Іван Антановіч: Трымаў руках арыгінал данясеньня Бэрыі Сталіну, дзе напісана, што скончыў жыцьцё самагубствам народны пісьменьнік (не паэт, а пісьменьнік) Беларусі Янка Купала
Былы міністар замежных справаў Беларусі, а за савецкім часам загадчык аддзелу культуры ЦК КП БССР Іван Антановіч у свой час спрабаваў разгадаць таямніцу сьмерці Янкі Купалы.
Іван Антановіч: Я быў адным з арганізатараў адзначэньня стагодзьдзя Янкі Купалы. Гэта было вялікае дзяржаўнае мерапрыемства — ўрачыстае пасяджэньне, канцэрт, вялікае сьвята на месцы яго нараджэньня, абнаўленьне ўсіх музэяў... Але ж мы гаворым пра сьмерць Купалы.
Калі мы сьвяткавалі стагодзьдзе, зразумела, што ўвесь час выходзілі на гэтую трагічную тэму. І ёсьць успаміны людзей, якія былі побач зь ім у той трагічны час. Я памятаю, што мне расказваў Кандрат Кандратавіч Крапіва, Яўген Іванавіч Танк і Пятро Ўсьцінавіч Броўка.
Кандрат Кандратавіч казаў, што Іван Дамінікавіч быў у вельмі напружаным стане (тады быў ягоны юбілей — 60-годзьдзе), і нават крыху крыўдзіўся Крапіве, што ў Маскве ня любяць нікога называць геніям, апрача самога сябе, бо калі б гэта было дома, то ён быў бы цэнтральнай фігурай, а там неяк ніхто не сьпяшаўся...
Іван Дамінікавіч скардзіўся, што яму паступалі пагрозы па тэлефоне ў гатэлі, дзе ён жыў
Я гэта кажу ўпершыню. Кандрат Кандратавіч сказаў, што Іван Дамінікавіч скардзіўся, што яму паступалі пагрозы па тэлефоне ў гатэлі, дзе ён жыў.
Ён паведаміў пра гэта, як тады і было патрэбна, як кажуць, куды сьлед. Але які быў адказ з месца, дзе той сьлед, не было вядома. Кандрат Кандратавіч казаў, што Купала быў пад прыцэлам ня толькі дамашніх спэцслужбаў (тады яны былі ў нас вельмі вёрткія), але і нямецкіх. Ён казаў мне, што «ты і ўявіць ня можаш, які розгалас меў ягоны верш «Партызаны, партызаны, беларускія сыны». Купала пачынаў актыўна супрацоўнічаць у славянскім руху, які тады адраджаўся. Крапіва казаў, што нядобразычліўцаў было многа. Больш з Кандрата Кандратавіча выцягнуць было нельга. Аднак ён жа сказаў, што Іван Дамінікавіч, калі пераехаў з Казані ў Маскву, кінуў тыя ня лепшыя прывычкі, за якія яго часта цяпер папікаюць, і быў вельмі спакойны і засяроджаны.
Гэтую думку пацьвярджае Яўген Іванавіч Танк. Ён казаў, што трагедыя здарылася ў некалькі імгненьняў. Сабраліся беларусы, некаторыя прыехалі з фронту і, як заўсёды, у такіх бяседах не хапае, ведаеце чаго. Купала ўстаў і кажа, у мяне ёсьць яшчэ талёны, я ж цяпер да іх ашчаджальны. Гэтыя словы цытаваў Танк. І Купала выйшаў. Празь некалькі імгненьняў у калідоры пачаўся шум, потым усе пабеглі ўніз...
Танк казаў, што аблічча ўжо мёртвага Купалы ўсіх уразіла. Ён зьвярнуў увагу, што на ордэне Леніна была зьбітая эмаль, а на твары не было пашкоджаньняў і не было крыві. Яўген Іванавіч больш пра гэта мне нічога не сказаў.
