Борбор Азия

Кыргызстанга алгачкы сапар менен келген Стипрайс 14-16-май күндөрү президент баштаган аткаминерлер, депутаттар, жарандык коомдун өкүлдөрү жана башкалар менен жолугуп, “Азаттыкка” маек курду.

Буга чейин атайын өкүл болуп эки жылдай иштеген Терхи Хакала быйыл жыл башында кызматтан кетип, анын ордуна теги латвиялык Эдуардс Стипрайс дайындалган.

- Стипрайс мырза, сиз бул кызматка жаңы дайындалдыңыз жана сиздин Бишкек сапарыңыз эл аралык коомчулукта Кыргызстандагы адам укугуна байланыштуу абалдан улам байма-бай сын-доомат айтылып жаткан учурга туш келди. Өлкөдө жарандык, саясий активисттерди, журналисттерди камап-кармоо уланып жатат. Сапардын алкагында сиз жарандык коомдун өкүлдөрү, лидерлери менен жолугуштуңуз. Анда негизинен кандай теманы көтөрүп, кайсы маселени көбүрөөк талкууладыңар?

- Биз Европа Биримдиги менен Борбор Азия өлкөлөрүнүн, анын ичинде Кыргызстандын ортосундагы бардык жагдайларды талкууладык. Албетте, биз экономикалык кызматташтык, инвестициялык алака тууралуу сүйлөшкөндө мен мындай мүмкүнчүлүктөн пайдаланып маңдай-тескей отурган адамдарга экономикалык кызматташтыкты башка маселелерден бөлүп кароо болбостугун айтып жаттым. Азыр инвесторлор кайсы бир өлкөдө иш баштарда инвестициялык климатын карап туруп чечим кабыл алат. Инвестициялык климат дегенде бул биринчи кезектеги маселе - укуктун үстөмдүгү. Тактап айтканда, алар салган каражатын юридикалык жактан коргоо көп учурда бул алардын жеке акчасын коргоо дегенди билдирбейт. Биз чоң корпорациялар, акционердик коомдор тууралуу сөз кылып жатабыз. Себеби аларда акчасын салган акционерлердин алдында жоопкерчилиги бар. Биз укуктун үстөмдүгү дегенде ал жалаң эле бизнес чөйрөгө тиешелүү болбойт да. Ал демократиялык институттардын иштеши, адам укуктарынын сакталышы деген өңдүү коомдогу бардык чөйрөнү камтышы керек. Бул жерге ошондой эле сөз эркиндигин кошсо болот.

Дагы караңыз

Евробиримдик–Борбор Азия саммити: Шаркеттин мүдөөсү, Бишкектин утушу

- Freedom House өңдүү бир катар эл аралык уюмдар, анын ичинде БУУнун адам укугу боюнча комитети коңгуроо кагып, эл аралык рейтингдерди төмөндөтүп жатса деле кыргыз өкмөтү “бул индекстер эч нерсени билдирбейт” деген мазмундагы билдирүүлөрдү жасап келет. Сиз дагы ушундай деп ойлойсузбу?

- Индекстер өз алдынча эч кандай мааниге ээ эмес, ал жөн гана сандар. Бирок алар кандайдыр бир маанилүү салыштырууларды жасаганга мүмкүнчүлүк берет. Кайсы бир тенденцияларды көрсөтөт. Буга чейинки суроого кайтып келсем, эгер кайсы бир инвестор кайсы бир өлкөдө же аймакта буга чейин иш жүргүзүп көрбөсө, ал ошол эле ачык булактардагы маалыматтарга, сандарга таянат. Анан, албетте, индекстерди карайт. Анан калса ал индекстер иштелип чыккан, методикасы ачык жана жеткиликтүү. Балким алар айныксыз эмес деле болушу мүмкүн, бирок колдо болгон жакшыраак варианты азырынча ушул. Ошондуктан ага Европа Биримдигинин мүчөлөрү, Европарламент дагы көңүл бурат.

