Экономика

Деген менен, геологиялык чалгындоо жана кендерди иштетүү сыяктуу биосфералык аймактарда жүргүзүлүүгө тыюу салынган иштердин тизмеси бул мыйзамдан алынып калышы коомчулуктун, экологдордун тынчсыздануусун пайда кылды. Мыйзам Кыргызстандын коруктарында кен иштетүүгө жол ачабы?

Мыйзамды өзгөртүү эмне берет?

Президенттин сайтына 6-майда жарыяланган маалыматка ылайык, “Жер казынасы жөнүндө” мыйзамдын азыркы редакциясынын 24-беренесине өзгөртүүлөр кирип, анда “жер казынасын пайдалануу укугун алуу үчүн эң жогорку бааны сунуштаган талапкер аукциондун жеңүүчүсү болуп эсептелери”, “ири жана орто алтын, күмүш кендерин иштетүү максатында жер казынасын пайдалануу укугуна аукциондун жеңүүчүсү болуп жер казынасын пайдалануу укугун алуу үчүн эң жогорку бааны жана мамлекетке үлүштү сунуштаган талапкер эсептелери” жазылган.

Ал эми “өткөрүп берилүүчү үлүштүн өлчөмүн аныктоонун тартиби Министрлер кабинети тарабынан белгиленет”.

Жаңы мыйзам ошондой эле тиешелүү мыйзамдарга “биосфералык аймактарда геологиялык издөө иштери, геологиялык чалгындоо иштери, пайдалуу кендерди иштетүү жана жер казынасын геологиялык изилдөө боюнча иштер Министрлер кабинетинин чечими боюнча жүзөгө ашырылышы мүмкүн” деген беренени да киргизүүнү камтыйт.

Бул мыйзамды Жогорку Кеңеш 17-апрелде кабыл алган.

Жыйында депутат Дастан Бекешев: “Мындай жоопкерчиликти жалгыз Министрлер кабинетине берүү терс таасирин тийгизбейби? Кийин мындай аракеттер Ысык-Көлдө же дагы башка жерде жасалбайбы?” - деген суроолорду көтөргөн. Ага баяндамачы, депутат Марлен Маматалиев жооп берип, “азыр мындай чечимди бир гана Жаратылыш ресурстары, экология жана техникалык көзөмөл министрлиги өз алдынча кабыл алып келе жатканын” айтып, “алар эч кимден уруксат сурабай макул болуп жаткандыктан, жаңы мыйзамга ылайык, тиешелүү экспертизалар чыккан соң чечимди Министрлер кабинети кабыл ала тургандай кылуу керектигин” кошумчалаган.

Жогорку Кеңештин 17-апрелиндеги жыйыны:

Мыйзам чукул даярдалганбы?

Кыргызстандын мыйзамдарына ылайык, ишкердикке сезилерлик таасир эте турган мыйзамдык өзгөртүүлөр жөнгө салуучу таасирин талдоодон (АРВ) өтүшү керек.

Жогорку Кеңештин сайтына жарыяланган бул мыйзам долбоорунун талдоосунда эмнегедир Орусиянын тоо-кен тармагына шилтемелер бар. Мындан улам ар кандай сандар келтирилгенде кайсы өлкө тууралуу кеп болуп жатканы суроо жаратат.

Мындан тышкары, документте аталган мыйзамдык өзгөрүү Кыргызстандын аймагындагы биосфералык зоналарга кандай таасир этери жөнүндө анализ камтылган эмес. Анда өлкөнүн өзгөчө коруктагы аймактары тууралуу даректүү гана баяндаган маалымат бар.

Атайын жүргүзүлгөн талдоону мыйзамды демилгелеген депутаттардын бири Марлен Маматалиев бекиткендиктен, “Азаттык” түшүндүрмө сурап ага кайрылды. Алгач макул болуп, бирок кийин кайсы мыйзам тууралуу сөз болуп жатканын билген соң, “кайра чалам” деген бойдон байланышка чыккан жок. “Азаттык” азыр да бул суроо боюнча анын пикирин чагылдырууга даяр.

“Кеп Кызыл-Омпол жөнүндө болуп жатат”

Жаңы кабыл алынган бул мыйзамды жактагандар аны мамлекеттин тоо-кен тармагын реформалоого болгон кадам катары баалашат.

