Кыргызстан

"Тагдырыма балта чабылды..."

Адинай (аты өзгөртүлдү) 22 жашында турмушка чыккан. Баш кошкондон тартып күйөөсүнүн ур-токмогу тыйылган эмес. Келиндин айтымында, жолдошу аны мыкаачылык менен сабачу, ошентип, ден соолугуна доо кеткен:

“Азыр эстегим келбейт ал окуяны. Адашып, өзүмдүн башыма өзүм балта чаптым деп күйөөгө тийгениме өкүнөт элем. Жолдошум уруп, сөгүп, кайненем кечинде үйгө киргизбей койгон, көчөдө жаткан күндөрүм болду. Үч балалуу болгонго чейин азап тартып, азыр да стресс абалда жүрөм. Тикенек чыбык менен сабачу эле. Азыр ошонун азабын тартып жатам – белим, бутум ооруйт. Иштейин десем, кыйналып калдым”.

Күйөөсүнүн гана эмес, кайненесинин жана кайнежелеринин кордугун көрүп, алар менен чогуу жашап келген Адинай үч жылдан кийин акыры ажырашып, аман калганын айтууда.

Бирок келинди өз төркүнү дагы кабыл албай койгон.

“Дагы деле дарыланып жүрөм. Атам бир аз каралашып, батирдин акчасын төлөп берет. Ал жак, бул жактан жардам берип калышат. Ошентип, акыры турмуштан сындым”.

Жалал-Абад шаарындагы демилгелүү аялдар тобунун мүчөсү Мимоза Нуракова зордук-зомбулукка кабылган кыз-келиндер коомдун, тууган-уруктун да кысымында каларын айтууда. Анын белгилешинче, кайындарынан да, өз жакындарынан да колдоо таппаган келиндер зөөкүр күйөөсүнөн качып кете алган күндө да дайым коркунучта жашашат. Коркуу сезими пайда болуп, турак жай, балдарга кенемте төлөтүү маселесинде алсыз болуп жатышат:

“Аялдар көбүнчө балдары менен көчөдө калып жатышат. Алар өз укугун аягына чейин коргой албайт. Коркуу сезими көп. Кайын журту кысым көрсөтсө дароо тосмо арыз жазып салышат. Мындай учурда кордук көргөн аялга жардам бериш үчүн иштеп жаткан жактоочулардын колу буулуп калат”.

Министрдин убадасы

Кордук көргөн аялдар көйгөйүнө бийлик бул жумада кайрадан кайрылды. Ички иштер министри Улан Ниязбеков министрликтин 2024-жылы аткарган иши тууралуу маегинде Кыргызстанда быйыл үй-бүлөлүк зордук-зомбулукка каршы күрөш күчөтүлөрүн айтты. Министрдин интервьюсу 7-февралда ИИМдин расмий сайтына жарыяланды.

“ Төртүнчү багыт – Үй-бүлөлүк зомбулукка бөгөт коюп, зомбулук аракеттерин алдын алуу жаатында иш-чараларды тынымсыз алып баруу”, - деген министр бул иш коомдук тартипти сактоодогу негизги багыттардын бири болорун билдирди.

Бирок конкреттүү кандай чаралар көрүлөрүн Ниязбеков тактап айткан жок.

Ички иштер министрлигинин (ИИМ) Коомдук коопсуздук кызматынын үй-бүлөлүк зомбулукту алды алуу бөлүмүнүн улук тескөөчүсү Эрмек Матиев мындай мамилеге кабылган аялдар үчүн атайын мобилдик тиркеме иштелип жатканын айтты:

“Аялдар жана кыздар бул тиркемеден ИНН аркылуу каттоодон өтөт. Андан соң эгер кандайдыр бир зомбулукка кабылган учур болсо, өзүнүн эле турган жеринен кнопканы басуу менен чакыра алат. Мындан сырткары, ошол эле чакыруу берип жаткан маалда 10 секундага чейин үн жаздыра алат. Чакыруу нөөмөт өтүп жаткан жакынкы ички иштер органынын кызматкерине нөөмөт бөлүм аркылуу келип түшөт. Билдирүүнү алган соң жакынкы кызматкер тез убактын ичинде барып жардам бериши керек”.

Бул мобилдик тиркеме качан жасалып бүтөрү белгисиз. Маалыматка караганда, ал алгач пилоттук түрдө үй-бүлөлүк зомбулукка кабылган айымдардын чөнтөк телефонуна жүктөлөт. Ийгиликтүү иштеп кете турган болсо, жалпы колдонууга берилет.

