Экономика

Документте кылмышка шек саналган ишкерлерди ыксыз текшерген жана алардын укугун чектеген, ишине кийлигишкен мамлекеттик кызматкерди жоопко тартуу керектиги, ишкерди тергөө абагына камоо эң акыркы чара болору каралган. Бизнес чөйрөсү бул чечимди кубаттап, аларды түйшөлткөн башка көйгөйлөрдү да айтты.

Жаңы мыйзамга ылайык, ишкерди же кайсы бир ишкананы каттоодон негизсиз баш тарткан, алардын ишине ыксыз кийлигишкен, кызматтык абалын кыянат пайдаланган мамлекеттик кызматкерлерге 1 миллион сомго чейин айып салуу же эки жылга эркинен ажыратуу жазасы каралган.

Ишкерлерге байланышкан кылмыш ишинде алардын бөгөт чарасын аныктоодо тергөө абагына камоо акыркы чечим катары каралышы керектиги жазылган. Мындай учурда алгач күрөө алуу, үй камагында кармоо, электрондук көзөмөл жүргүзүү чаралары көрсөтүлгөн.

Дагы караңыз

Ош: Базарды көчүрүүгө каршы соодагерлер үч күндөн бери чогулууда

Экономика жана коммерция министрлиги Данияр Амангелдиев мыйзам ишкерлердин укугун коргоого багытталганын 27-июнда Жогорку Кеңештин жыйынында айткан:

“Мыйзамдын негизги максаты – экономикалык кылмыштуулукка айыпталуучулардын баарын камап отурбастан, ишкерлерге жеңилдик берип, келтирилген зыянды өндүрүү”.

Ошондо экономикалык кылмыштар болгон учурда сот ишкердин бөгөт чарасын кароодо аны үй камагына чыгарууга аракет кылат. “Электрондук көзөмөл” шектүүнүн колуна билерик салып, анын кайда жүргөнүн аралыктан байкап туруу менен ишке ашырылат. Кыргыз бийлиги ишкерлерге карата жумшартылган чаралар инвестициялык климатка, ишкердик чөйрөгө оң таасир этет деп үмүт артууда.

Бизнес чөйрөсүнө жаккан чечим

Бизнес чөйрөсүндөгү уюмдар бул мыйзамдын кабыл алынышына оң баасын берүүдө. ЖИА бизнес-ассоциациясынын укуктук камсыздоо бөлүмүнүн башчысы Бакытбек Сартмаметов мындай норма ишкердин келтирген зыяндын ордун толтурууга жана ал негиздеген ишкана же бизнестин толук жабылып калбай, ишин улантуусуна шарт түзөт деген пикирде:

“Ишкердик чөйрөнү ким текшере алат дегенде, мамлекет бекиткен жалпы 17 орган бар. Алардын катарында Бажы, Салык кызматтары, укук коргоо органдары жана Улуттук банк кирген эмес, алар менен жыйырмадан ашат. Ишкерлердин сын-дооматы көп айтылган мекеме – Салык кызматы. Андан кийин Бажы кызматы менен түшүнбөстүк же алар тараптан ишкерлердин экономикалык жактан зыян тартуусуна алып келген аракеттер активдешти”.

Ал мындан тышкары ишкерлер жергиликтүү бийлик органдары менен кызматташууда да кыйынчылыктарга дуушар болорун кошумчалады.

Азыркы учурда ишкерлер жаңы кирген салыктык талаптар менен сыналып жаткан учуру. Өкмөт патент системасын жокко чыгарып, көмүскө экономиканын үлүшүн азайтуу үчүн кассалык-көзөмөл машиналарын, электрондук коштомо кагазды (ЭТТК), электрондук эсеп-фактураны (ЭЭФ) киргизди. Эрежелердин өзгөрүшү айрым соодагерлерди нааразы кылып, бир нече ирет акцияга чыгышты. Өкмөт түшүндүрүү иштери жүргүзүлөрүн жана соодагерлерге юридикалык жардам көрсөтүлөрүн убадалап, быйыл жыл соңуна чейин базарларда текшерүү иштерин жүргүзбөй турганын убадалады.

Дагы караңыз

Патент жоюлду, соодагерлер ККМге көндүбү?

"Ишкер менен соттошсо, мамлекет 90% өзү утат"

Жогорку Кеңештин депутаты Элдар Абакиров ишкерлердин кызыкчылыгынын корголушу жана инвестициялык климаттын туруктуулугу үчүн сот системасынын ролу да маанилүү экенин белгиледи:

“Мен Экономика министрлигинде иштеп жүргөндө изилдөө жүргүзүлгөн. Ошондо ишкер менен мамлекеттик мекеме, мисалы, Салык кызматы соттошо турган болсо, мындай учурда 90 пайыздан көбүндө мамлекет утуп алат экен. Ал эми дүйнөдө бул көрсөткүч 50-50% экен. Демек, биздин сот системабызда бир беткей караган мамиле бар. Бизде сотсуз деле чыгып калган чечимдер болуп жатат. Бизде ишкер боюнча чыккан чечимди ынанымдуу түшүндүрүп бере албаган учурлар да бар. Ошол себептүү ишкердик, инвестициялык климат үчүн соттордун ролу маанилүү”.