Потым некалькі разоў мне казаў Пятро Ўсьцінавіч Броўка, што Купала тады быў вельмі напружаны працай, да яго добра ставіліся, і падставаў, каб адчуваць нейкую небясьпеку, у яго не было.
Я двойчы залазіў у архівы ў часы, калі быў загадчыкам аддзелу культуры і членам ЦК КП Беларусі. Павінен сказаць, што тады мне было лягчэй пранікнуць туды, чым цяпер. Цяпер сакрэтнасьць вельмі высокая.
Але я ня ўсё магу сказаць... Я бачыў аўтапсію, у якой было напісана, што сьмерць наступіла ад разрыву сэрца ў часе падзеньня. Я ня ўсе памятаю, гэта ж мэдычнае заключэньне, запомніць наогул нельга. А другая часта аўтапсіі — сьлядоў гвалтоўнага ўзьдзеяньня не адзначана.
на ордэне Леніна была зьбітая эмаль, а на твары не было пашкоджаньняў і не было крыві
Потым ужо я трымаў руках арыгінал данясеньня Лаўрэнцыя Паўлавіча Бэрыі Сталіну, дзе было напісана, што такога чысла ноччу пакончыў жыцьцё самагубствам народны пісьменьнік (не паэт, пісьменьнік было напісана) Беларусі Янка Купала. Ён быў у стане апʼяненьня. Такая фраза была. Вельмі кароткая інфармацыя. Рэзалюцыі Сталіна, як гэта звычайна было на данясеньнях, якія прыходзілі да яго, не было.
Я бачыў яшчэ болей, але проста не магу сказаць... Але тое, што я бачыў, на таямніцу сьмерці не пралівае новага сьвятла. Я таму і думаю, што ёсьць вялікая верагоднасьць верыць таму, што ўжо нам вядома — гэта няшчасны выпадак. Акадэмік Буслаў у свой час казаў мне (Танк мне гэтага не казаў, а яму расказваў), што былі ўспаміны сьведкаў, што ў апошнія імгненьні, быццам бы, Купала сядзеў на парапэце і размаўляў з жанчынай. А пралёт быў шырокі ў гатэлі «Масква»... Мы заўсёды там жылі...
У той суровы час вайны геній Купалы намнога быў уладам больш патрэбны, чым ягоная сьмерць. У гэтым я быў абсалютна ўпэўнены, бо Купала ў той час быў ляяльны, можа больш, чым сёньня гэта нам з вамі хацелася прызнаць, але такі быў час.
Вэрсіі заўсёды будуць усплываць, бо надзвычай трагічная сьмерць, кожнаму падаецца, што ён можа дакапацца. Мне здаецца, што дакапацца больш ня ўдасца, бо я ня ўпэўнены, што гэтыя архівы доўга і захаваюцца. Цяпер ідзе ў архівах вялікая чыстка новых часоў... На жаль, тыя, зь кім я размаўляў, не паўтораць свае словы, іх няма на сьвеце, хутка і мяне ня будзе, таму я і вырашыў расказаць, што я ведаю, бо гэтая трагедыя будзе хваляваць усіх нас вельмі доўга недарэчнасьцю сваёй і не да канца вытлумачанасьцю. Але я ня ведаю вялікіх трагедый, якія былі б асабліва вытлумачаныя да канца.
Някляеў: Сьмерць Купалы не была самагубствам, гэта была апэрацыя тагачасных спэцслужбаў
Колішні старшыня Саюзу беларускіх пісьменьнікаў Уладзімер Някляеў пачаў цікавіцца таямніцай гібелі Купалы яшчэ ў 1970-ыя гады, калі вучыўся ў Літаратурным інстытуце ў Маскве. Гадоў дзесяць таму ён абнародаваў сваю вэрсію гібелі Купалы.