- Жолугушууларда өлкөдө сөз эркиндигине, пикирин эркин билдирүүгө жасалып жаткан басым-кысым тууралуу өзүнчө маселе көтөрүлдүбү? Ушул тапта, маселен, активист аялдар, журналисттер абакта отурат.

- Мен кайсы бир өзүнчө учурлар тууралуу албетте, маселе көтөрө албайм. Анткени менде бул же тигил окуя тууралуу толук юридикадык талдоо жок. Бирок ачык айтайын, мындай анализ, кандайдыр бир толук маалымат жок болсо деле Кыргызстанда бул жаатта абал жакшы эместей таасир калтырат.

Дагы караңыз

Сөз эркиндигинде Кыргызстан артка кетти. "Чек арасыз кабарчылар" уюмунун баяндамасы

- Жакында эле бир катар журналисттик иликтөөлөрдө аты аталган адам Клооп басылмасын, журналист Болот Темировду сотко берди. Ал кабарчы соттун чечими менен өлкөдөн күчтөп чыгарылган. Ушундай шартта журналисттер кантип иштей алат? Алардын коопсуздугу кандай корголушу керек?

- Мен бул конкреттүү учур тууралуу азырынча комментарий бере албайм. Ушул жерден биз башында сөз кылган укук үстөмдүгү деген маселеге кайтып келсек. Бул жерде натыйжалуу, иштин өтөөсүнө чыккан соттук система, көз каранды эмес юстиция системасы болушу керек. Ал бар же жок болот. Булардан сырткары ЖМК өтө маанилүү коомдук жана саясий функцияны аткарат. Бекеринен аларды бийликтин бир бутагы дешпейт да. ЖМКга карата аша чапкан аракеттер дайыма эле өзүн актай бербейт жана буга толук көз каранды эмес юстиция системасы таасир этет. Мамлекет көз каранды эмес юстиция системасынын таасири анын имижине, бизнеске таасир этерине маани бериши керек.

- Ушул жерден эми экономика тууралуу сүйлөшсөк. Апрель айында Өзбекстанда Евробиримдик менен Борбор Азия өлкөлөрүнүн саммити өттү. Ал жерде Еврокомиссиянын төрайымы Урсула фон дер Ляйен аймакка 12 миллиард евро салынарын билдирди. Бул каражаттан Кыргызстанга дагы бөлүнөбү, эгер бөлүнсө кайсы тармактарга жумшалат?

- Бул каражат сөзсүз түшөт жана Кыргызстанга дагы бөлүнөт деп ишенем. Биринчи кезекте биздин алака-катышка байланыштуу ошол эле Ляйен айым белгилеген транспорт тармагы. Тактап айтканда, Европа менен Борбор Азия чөлкөмүн байланыштыруу. Ошондой эле Борбор Азиядагы өлкөлөрдүн өз ара ички байланышын жакшыртуу. Биз ички инфраструктура экономикалык деңгээлди өнүктүрүү жана өз ара кызматташуу үчүн жетиштүү эмес экенин билебиз.Ошондуктан ушул багытты белгилесек болот. Андан сырткары санарип инфраструктура дагы бар. Бул жерде спутниктик интернетке байланыштуу долбоор ишке ашырыла баштады. Айрыкча шарты катаал айыл жергесине интернет жеткирүү тоолуу Кыргызстан үчүн эле эмес, Тажикстан үчүн дагы маанилүү. Бул жаатта иш башталды.Дүйнөлүк рынокко, анын ичинде Европа үчүн “жашыл энергетикага” керектүү ресурстар маанилүү. Мен билгенден чөлкөмдөгү беш мамлекеттин тең бул багытта, “жашыл энергетикага” өтүү боюнча өтө дымактуу программалары бар. Мен билгенден Кыргызстанга углевод ресурстарынын басымдуу бөлүгү импорттолуп келет. Өзүндөгү запас болсо экономиканын туруктуу өнүгүшү үчүн аздык кылат.

