяянае Набокавым слова «потусторонность», тая самая, якая «пріотворілась в темноте», іншасьвет, тое, што па-нямецку завецца «Jenseits». Стральцоў — пісьменьнік, які ўсё сваё ня надта доўгае жыцьцё імкнуўся спасьцігнуць гэты іншасьвет, гэтую «потустронность». Нездарма ў ягоных творах нярэдка апісваюцца сны — што ў прозе, што ў вершах, сны ёсьць праходам туды, на той бок, які ноч пакідае прачыненым для таго, хто не баіцца зазірнуць у цемру.
Прысьніўся верш — ня верш, а два радкі.
Абломак лодкі ўсплыў са дна ракі,
І кружыць вір счарнелую траву.
З абломкам лодкі к берагу плыву.
Прачнуўся. Дзень трывогаю прапах
І два радкі гаркотай на губах.