Тоо-кенчилер жана геологдор бирикмесинин төрагасы Дүйшөнбек Камчыбеков мыйзам экономиканы тоо-кен тармагы аркылуу көтөрүүгө жол ачат деп эсептейт:

“Кенге болгон бүгүнкү күндөгү дүйнөлүк рыноктогу суроо-талапты, экологиялык жактан экспертизасын да карап чыгып, экономикага пайда алып келүү максатында кабыл алынып жатат. Бизде жаратылыш парктарына, биосфералык аймактарга кирип калган кендер экономикага пайда келтире турган жагдайлар менен чыгып жатат. Аны иштетейин десе, биосфералык аймакка кирип калган, чектөөлөр бар. Эми ошол чектөөлөрдү алуу керек деген маселе жаралып, Министрлер кабинетине тапшырма берилүүдө. Алар текшерип, экспертиза жүргүзүп, эгер иштеткенге мүмкүнчүлүк болсо, чектөөлөрдү алып, иштетүүгө жол ачып берет. Эгер болбойт деп тыянак чыкса, иштетилбейт”.

Бирок бул мыйзам “бийликке каалаган кенди ачып, иштетүүгө жол ачат” деп чочулагандар да жок эмес.

Отун-энергетикалык комплекс, жер казынасын пайдалануу жана өнөр жай саясаты боюнча комитетинин мүчөсү, депутат Эмил Токтошев бул мыйзамды Кызыл-Омпол кени менен байланыштырды:

“Негизинен билесиздер да, кеп эмне жөнүндө болуп жатат? Бул Кызыл-Омпол жөнүндө болуп жатат. Президент да, Министрлер кабинетинин төрагасы да “биз мыйзам алып келебиз, баарын мыйзам чегинде кылабыз” дешкен. Эми мыйзам менен жол ачылды. Азыр өкмөттө кендерди каалагандай иштеткенге, биосфералык аймактарды ачканга мыйзам менен өздөрүнө жол ачып алышты. Бул жерде толук жоопкерчиликти Министрлер кабинети алып жатат. Бирок ага карабастан, ошондой иштер башталганда, биз, коомчулук, экологдор, экоактивисттер көз салып, айтып турушубуз керек. Парламентти көрдүңүздөр да, эгерде Министрлер кабинетинен мыйзам түшсө, толук колдоп берет. Буга коомчулук гана баа бере алат”.

Президент Садыр Жапаров быйыл 19-февралда Балыкчы шаарында Ысык-Көлдүн Тоң районунун жана Нарын облусунун Кочкор районунун тургундары менен жолугушуп, Кызыл-Омпол кенин мамлекет өзү иштетүүнү пландап жатканын айткан:

“Жергиликтүү бюджет дотациядан чыгат, республикалык бюджетке салыктар түшөт. Пайдасы 100% биздин Кыргызстанга калат. Азыр Кумтөрдү кандай иштетип жаткан болсок, Кызыл-Омполду да ошондой 100% өзүбүз иштетебиз. Биз азыр Жогорку Кеңешке 2019-жылы кабыл алынган мыйзамды жокко чыгаруу боюнча мыйзамды киргизебиз”, - деген президент.

Президенттин Тоң жана Кочкор районунун тургундары менен 19-февралдагы жолугушуусу:

2019-жылы Кызыл-Омпол кенин иштетүүгө каршы нааразылык чыккан. Экологдор уран казуу жаратылышка эбегейсиз зыянын тийгизерин эскерткен. 2019-жылы уран жана торий кендерин чалгындоого жана иштетүүгө тыюу салган мыйзам кабыл алынган.

Жаратылыш ресурстары, экология жана техникалык көзөмөл министрлиги быйыл февралда Кыргызстанда кайрадан уран кенин казууга уруксат бере турган мыйзам долбоорун коомдук талкууга чыгарган.

Экология кантет?

Ал арада коомчулук, айрыкча экологдор бул мыйзам өлкөдөгү жаратылыш коруктарынын кыскарышына алып келерин, мунун кесепети оңой болбой турганын эскертип, коңгуроо кагууда.

Ысык-Көл облусунун экс-губернатору, коомдук ишмер Эмилбек Каптагаев “бардык аракеттер бийликтин приоритеттерине байланыштуу экенин айтты:

“Биз биоартүрдүүлүктү жана айлана-чөйрөнү сактап калгыбыз келеби же тоо-кен тармагын өнүктүргүбүз келеби? Бул маселеде принципиалдуу түрдө тандоо жасашыбыз керек. Дүйнөлүк практиканы карай турган болсок, кандай гана баалуу нерсе болбосун, өзгөчө коруктагы биосфералык аймактарды казууга, кен иштетүүгө тыюу салынат. Атүгүл биосфералык аймактын чордонунда басып жүрүүгө да болбойт. Шамал кулаткан же чириген дарак жатса, ага да тийгенге болбойт. Мындай жерлерде бир гана илимий байкоолорго уруксат берилген”.