Дагы караңыз

ИИМдин ишинин оош-кыйышы. Кылмыштуулук азайдыбы?

"Чогуу иштешсек натыйжалуу болмок"

Зордук-зомбулуктун курмандыгы болгон, зөөкүр күйөөсүнөн качып, балдары менен ар кайсы жакта жашынууга мажбур болгон аялдарга көп жылдан бери жардам берип келе жаткан “Сезим” кризистик борборунун жетекчиси Бүбүсара Рыскулова ички иштер министринин убадасы сөз бойдон калбаса экен дейт. Анын айтымында, Кыргызстанда мыйзамдар жакшы эле жазылган, болгону, аларды тиешелүү органдар так аткарбай жатышат.

“Мындан бир 3-4 жыл мурун ички иштер министрлигине, азыркы министрге “келишим түзүп, кайсы багытта чогуу иштесек” десек, “жок, ансыз деле силер менен иштешип жатабыз” деп койгон. Бишкекте кризистик абалдагы аялдарга жардам берген көп деле уюм жок. Биздин деле мүмкүнчүлүк жетпейт, анан чогуу иштешсек жакшы, натыйжалуу болмок да”, - дейт Рыскулова.

“Энсан-Диамонд” коомдук бирикмесинин жетекчиси Жамила Капарова үй-бүлөлүк зордук-зомбулукту алдын алууда комплекстүү чаралар көрүлбөй жатканын айтууда. Ал мыйзамдар иштеши үчүн жетиштүү каржылоо зарыл экенин, гендердик зомбулукка каршы атайын өзүнчө бир органды бекитип коюу керектигин айтууда:

“2024-жылды карасам, Ички иштер министрлиги үй-бүлөлүк зомбулуктун фактылары 22 пайыз өстү деп айтып жатат. Бул эмнени билдирет? Арыз берген аялдар эле 22 пайыз көбөйүптүр. Ал эми арыз жазбагандары канча?! Кризистик борборлор зомбулукка кабылгандардын 10 пайызы гана арыз жазарын, 90у милицияга барбай турганын билдиришти. Анткени ишенбейт, уялат. Же үй-бүлөсүнө барат, же курбуларына кетет. Бул статистика өсүп жатат деген сөз”.

"Кыз-келиндер үчүн кооптуу өлкө"

Тынчтыктын жана аялдар үчүн коопсуздуктун глобалдык индекси (WPS) боюнча, Кыргызстан эки жыл катары менен Борбор Азияда кыз-келиндер үчүн эң кооптуу өлкө деп таанылды. Башкы прокуратуранын маалыматына караганда, соңку 2,5 жылда Кыргызстанда 34 аял үй-бүлөлүк зомбулуктун кесепетинен ажал тапты.

Ал эми Ички иштер министрлигинин маалыматына ылайык, 2024-жылы 10 айда өлкөдө 14 293 үй-бүлөлүк зомбулук фактысы катталды. Бул 2023-жылга салыштырганда 37,2% же 3 877 окуяга көп.

Зомбулукка кабылган адамдарга 14 362 убактылуу коргонуу ордери берилген – анын 13 663ү аялдарга, 699у эркектерге.

Кыргызстанда 2024-жылы ички иштер органдарынын маалыматты каттоо электрондук журналына 17 316 үй-бүлөлүк зомбулук фактысы катталган. Бул 2023-жылга салыштырганда 32,1% же 4 212 окуяга көп.

Президент Садыр Жапаров 20-декабрда Бишкекте өткөн үчүнчү Элдик курултайда сүйлөгөн сөзүндө Кыргызстанда балдарга, аялдарга каршы жасалган зордук-зомбулукту айыптаган. Мамлекет башчы мындай көрүнүштөр үй-бүлө институтун бузуп, жарандардын адилеттикке болгон ишенимин жоготорун айтып, алсыз адамдарга күч колдонуу актоого жатпай турганын кошумчалаган.

Бир жыл мурун, 12-январда Улуттук коопсуздук боюнча мамлекеттик комитеттин (УКМК) төрагасы Камчыбек Ташиев зордук-зомбулукка кабылган кыз-келиндерди атайын кызматтын ар бир райондо жайгашкан кеңселерине кайрылууга чакырган. Бул тууралуу ал Фейсбуктагы баракчана жазган.