Өкмөт ишкерлерге ыңгайлуу шарттарды түзүү аракетин көрүп жатканын утур-утур белгилегени менен, соңку учурларда бир катар ишкерлер ар кандай жагдайда кармалды. Алардын арасында ири соода борборлорунун, курулуш өндүрүш компанияларынын, эс алуу жайларынын жана башка бизнестердин ээлери бар. Улуттук коопсуздук комитети алардын айрымдарын кримтөбөл Камчы Көлбаев менен кызматташып келгенин белгилеген. Атайын кызмат мындай иштерди адатта коррупцияга жана криминалга каршы күрөш катары мүнөздөп келет.

"Ишкерлерди криминалдай кылып кармаган туура эмес"

Мурдагы айыл чарба министри Тилек Токтогазиев соңку учурда ишкерлерге карата жасалган мындай мамилеге тынчсыздануусун билдирип, президент демилгелеген мыйзамда чаралардын жумшартылышын кубаттады:

“Көп учурда ишкерлерди террористти же криминалды кармагандай колго түшүрүп эле, бир канча убактан кийин анын канча бир көлөмдө акча каражатын же башка мүлкүн өз эрки менен мамлекетке өткөрүп бергени тууралуу маалыматтарды угуп калып жатабыз. Бул мамлекеттик рейдерлик катары карала турган көрүнүш. Өкмөт жеке сектордун мүлкүн тартып алып, аны мамлекетке өткөргөн аракеттери менен коммунисттик иштерди жасап жаткандай. Мамлекеттик ишканалар да көп түзүлүп жатат. Бирок алардын кирешесин жеке сектордуку менен салыштырып келгенде, аз көрсөтүлүп жатат. Мамлекет ансыз деле салыктар аркылуу өлкөдөгү ар бир бизнесте өнөктөш экенин унутпашы керек. Ар бир бизнес көргөн пайданын бир бөлүгү бюджетке салык аркылуу түшүп жатпайбы. Ошол жагын алганда туура эмес иштер жүрүп жатат. Мыйзамда ишкерди камабай эле билерик аркылуу аны көзөмөлдөө сыяктуу жумшартылган чаралар каралганы жакшы көрүнүш”.

Дагы караңыз

Менчикке кеткен мүлк мамлекетке кайтарылабы?

Атайын кызматтын төрагасы Камчыбек Ташиев “7-каналга” берген маегинде мамлекет жарандардын жеке менчигине кол салууга жол бербей турганын, убагында мыйзамсыз алынган мүлктөр кайра мамлекетке кайтарылып жатканын түшүндүргөн. Ал быйыл жарым жылда коррупцияга каршы күрөштөн казынага 50 млрд сом кайтарылганын маалымдаган.

Ишкердик чөйрө соңку мыйзамды кубаттап, бирок кагазда калбай иш жүзүндө мыйзам иштесе деген ойлорун айттуда.

Казакстанда бензиндин ордуна газ куйган айдоочулардын саны жылдан жылга көбөйүүдө. Анткени суюлтулган газдын баасы эки эсе, кээ бир аймактарда үч эсе арзан.

Энергетика министрлигинин маалыматында, былтыр газ менен жүрүүчү унаалардын саны 582 миңге жеткен. Бул 2022-жылга салыштырмалуу 18% көп.

Автогазга болгон суроо-талап күчөгөн сайын анын баасы көтөрүлүп, тартыш болуп жатканы казакстандыктардын көкөйүнө тийди.

"Мен үч-төрт май куюучу жайга бардым, эч жерде жок. Кезекте бир сааттан бери турам. Бензин ансыз деле кымбат, жеткиликтүү эмес. Мурда 4 миңге толтурсам, азыр 4500-5000 теңгеге толтурам".

"Кымбат болсо да сатылса кана. Бар болсо, сатылса куябыз да".

"Азыр 70 теңге болду. Мага эле эмес, бардык элге таасир этет. Азык-түлүк кымбаттайт".

"Бардык суроо-талапты аткаруу мүмкүн эмес"

Казакстанда 11 ишкана жылына 1,5 миллион тоннага жакын суюлтулган газ өндүрөт. Алыскы заводдон чыккан газ карапайым калкка кантип жетет? Биринчиден, ар бир шаардын жана райондун администрациясы өлкөнүн Энергетика министрлигине өз аймагына канча суюлтулган газ керек экенин билдирет. Анан министрлик ар бир аймакка талапка жараша газ бөлүштүрө баштайт. Бирок акимчилик канча газ сураса, министрлик ошончо берет деген түшүнүк жок.