Ал эми Борбор Азиядагы Америка университетинин экология жана климатология факультетинин ага окутуучусу Бактияр Асанов биосфералык аймактарда кен иштетүү кыска мөөнөттө натыйжалуу болгону менен келечеги бүдөмүк дейт:

“Чалгындоо жана башка иштер биосфералык аймактын жоголушуна алып келет. Азырынча кыска убакытта пайда алып келиши мүмкүн. Бирок узак убакытка карасак, анын калдыгын ким тазалайт? Ким рекультивация кылат? Зыяны канча жылдарга калат? Муну эсептеген киши жок. “Экосистемалык кызмат” деген сөз бар. Жаратылыш боюнча сакталып калган нерсе биз казып алган акчадан кымбатыраак турарын эч ким эсептеген жок".

“Биосфералык аймактар жөнүндө” мыйзамдын азыркы редакциясында бул аймактарга өзгөчө корголуучу жаратылыш жайлары, флоранын жана фаунанын ар түрдүүлүгү, Кызыл китепке кирген сейрек кездешүүчү, жоголуп бара жаткан түрлөрү, жаратылыш жана тарыхый-маданий эстеликтердин комплекси, туристтик, курорттук-рекреациялык комплекси жана башка жайларды камтыган зоналар кирет.

“Ысык-Көл” биосфералык аймагы Кыргызстанда мыйзам менен өзгөчө корголгон улуттук маанидеги табигый аймак болуп эсептелет. 2001-жылы ЮНЕСКОнун “Адам жана биосфера” программасынын алкагында Бүткүл дүйнөлүк биосфералык резерваттар тутумуна киргизилген.

Мындан сырткары өлкөдө 10 мамлекеттик жаратылыш коругу, 13 мамлекеттик жаратылыш паркы жана 63 убактылуу коругу (заказник) бар.

Сүттү кайра иштетүүчүлөр учурда Кыргызстандын базарлары Орусия менен Беларустан келген арзан сүт азыктарына толуп калганын, депутаттардын талабын аткаруу дээрлик мүмкүн эместигин, антпесе жабылууга аргасыз болорун айтып жатат.

Жогорку Кеңеш былтыр сүттүн баасын жөнгө салууга байланыштуу атайын мыйзам кабыл алган, бирок ага президент Садыр Жапаров каршы пикирин билдирип, кол койбой артка кайтарган.

Документтин автору, депутат Акылбек Түмөнбаев быйыл апрель айында аны токтом кылып кайра даярдап, документ парламентте колдоо тапкан. Анда сүттүн бир литринин баасы 40 сомдон кем болбосун деген шарт жазылган.

Түмөнбаев 8-майда парламентте бул токтом үч айдан бери аткарылбай жатканын айтып, буга байланыштуу өкмөт өкүлдөрүн келерки аптада чакырып маалымат алууну сунуштады:

"Жогорку Кеңеште "Сүттү сатып алуудагы бааны жөнгө салуу жөнүндө" токтом кабыл алып бергенбиз. Мына үч айдын жүзү болду. Жүздөгөн, миңдеген фермерлер "токтом чыгардыңар эле, күтүп отурабыз" дейт. Сокулукта, Беловодскиде эл митинг кылып, кайрылып жатат. Бүгүн дагы алар Жогорку Кеңешке келип, "токтомуңар ишке ашабы же жокпу" деп сурашты. Урматтуу төрага, Нурлан Тургунбекович, протоколдук тапшырма берип, ошол токтомду ишке ашыруу боюнча өкмөткө катуураак айтыш керек го. Кийинки жумага өкмөттү, тиешелүү министрликтин өкүлдөрүн чакырып, күн тартибине киргизип, кандай иштеп жатканына жооп берсин".

Бул жыйында депутат Аманкан Кенжебаев сүт баасынан чыккан жагдайга Монополияга каршы агенттик кийлигишүүсү керектигин билдирди. Ал парламенттеги президенттин жана өкмөттүн өкүлү Алмасбек Абытовго кайрылып, элдин талабын талкуулоого чакырды:

"Сүттүн баасы аймактарда 25-29 сомго чейин түшүп кетти. Эл азыр "эмне үчүн сүттүн баасы бизде түшөт, бирок дүкөндөрдө ошол эле бойдон турат?" деп сурап жатат. Монополияга каршы агенттикке тапшырма берсек, ушуну алар карап чыкса. Элдин баары бизге кайрылып жатат. Бул негизи Жогорку Кеңештин маселеси эмес болчу. Бул өкмөттүн маселеси. Бирок элдин баары бизге кайрылып жатат. Алмазбек Акунжанович, тапшырма берип, ушул сүттүн баасын караттырсаңар".