Өкмөттүн пикиринде, үй ээлери аянтына эмес, баасына жараша салык төлөшү керек. Бирок баасын мамлекет өзү аныктагысы келет. Мындай ыкманы киргизүүгө Орусия көмөктөшүүдө.

Салык кызматы жаңы системанын жол-жоболору эми гана иштелип жатканын билдирди. Мекеме түшүндүргөндөй, үй салыгы анын баасына жараша эсептелгенде элдин көпчүлүгү үчүн жеңилдиктер каралат. Салык кызматы элге кошумча жүк жаралбагыдай чечимдер кабыл алынарын айтып жатат.

Эмне өзгөрөт?

Бүгүнкү күндө калктын басымдуу бөлүгү мүлк салыгын төлөбөйт. Анткени ал чоң үйлөрдүн ээлерине гана тиешелүү. Маселен, көп айылдарда үйү 360 чарчы метрден ашкандар гана салык төлөөгө милдеттүү.

Бишкекте да жашоочулардын көпчүлүгү мүлк салыгын төлөбөйт. Көп кабаттуу үйлөрдө 80 чарчы метрден ашканда гана салык салынат. Бирок шаардагы батирлердин 88% ага жетпейт

Учурда үйдүн аянты канча чарчы метрден ашканда салык төлөнөт?

2024-жылы өкмөт бул ыкманы өзгөртүүнү сунуштаган.

Биринчиден, калкы 100 миңден ашкан шаарлардын баары бир категорияга кирмек. Ошондо Бишкек, Ош жана Жалал-Абадда үйлөр бирдей каралмак.

Экинчиден, үйдүн салык салынуучу аянты азайышы керек эле. Мисалы, учурда калкы аз айылдарда үй 360 чарчы метрден ашканда салык төлөнсө, эми 170 чарчы метрден өйдө төлөтүү сунушталган. Айырмасы эки эсе.

Үчүнчүдөн, батирлердин баары бирдей каралмак. Бишкек же Талас болобу, 80 чарчы метрден ашса эле мүлк салыгы төлөнө башташы керек болчу.

Өкмөттүн 2024-жылдагы сунушу менен үйдүн аянты канча кв/метрден ашканда салык төлөнмөк?

Бирок жарым жыл өтпөй, өкмөт дагы башка ыкманы сунуштады.

Учурдагы мүлк салыгын кандайдыр бир деңгээлде байлык салыгы катары караса болот. Анткени чоң үйлөрдө адатта колунда бар катмар жашайт.

Өкмөттүн позициясы боюнча, учурда үйдүн аянты жарандын чыныгы абалын чагылдырбай, бул адилетсиз система болуп калды. Мисалы, Бишкектин так ортосундагы 60 кв/м батир шаардын четиндеги 90 кв/м батирден кыйла кымбат турушу мүмкүн. Бирок анын ээси эч кандай салык төлөбөйт.

Жаңы сунушка ылайык, үйдүн аянты мааниге ээ болбойт. Тескерисинче, кымбат турган 60 кв/м батирдин ээси көбүрөөк салык төлөп калат.

Баасын ким эсептейт?

Бул демилгенин эң маанилүү жагдайы – мүлктүн баасын мамлекет өзү аныктайт. Ал үчүн кадастрдык баалоо деген түшүнүк киргизилет. Адистер атайын методология менен үйдүн баасын эсептеп, ошого жараша салык салынат. Мындай ыкма менен ар кайсы райондо жайгашкан, бирок аянты бирдей болгон батирлерге ар кандай салык салынып калышы мүмкүн.

Өкмөт бул дүйнөлүк тажрыйба экенин билдирүүдө. Кыргызстанда мындай системаны киргизүү демилгеси 2023-жылы айтыла баштаган. Бишкекте эл аралык форум өтүп, өкмөт башчысынын орун басары Эдил Байсалов көмөктөшүү өтүнүчү менен Дүйнөлүк банкка кайрылган. Уюмдун өкүлдөрү демилгени колдоп, мындай система Бишкекте гана эмес, аймактарда да киргизилиши керектигин айткан.

Форумда кадастрдык баалоо системасын киргизүүгө Орусия көмөктөшүп жатканы белгилүү болгон.