Дагы караңыз

"Комментарий үчүн да редакция жооп берсин". ЖМК мыйзамы биринчи окуудан өттү

- Сиз транспорт, “жашыл энергетика” жаатындагы алдыдагы иштер тууралуу сөз кылдыңыз. Ишке аша баштаган реалдуу долбоорлор барбы?

- Бул негизинен кыргыз тарап үчүн приоритеттүү долбоорлор жана ага Евробиримдиктин, тактап айтканда, европалык каржы институттардын катышуусу каралып жатат. Биринчи кезекте Камбар-Ата-1 ГЭСи. Бул Европа Биримдиги, тактап айтканда, бул жактагы өкүлчүлүгү катышып жаткан долбоорлордун бири. Кыргызстандагы чакан ГЭСтерди куруу, Кытайдан Өзбекстанга Кыргызстан аркылуу темир жолун куруу долбоорлору да бар.

- Соңку үч-төрт жылдан бери Еврошаркет менен Борбор Азия өлкөлөрүнүн ортосундагы соода кеңейип жатат. Бул деген Батыштын Орусияга салган санкциялары катаалдашып жатканынан дагы кабар бербейби?

- Бул суроого бир ыктай жооп берүү кыйын. Орусияга карата санкциялык режимдин дагы таасири бар. Буга чейин Орусия аркылуу канча бир көлөмдө жүк ташуу өтүп келген. Эми ал Орусияны кыйгап өтө баштады. Мен бардык учурда көлөм өстү деп айтпас элем. Болгону товардын кайдан келген таржымалы, өндүрүүчүсү так жазыла баштаган да болушу мүмкүн. Мисалы буга чейин кайсы бир товар Орусияда өндүрүлүп ташылып келсе, же Батыш өлкөлөрү өндүргөн товарлар Орусия аркылуу келсе анын баары жабылды да. Балким ал товарлар азыр Польшадан же Италиядан алынып келип калды.

- Кыргызстандын бийлик өкүлдөрү Европа мамлекеттерине барганда бизнес коомчулукту Кыргызстанга инвестиция салууга дайыма чакырып келет. Сиздин баамыңызда европалык ишкерлер бул сунушка канчалык кызыкдар?

- Мага бул суроого жооп бериш оңой болбойт. Менин бул кызматка дайындалганыма эки гана ай болду. Европадагы бизнес коомчулуктун өкүлдөрү менен түз сүйлөшүүгө, алардын пикирин билүүгө азырынча мүмкүнчүлүк боло элек. Менимче, натыйжалуулукту бир гана ыкма менен аныктаса болот. Инвестициянын көлөмүн, бул өлкөдө түзмө-түз иш алып барып жаткан европалык компаниялардын тизмесин карап туруп билсе болот. Менимче, кызыгуу бар. Кыргызстандын эбегейсиз потенциалы бар. Тоолуу, деңиз портторунан алыс жайгашканына карабастан ресурстардын, адамдардын потенциалы бар. Борбор Азия деген аталышынан улам эле бул аймак ортодо жайгашканын билсе болот. Бул түндүк менен түштүктү, чыгыш менен батышты байланыштырууда өтө маанилүү роль ойношу мүмкүн. Потенциал бар, бирок ал ишке ашар-ашпасы көбүнчө жеке бизнес бул жактагы реформаларга ишеним артабы, алар үчүн жагымдуу шарт түзүлгөнүнө ишенеби же жокпу, юридикалык туруктуулукка, чыныгы укуктун үстөмдүгү орногонуна көзү жетеби же жокпу деген жагдайдан көз каранды.

Дагы караңыз

"Кыргызстандын Европа менен кызматташтыгы жакшырат деп ойлойбуз"

Евразия Экономикалык Биримдигиндеги (ЕАЭБ) өлкөлөрдүн, анын ичинде Кыргызстандын жарандары борборго өзүнчө жолчо менен кирет, бирок мекеменин ичинде кезек кайрадан биригет. Мурдараак кыргыз бийлиги мигранттарга кайрылып, сентябрга чейин Орусиянын миграциялык “кара тизмесине” кирип калгандарды документтерин мыйзамдаштырууга чакырган.