Чымкент шаардык администрациясынын маалыматында, айдоочуларга айына 9 миң тонна газ керектелет. Бирок Энергетика министрлиги бул шаарга 6 миң тонна гана берген. Министрлик "бардык суроо-талапты аткаруу мүмкүн эмес" дейт.

Учурда суюлтулган газ күнүмдүк турмушта маанилүү товарга айланды. Ошондуктан анын кымбатташы кызуу талкууланып, көпчүлүктүн нааразылыгын жаратууда.

Белгилей кетсек, 2022-жылы Казакстандагы январь айындагы кандуу калаба дал ушул газдын кымбатташына каршы нааразылык акциясынан башталган. Анда Жаңы-Өзөн шаарынын тургундары көчөгө чыгып, "Газ 50 теңге болсун!" деп талап кылышкан. Жаңы-Өзөндүн тургундарын Казакстандын башка аймактары да колдоп, акция башаламандыкка айланып, 238 адам набыт болгон.

Январь окуясынан кийин казак бийлиги суюлтулган газдын баасын төмөндөтүп, арзан бааны койгон. Бирок ал көпкө кармалган жок.

Жарым жылдан кийин Энергетика министрлиги газдын баасын көтөрүү боюнча атайын план бекитип, "газдын азыркы баасы өндүрүштү таптакыр актабайт" деп билдирген. Ошондон бери баа акырындык менен болсо да тынымсыз өсүп турду.

1-июлдан тарта суюлтулган газдын баасы дагы 10% кымбаттады. Акордо ар бир жарым жылда газдын баасын 12% көтөрө турганын убадалайт. Бирок бул аракет казакстандыктардын нааразылыгын жаратары шексиз.

"Бааны дароо көтөрө албайт. Акырындап элди алаксытып, көндүрүп атат. Элди өздөрү көтөрүлүп чыгууга түртүп жатышат. Анан дагы эл күнөөлүү дешет, бирок биз күнөөлүү эмеспиз... Кайрадан эле ошол Январь окуяларынын ары-бери жагы көрүнүүдө".

"Элдин көбү газга өттү. Колдон келсе, газ баасы ушундай бойдон калса деген ой бар. Бир калыпта турганы жакшы эмеспи".

"Мангыстаудагы автоунаалардын 80% автогаз менен жүрөт. Андыктан эл мунун аркасы менен баа көтөрүлөбү деген ойдо. Мангыстауга товарлардын баары сырттан ташылып келет", - дейт Мангыстау шаарынын тургундары.

Жаңы-Өзөндүн тургуну, активист Муратбай Жумагалиев газдын кымбатташына нааразы. Ал Фейсбук баракчасына баанын көтөрүлүшүнө каршы пикирин жазганы үчүн жергиликтүү прокурордон эскертүү алган.

"Газдын баасы 54 теңге бойдон калсын. Колдон келсе 50 теңгеге түшсүн. Себеби Жаңы-Өзөн - туңгуюкта жайгашкан шаар, азык-түлүк, чөп-чар, жем - баары сырттан ташылат. Бизде газдан башка завод, өндүрүш жок", - дейт активист.

Эмне үчүн Казакстанда газ кымбат?

Энергетика министрлиги суюлтулган газдын кымбатташын "аргасыз чара" деп белгилейт. Газдын баасын көтөрүү - биринчи кезекте мунай өндүрүүчү компаниялардын талабы. "Анткени газ элге өз баасынан үч эсе арзан сатылып жатат", - дейт министрликтин өкүлү Элтай Алиев.

"Биз ыйгарым укуктуу орган катары чекти койдук. Бирок логистика жагын ишкерлер өздөрү карашат. Мангыстау облусунда автогаз 59 теңге. Мунун логистикасы да бар. 59га келсе, 59 теңге деп баа коёт. Биз жогорку чегин коюп беребиз, алар төмөндөтө алат, башкача айтканда бааны кармап турат", - дейт Алиев.

Ал эми Казакстандын өкмөтү газдын арзандыгы менен анын элге жетпей калышынын ортосунда түздөн түз байланыш бар экенин белгилеп келет.

Өлкөнүн премьер-министри Олжас Бектенов 16-июлдагы өкмөттүн жыйынында "Казакстандан арзан газ сатып алып, чет өлкөгө мыйзамсыз ташып кеткендер көбөйдү" деген.