"Учурдагы салык режимине ылайык, эски объекттер кымбат баадагы жаңы үйлөрдөй эле салык төлөөгө милдеттүү. Кадастрдык баалоо адилеттүү салык чегерүүнү максат кылат. Мындай ыкма менен салык мүлктүн баасына жараша төлөнөт", - деп орусиялык АБУКО (Кадастрдык баалоо боюнча мамлекеттик бюджеттик мекемелер ассоциациясынын) жетекчиси Искандер Мельдебеков айткан.

Кадастрдык баалоону киргизүү максатында 2024-жылы Кыргызстан Орусиянын Росреестр кызматы менен келишим түзгөн. Учурда орус тарап тажрыйбасы менен бөлүшүп, техникалык көмөк көрсөтүүдө.

“Былтыр пилоттук долбоор катары Бишкек менен Ошто кадастрдык баасын эсептеп көргөнбүз. Ал кыймылсыз мүлктүн чыныгы, базар баасына жакын болуп чыкты. Ар бир калктуу пункт зоналарга бөлүнөт жана мүлктүн түрүнө жараша эсептелет. Батирдин жаңы же эски экенине, курулган жылына жана башка көрсөткүчтөрүнө жараша коэффициенттери ар башка болот. Ошентип, рыноктук баага болушунча жакындайт”, - деп “Азаттыкка” Кадастр агенттигинин кадастрдык баалоо секторунун башкы адиси Аманбек Кебеков айтып берди.

Адистин айтымында, турак жайдын баасын атайын компьютердик программа эсептейт. Ал үчүн тендер өткөрүлүп, учурда ал программа жазылып жатат. Кадастрдык баалоо системасын киргизүү сунушунда анын методологиясы толук жазылган.

Үйдүн ээси мамлекет аныктаган баага макул болбосо, ал көз карандысыз баалоочуларды чакырууга укуктуу болот. Кадастр агенттиги алардын анализин эске алып, чечим чыгарат.

Салыкты баары төлөп калабы?

Бул кадастрдык баалоо системасын киргизүүнүн негизги максаты. Коомдук талкууга чыгарылган документте жазылгандай, мамлекет мүлктөн түшкөн салыкты көбөйтүүнү көздөйт. 2023-жылы үй салыгынан бюджетке 1,6 млрд сом салык түшкөн.

Кирешени көбөйтүү үчүн салык төлөөчүлөрдүн санын көбөйтүү керек болот. Бирок кадастрдык баалоонун киргизилиши менен үй салыгы кандай эсептеле турганы азырынча белгисиз. Мисалы, үй 50 миң доллар деп бааланса, канча салык төлөнөрү түшүнүксүз. Документте анын жол-жоболору жазылган эмес.

Кадастр агенттигинин өкүлү Аманбек Кебековдун айтымында, мекеме мүлктүн баасын гана аныктап берет.

“Аны кандай максатта, кайсы салыкка колдонот, канча көлөмдө салык алат – бул суроого Салык кызматы жооп берет. Үйлөрдүн баарына салык салабы же кандайдыр бир жеңилдетүүлөр болобу, аны Салык кызматы чечет. Биз мүлктүн баасын гана чыгарып беребиз”, - деди адис.

Салык кызматы “Азаттыкка” билдиргендей, учурда кадастрдык баалоо аркылуу салык салуунун эрежелери иштелип жатат. Азырынча эч кандай так маалымат жок.

Салык кызматынын төрагасынын орун басары Кубанычбек Ысабековдун айтымында, жаңы система киргизилгенде дагы жарандарды колдоо максатында жеңилдиктер каралат.

“Кадастрдык баалоо киреби же башка механизмдер болобу, кандай болсо да жөнөкөй жарандарды колдоо үчүн ыкмаларды таап, киргизсе болот. Ошондуктан, азыркы учурда жөнөкөй жарандар төлөбөгөндөй эле, кадастрдык баалоо киргенде деле ошондой жолдорун табабыз. Биздин максат – жөнөкөй жарандарга кошумча жүк болбошу керек. Ошого жараша чечимдерби кабыл алабыз”, - деди Ысабеков.

2024-жылы өкмөт атайын план кабыл алып, кадастрдык баалоо системасын 2026-жылга чейин киргизүүнү максат кылган. Быйыл майга чейин орусиялык адистер менен бирге анын методикасы даярдалып бүтүшү керек. Күздөн тартып Бишкек, Ош, Талас, Кара-Балта шаарларында жана башка конуштарда кыймылсыз мүлктү баалоо башталат.