Дагы караңыз

"Баа 40 сомдон кем болбосун". Сүт быйыл да төгүлбөйбү?

Аманкан Кенжебаев кийинчерээк "Азаттыкка" комментарий берип, 40 сом деген талапты ишке ашыруу мүмкүн эмес экенин мойнуна алды. Ал өкмөт аркылуу сүткө эки мезгилде эки башка баа киргизүү жагы каралып жатканын билдирди:

"Биз сүттүн баасы 40 сомдон кем болбосун деген токтом чыгарбадык беле. Ошол бир аз реалдуу эмес болуп калыптыр. Менимче, эки башка баа койсок болмок экен. Жайында сүт көбөйөт, баасы түшөт, биз аны билебиз. Ошондуктан жайкысын бир баа, кышкысын бир баа болсун деп өкмөткө сунуш кылганбыз. Экономика министрлиги бизге реалдуу сунуш бере алган жок. Ошону менен туруп калып жатат. Эми муну өкмөт карайт го. Эл бизден бардык жерде эле суранып жатат. Биз мыйзам чыгаруу органыбыз. Аткаруу бийлиги караш керек. Бул тапшырманы өкмөт Экономика министрлигине берген. Алар азырынча чечим чыгара элек".

Расмий маалыматтарга ылайык, Кыргызстанда бир жылдык сүт өндүрүү болжол менен 1,6-1,8 миллион тоннаны түзөт. Анын 2,5% гана өнөр жайлык кайра иштетүүгө кетет.

Дагы караңыз

Орусия Кыргызстандан сүт азыктарын ташууга тыюу салды. Себеби эмнеде?

Сүттү кайра иштеткен "Талас даамы" фирмасынын директору Бактыбек Тууганбаев комментарий берип жатып, "сүттүн бир литринин баасы 40 сомдон кем болбосун" деген талапты ишке ашыруу азыркы шартта такыр мүмкүн эместигин айтты.

Ал Кыргызстандын базары учурда Орусиядан, Беларустан келген арзан сүт азыктарына толуп калганын белгиледи. Эгер ишкерлерди мажбурлай берсе ишканалар токтоп каларын, же болбосо сырттан келген кургак сүттү иштетүүгө өтөрүн белгиледи:

"Баары келип-келип эле Кыргызстандагы экспорттун токтоп калганына такалып жатат. Маселе Орусиянын согушунан башталды. Орусия менен Беларус санкцияга илинди. Буга чейин Кыргызстанда чыгарылган өнүмдү Орусия алчу. Азыр Европа Орусияга жабылгандан кийин продукция өздөрүндө көбөйүп кеткен. Аларда экспорт токтоп, эч жакка сата албай калды. Азыр Орусияда сүттүн баасы 20-25 эле сом, интернетке кирсеңер. Казакстанда болсо заводдорго 30 сомдон сүт келип жатат. Азыр Орусиянын товарлары Кыргызстан менен Казакстанда толуп калды. Кыргызстан менен Казакстандагы заводдорунун логистикасын төлөп берип жатат. Базар деген бар да. Базарда кайсы жакта кымбат болсо, ошол жактан кетет. Бизде азыр Орусиядан, Беларустан келген товарлар толуп кетти. Ушунун айынан Казакстанда көп заводдор токтоп калды. Беларустан келген кургак сүттү деле кайра калыбына келтирип, сүт, сыр жасаса болот. Кээ бир, мисалы, балмуздак чыгарган заводдор ошол кургак сүткө өтүп алган. Эгер бизде сүт 40 сом болсо, ошол кургак сүткө биз дагы өтөбүз. Бул жерде ким утулат, мен түшүнбөйм. Сүттүн баасы 40 сом болсун деген - бүгүнкү күндө жомок. Биз азыр сүттү 25 сомдон 35 сомго чейин алып жатабыз. Фермерлерден кымбат алабыз. Сүттүн 1,2,3 деген сорттору бар да. Элдики болсо арзан. Анткени элден алынган сүттө сапат, майлуулугу жок. Анын сапатка алып келүү өтө кыйын. Азыр эми бизди 40 сом болсун деп кыйнап жатат. Эгер анте берсе, заводдордун баары жабылат. Бул жөн гана популисттик талап, элге жагынгылары келип жатат. 40 сом деген баа азыр жок. Евразиялык экономикалык биримдиктин бизде базары бар. Биз аны жаап коё албайбыз. Биз Министрлер кабинетинин төрагасынын орун басары Бакыт Төрөбаевге чыкканбыз, "бизге анда ошол базарды жаап бергиле, биз кымбат алалы" дегенбиз. Ал болсо биз анте албайбыз деген".