"Анын (газдын) Казакстандагы чекене баасы Орусия, Өзбекстан, Кыргызстан жана алыскы чет өлкөлөргө салыштырмалуу эки эсе арзан. Баанын арзандыгы суюлтулган газдын ири өлчөмдө коңшу өлкөлөргө мыйзамсыз сатылышына алып келди. Улуттук коопсуздук комитетинин маалыматында, суюлтулган мунай менен газды чет мамлекеттерге мыйзамсыз алып чыгуу боюнча 14 фактыга бөгөт коюлган", - деди Бектенов.

Деген менен Казакстандын Энергетика министрлиги азыр көтөрүлгөн баанын өзү, коңшу мамлекеттердин ортосундагы баанын айырмасын жоё албасын белгилейт. Министрлик оболу күйүүчү май өндүрүүчүлөрдүн чыгымын толтурууну көздөөдө.

"Долбоорубуз боюнча бааны жарым жыл сайын көтөрөбүз. Эми кийинки көтөрүү маселеси январь айында каралат. Менимче, баа өзгөрбөйт. Биздин план боюнча заводдун чыгымын эсепке алып келебиз", - дейт министрликтин өкүлү Алиев.

Энергетика тармагы боюнча эксперт Асет Наурызбаевдин айтымында, бааны бийлик бекиткени туура эмес. "Муну базар чечиши керек", - дейт ал.

"Жаратылыш газынын баасы көтөрүлө берет. Анткени Казакстандын ички баасы тышкы рынокко салыштырмалуу өтө төмөн. Албетте, логистика артыкчылыктары бар. Бул да газдын арзандыгына таасирин тийгизип жатканы анык. Бирок ички рынокто газдын баасын аныктоочу механизм керек. Азыр андай механизм жок. Бир кезде бийлик биржа түзүүгө аракет кылган, бирок андан майнап чыккан жок. Эми бааны биржа эмес, Энергетика министрлиги аныктайт. Министрликке ишеним жок. Анткени алар бааны өздөрү каалагандай коюшат. Менин сунушум, Казакстандын мунай жана газ өндүрүүчүлөрүнө стимул, аларга сатылган газдын көлөмүнө жараша экспорттук квота берүү керек. Анан газды экспорттойбуз деген ниетте аны көбүрөөк сатуу үчүн баасын түшүрүүгө аракет кылат. Мындай жол менен бааны Энергетика министрлигинин бир тараптуу чечими эмес, базар аныктайт", - дейт казакстандык серепчи.

КМШ өлкөлөрүнүн ичинен автогаз эң арзан сатылган өлкө - Казакстан. Анда 1-июлга чейин суюлтулган газ 54-86 теңге (9,60- 15 сом) аралыгында сатылып келген. Ал эми көгүлтүр отун Орусияда 24,55 рубль (23,65 сом), Кыргызстанда 29,70 сом, Өзбекстанда 1800 сум (12 сом), Тажикстанда 6 сомониден (55 сом) сатылууда.

Автогаз таппай кыйналган кыргыз айдоочулар

Белгилей кетсек, 25-июндан бери Бишкектеги ири май куюучу жайлардын айрымдарында газ тартыштыгы жаралган. Бекеттердин кээлеринде көгүлтүр отун таптакыр түгөнүп, калгандарында автоунаалардын кезеги узарган.

"Азаттыкка" Бишкектен тышкары айрым облустардын тургундары да кайрылып, автогаз жок болуп жатканын айтышкан.

"Кыргызнефтетрейдерлер" ассоциациясы муну сезондук боло жүргөн көрүнүш катары сыпаттап, буга газ ташуучу вагондордун жетишсиздиги негиз болгонун билдирген. Уюм мындан сырткары Казакстан газ экспорттоого тыюу салгандан улам кыргызстандык компаниялар Орусиядан гана ташып келип жатканын, автогаз тартыштыгы айрым ишканаларда гана байкалып жатканын кошумчалаган.

3-июлда аталган ассоциация Кыргызстандагы соңку автогаз тартыштыгынын фонунда Орусиядан аны жүктөп, жолго чыккан вагондордун алгачкы бөлүгү Бишкекке келип түшкөнүн билдирген. Ассоциациянын президенти Канат Эшатов "Азаттыкка" ырастагандай, адатта автогаз жүктөлгөн 20-30 вагон бир келет. Ар кайсы компанияларда буюртмасына ылайык ар кандай көлөмдө болот.

"Кыргызнефтетрейдерлер" бирикмесинин жетекчиси ушул тапта Бишкектеги автогаз бекеттеринде тартыштык дээрлик жоюлганын, Орусиядан жөнөгөн жүк толук келсе, дефицит болбой каларын белгилеген.

Аталган ассоциациянын маалыматында, Кыргызстанда жалаң автогаз менен жүргөн машинелердин саны жалпы автоунаалардын 10% жетпейт. 90% ашуун машине күйүүчү май менен жүрөт.