Узун кезектин курмандыгы

“Осторожно, новости” деп аталган Телеграм канал жарыялаган видеолордун биринде “Сахарово” миграциялык борборунун алдында кезекте турган адамдар батпай, тыгылышып, түртүшүп жатканы көрүнүп турат.

Экинчи видеодо болсо тепсендиде калып, эс учун жоготкон эки-үч кишинин жерде жатканы тартылган. Телеграм канал алардын бири каза болгонун маалымдады.

"Күбөлөр “Осторожно, новости” каналына билдиришкендей, Варшава шоссесинде жайгашкан (Сахарово айылынын жанында) миграциялык борборго алар 15-майда таңкы саат 9да келишкен. Үч саат өткөн соң алар кезектин ар жагынан кыйкырыктарды угушкан. Эки киши өзүн жоготуп, кулап түшкөн. Көп өтпөй аларды тез жардам алып кеткен, күбөлөр белгилешкендей, аба жетпей каза болуптур. Кароолчулар видеого тарткандарды коркутуп, тарттырбоого аракет кылышкан", – деп айтылат “Осторожно, новости” Телеграм каналындагы маалыматта.

Телеграм канал каза болгон киши кайсы өлкөнүн жараны экенин так айткан эмес, бирок сайттар маркум өзбекстандык экенин жазууда. Орусиянын мамлекеттик маалымат каражаттары бул окуяны көңүл сыртында калтырышты.

Өзбекстандык блогер Журабек Омонов "Азаттыкка" курган маегинде окуя тууралуу буларды айтты:

"Мага ошол жердеги күбөлөр айтты, каза болгон киши Өзбекстандын жараны экен. Ага жаткан жеринде үстүн шейшеп менен жаап коюшуптур. Өлгөн кишиден консулдар кабар алышпаптыр. Тыгындагы кишилер кезекти андан ары улантышыптыр. Аябай тар жерде, жүздөгөн адамдар тыгылып турушат. Аба жетпей, көбү эсин жоготуп жатат экен. Ошол эле жерде бир нече киши жабыр тартыптыр".

Орусиянын борбору Москвада мигранттарга уруксат кагаздарын берүү, аларды текшерүү, каттоодон өткөрүү, медициналык кароо жана башка кызмат көрсөтүүлөр он жылча мурдараак бир нече жерде аткарылчу. Ага чейинки Бажы биримдиги 2015-жылы Евразия Экономикалык Биримдиги болуп түзүлгөн соң миграциялык мыйзамдар да жаңыланып, анын талаптарын ишке ашыруу үчүн Москванын жакасында Көп функциялуу миграциялык борбор ("Сахарово") уюштурулган.

Борбор жайгашкан Сахарово айылынын атынан аталып калган жана ошондон бери Москва шаарындагы жана Москва облусундагы мигранттар ушул жерде гана тейленет. Ушул эле жерде Чет өлкөлүк жарандарды убактылуу кармоочу борбор, башкача айтканда, убактылуу камоочу жай да жайгашкан.

Миграциялык борбордо кезек улам-улам узарып, мигранттардын нааразылыгын жаратып турат. Башкалары болсо убактылуу кармоочу жайдын шартынын начардыгына, андагы кыйноолорго даттанып чыгышкан. Анын ичинде кыргызстандык мигранттар да буга чейин нааразылык билдирип, бир нече ирет кайрылуу таратышкан эле.