Дагы караңыз

Негизги тогуз азык: Кыргызстан үчөө менен гана өзүн камсыздайт

Бактыбек Тууганбаев сүттү кайра иштетүү заводдорунун маселелерине дагы токтолду. Ал бул тармакка, ишкерлерге мамлекеттен колдоо керектигин билдирди.

"Бардык эле жерде мамлекет жардам берет. Ошол эле Казакстанда өкмөт жардам берет. Биз өкмөт менен эки-үч жолу жолукканбыз, биздин шартыбызды айтканбыз. Биз аларда сатуудан түшкөн 4% салыкты 1% түшүрүп бергиле деп сунуштадык. Бул кайра иштетүүчүлөргө бир аз дагы болсо жардам. Кирешеден түшкөн салык 10%, аны убактылуу алып тургула деп жатабыз. Жок дегенде заводдор иштесин, Казакстанга теңелели дейбиз. Билбейм, болот деп жатышат. Ошону күтүп жатабыз. Биз ошондой эле дүкөндөрдөгү текчелерге дагы бөлүп бергиле деп дагы суранганбыз. Накта азыктан, Кыргызстанда жасалган азыктар өзүнчө турсун дегенбиз. Башка өлкөлөрдө деле таза азыктан өндүрүлгөн товарлар өзүнчө турат. Бизде азыр 6% менен жеңилдетилген насыя берет. Эгер кайра иштетүүчүлөрдү колдойбуз десе, анын пайызын дагы төмөндөтүп берсе жакшы болмок. Биздин заводдо, мисалы, 80-85% чийки затка, калган 15% гана өзүбүзгө иштейбиз".

Дагы караңыз

Сууга төгүлгөн сүт: баадан чыккан нааразылык

Кыргызстанда сүт багытында жалпысынан 85 ири жана чакан кайра иштетүүчү заводдор бар. Анын ичинен 42си Евразия Экономикалык Биримдигинин (ЕАЭБ) бирдиктүү реестрине кирген жана алар уюм ичиндеги өлкөлөргө сүттү экспорттой алат.

Ушул кезге чейин кайра иштетүү үчүн чийки заттын дээрлик баары, же 98% ашыгы калктын жеке чарбаларында өндүрүлөт. Алар чийки затты майда дүң сатуучулар же болбосо түз эле завод аркылуу сатышат.

Суу ресурстары, айыл чарба жана кайра иштетүү өнөр жайы министрлигинин Азык-түлүк коопсуздугу бөлүмүнүн башчысы Данияр Жанузаков сүттүн баасын бычуудагы жагдайларга токтолду:

"Жогорку Кеңештин токтому сунуш гана катары каралат. Сүттүн баасын коюш үчүн атайын методология болушу керек. Андан сырткары нормага ылайык, өкмөттүн токтому менен 3,4% майлуулук бекиген. Бааны ошол нормадан чыгарышат. Эгер 3,1 же 3,3% майлуу сүт алып келе турган болсо, албетте, анда баасы төмөндөйт. Эгер 10 литр сүттөн бир литр гана каймак чыга турган болсо, анда бул заводдорго пайдалуу эмес да. Мындайча айтканда, завод сууну эле алып жатат да, аны кантип кайра иштетет? Экинчиден, мезгилдик фактор да бар. Мисалы, уйлар жазында көк чөпкө чыкканда сүттүн майлуулугу түшөт. Анан июнь айларында кайра калыбына келет. Биз азыр кайра иштетүүчү ишканалар менен иш алып барып жатабыз. Өткөн аптада Москва, Сокулук райондорунда эл менен жолугушуулар өттү. Ишканалар, сүт ташуучулар менен келишим түзүлүп, сүттүн майлуулугуна жараша 34-35 сомго алып жатышат. Бул жерде тоют маселеси бар. Эгер ал чечилсе, мындай көйгөйлөр азаят".

Кыргызстанда сүттүн баасына байланыштуу маселе дээрдик жылда жаралат. Мындан улам Таласта жергиликтүү тургундар нааразылык акцияларын өткөргөн, тонналаган сүт төгүлгөн учурлар катталган.