Орусиядагы мигранттардын укуктарын коргоо жаатында иш алып барган юрист Эрланбек Токтосунов жагдайды мындайча мүнөздөдү:

"Ал жерге качан барба, аябай тыгын. Айрыкча ЕАЭБден сырткаркы өлкөлөрдүн жарандарына – өзбектерге, тажиктерге өзүнчө кирүү жолдору бар, ал жакта кезектер абдан эле узарып кетет, шарттары өтө начар. ЕАЭБ өлкөлөрүнүн жарандары, анын ичинде Кыргызстан, Армения, Беларус, Казакстан жарандары үчүн өзүнчө бөлөк жол каралган. Ал жердин шарты деле жыргаткан эмес, анүстүнө чоң залдын ичине кирген соң кайра эле биригишет. Негизи ушунун баарын онлайн режимде деле жасаса болмок. Орусиянын бийлиги неге андай ыкмага барбай жатат, билбейм. ЕАЭБге кирбеген өлкөлөрдүн жарандары ар ай сайын патент төлөп турушу керек да, ошону онлайн режимде аткара берсе болмок. Баарын ошол жакка жыйнап, убарагерчиликке тартуунун да өзүнүн максаты болсо керек. Мунун баарын “мигранттар Орусиянын жарандыгын алса деген ой менен ошентип жатышса керек” деген ойдомун".

"Эртерээк "кара тизмеден" чыккыла!"

2024-жылы Москвада “Крокус Сити Холлдо” кеминде 145 кишинин өмүрүн алган куралдуу чабуулдан кийин Орусияда мигранттарга каршы маанай күчөгөн. Кылмышка шектүүлөрдүн көбү тажик тектүү жарандар экени аныкталып, кармалган. Мындан соң Орусиянын бийлиги миграциялык мыйзамдарын катаалдаткан.

Быйыл 5-февралда Орусияда жаңы укуктук режим кирген. Ага ылайык, Орусиянын аймагында жүрүүгө, жашоого мыйзамдуу негизи жок чет элдиктер өлкөнүн аймагынан чыгып кетүүгө тийиш. Ички иштер органдары (соттор менен бирге) чет өлкөлүк жарандарды айрым укук бузуулар үчүн Орусиядан депортациялоого укуктуу болот.

Орусиянын президентинин 2024-жылдын 30-декабрындагы жарлыгына ылайык, ал жакта мыйзамсыз жүргөн мигранттар 30-апрелге чейин өзүнүн укуктук абалын мыйзамдаштырууга тийиш экени кабарланган. Дипломатиялык сүйлөшүүлөрдөн кийин мөөнөт сентябрга чейин узартылган.

Кыргызстандын тышкы иштер министри Жээнбек Кулубаев 10-майда Орусиядагы кыргыз жарандарына кайрылып, бул өлкөнүн миграциялык “кара тизмесине” кирип калгандарды андан чыгууга берилген кошумча убакытты текке кетирбөөгө чакырды.

Министр президент Садыр Жапаров Орусия президенти Владимир Путинге расмий кат менен кайрылып, өтүнгөндүктөн кошумча мөөнөт берилгенин белгилеп, бул акыркы мүмкүнчүлүк экенин жана узартылбай турганын белгилеген.

"1-сентябрга чейин реестрден чыкпасаңыздар депортация болосуздар. Коюлган талаптарды аткаруу жеңил эле, болгону бир аз убакыт табуу зарыл. “Сентябрга чейин убакыт бар да” деп жүрө бербөөгө чакырабыз. Анткени ага жакын калганда полиция бөлүмдөрүндө, миграция кызматтарында, элчилик жана консулдуктарда кезек көп болуп, үлгүрбөй калышыңыздар мүмкүн. “Дагы узартат” деген үмүт менен бул маселеге кайдыгер карабагыла. Мөөнөт бүткөндө “өкмөт жардам берген жок”, “президент сүйлөшкөн жок” деген дооматтар негизсиз болот. Тышкы иштер министрлиги ар дайым жарандардын укуктарын коргоого жана мекендештерибизге мыйзам чегинде көмөк көрсөтүүгө даяр. Ошону менен бирге, мыйзамдашуу аракетин өз убагында көрүү ар бир жарандын жеке жоопкерчилиги экенин эскертебиз", – деп кайрылган Кыргызстандын тышкы иштер министри Жээнбек Кулубаев коомчулукка.

Кеп болуп жаткан чет элдик жарандар үчүн "көзөмөлгө алынгандардын" реестри февралдан тартып иштей баштаган. Орусиянын Ички иштер министрлиги ошол маалда аталган реестрге 685 миңге жакын чет элдик жаран киргизилгенин билдирген.

Алгач анын 85 миңдейи кыргызстандык экени кабарланган болсо, майдын башына карата алардын саны 70 миңге түштү. "Кара тизмедеги" кыргыз жарандарынын бир тобу Орусиядан чыгып кетип жатышса, экинчи тобу тизмеден чыкканга аракет кылышууда.

Адистер "кара тизмеден" чыгууга аракет кылгандар Сахароводогу борборго көп каттай баштагандан улам андагы кезек узарып, учурда туу чокусуна жетип турганын билдирүүдө.

Орусиядагы мигранттардын укуктарын коргоо жаатында иш алып барган юрист Эрланбек Токтосуновго кайрадан сөз берели:

“Кыргызстандын жарандарына соңку убакта мамиле кандай болсо, ошондой эле уланып, өлкөдөн чыгаруу, депортация күчөп эле жатат. Улам-улам көчөдөн кармап, Кыргызстанга кетирүүгө аракет кылышууда. Азыр 15-20 мүнөт мурда бир кыргыз бала кармалыптыр. Ал “мени эки күндөн бери кармап отурушат, эми сотко алып барып, өлкөдөн чыгарганы жатышат” деп жардам сурап кайрылды. Мурда эгер чет өлкөлүк жаран биринчи ирет мыйзам бузса, анда сот аны “өз ыктыяры менен өлкөдөн чыгып кетсин” деген мааниде чечим чыгарчу. 2021-2022-жылга чейин ушундай эле. Азыр шыр эле жарандарды депортация кылууга чечим чыгарып, чет өлкөлүк жарандарды убактылуу кармоочу жайга камап коюп жатышат. Түрмөгө окшогон жер да ал. Ага биздин жарандарды, анын ичинде боюнда барларды, бала-чакасы барларды да камап салып жатышат. Ал жерде сөзсүз түрдө 10 күн жатыш керек. 10 күндөн кийин токтом күчүнө кирет да, өлкөдөн чыгып кетиш керек. Кармалып чыккандар өз оозу менен айтып жатышат, чыгарардын алдында мигранттарды “атайын операцияга” барууга үгүттөп, анан ага макул болбосо Кыргызстанга жөнөтүшөт экен”.

Москва 2022-жылы Украинага кол салып, согушка орус жарандарынан сырткары чет элдик жарандарды да тартуу аракеттери катталганы Орусияда мигранттардын саны кыскарган. Мурда ал жакта миллиондой кыргыз жараны иштеп жүргөнү айтылса, үч жылда алардын саны үч эсе кыскарды.

Тышкы иштер министрлигинин маалыматында, 2025-жылдын январына карата 608 миң 88 кыргызстандык жаран чет өлкөлөрдө миграцияда жүрөт. Анын ичинен 376 миң 907 адам Орусияда миграциялык каттоого алынган. Буга чейин Кыргызстандын жарандары Орусиянын чек арасынан кире албай артка кайтарылган учурлар болгон.

Кыргызстандын бийлиги ар кайсы платформаларда Орусиянын бийлигине кайрылы, Евразия Экономикалык Биримдигине кирген өлкөлөрдүн жарандарына миграциялык эрежелерди катаалдатпоого чакырып келет. Жогорку Кеңештин төрагасы Нурланбек Тургунбек уулу Бишкекте 18-майда Орусиянын мамлекеттик Думасынын спикери Вячеслав Володин менен жолукканда да мына ушул маселени козгоду.