Уладзімер Някляеў: Я паспрабаваў знайсьці ключы да разгадкі, яшчэ калі вучыўся ў Маскве ў Літаратурным інстытуце. Гэта быў пачатак 1970-х гадоў. Жывыя былі яшчэ тыя людзі, зь якімі Купала сустракаўся, калі езьдзіў у Маскву на ўсякія літаратурныя ды культурныя мерапрыемствы, на дэкаду мастацтваў, на ўручэньне ордэну, атрыманьне сталінскай прэміі, сьвяткаваньне юбілею Пушкіна і гэтак далей. У адрозьненьне ад беларускіх пісьменьнікаў, якія былі побач з Купалам у той дзень, 28 чэрвеня 1942 году, якія не пакінулі абсалютна ніякіх уцямных сьведчаньняў пра тое, што зь ім насамрэч сталася, гэтыя людзі мне далі нейкія ключыкі. Так мне здавалася ў той час.
мяне адсылалі з Камітэту дзяржбясьпекі ў архіў ЦК КПСС, які стаў архівам прэзыдэнта, адтуль назад у камітэт, і нідзе нічога такога, што б адкрыла гэтую таямніцу, не знаходзілася
Я пачаў шукаць замочкі на тых шафачках, якія можна было адчыніць тымі ключыкамі. Нешта знайшоў, але гэтага яўна было недастаткова, для таго, каб узьнікла больш-менш рэальная вэрсія таго, што адбылося. Бо былі 70-я гады савецкай эпохі, калі таямніцы не адчыняліся для тых, хто ня быў да іх набліжаны ці па сваім званьні, ці па сваёй пасадзе. Калі ня стала СССР, распалася імпэрыя, я вярнуўся да спробы разгадаць гэтую загадку, бо меў на гэта ня толькі жаданьне, але і права, стаўшы старшынём Саюзу пісьменьнікаў, рэдактарам часопісу «Крыніца», газэты «Літаратура і Мастацтва» і гэтак далей. Я зьвярнуўся ў наш Камітэт дзяржбясьпекі, дзе мне паказалі (сказалі, што гэта ўсё, што ў нас ёсьць) дакумэнты, зьвязаныя з гібельлю Купалы. Некалькі разоў я езьдзіў у Маскву. Там мяне адсылалі з Камітэту дзяржбясьпекі ў архіў ЦК КПСС, які стаў архівам прэзыдэнта, адтуль назад у камітэт, і нідзе нічога такога, што б адкрыла гэтую таямніцу, не знаходзілася.
Але ўсё ж нейкія дакумэнты, нейкія новыя зьвесткі далі мне магчымасьць стварыць вэрсію таго, што сталася, і калі Купалу забілі, дык па якой прычыне яго забілі, калі прытрымлівацца вэрсіі, што гэта было не самагубства. Шмат фактаў там не было, але тых, якія я знайшоў, хапіла для гэтай вэрсіі. Былі і іншыя расповеды. Сын Якуба Коласа расказаў мне такія рэчы, пра якія раней усе маўчалі.
Карацей, сыходзячы з гэтага я асабіста пераканаўся ў тым, (гэта не азначае, што дакумэнтальна пацьверджана), што сьмерць Купалы не была самагубствам, што гэта была апэрацыя тагачасных спэцслужбаў. Прычына, па якой гэта зрабілі з Купалам, чаму скінулі зь 10 паверху гатэлю «Масква», палягае ў наступным.
некалькі разоў прымаліся рашэньні аб ягоным зьняволеньні як лідэра беларускага нацыянал-дэмакратычнага руху, але ніводнага разу па розных прычынах гэтыя рашэньні не даводзіліся да канца
Па-першае, некалькі разоў прымаліся рашэньні аб ягоным зьняволеньні як лідэра беларускага нацыянал-дэмакратычнага руху, але ніводнага разу па розных прычынах гэтыя рашэньні не даводзіліся да канца. Апошнім разам праз тое, што ён сам зрабіў спробу самагубства. Як з гэтай спробы не пасьміхаліся, маўляў, каб хацеў зарэзацца, зарэзаўся бы, усё ж гэтая спроба была расцэненая сурʼёзна, і тады ад яго зноў адчапіліся. Пасьля таго, як яму далі ордэн Леніна, а пасьля ў 1940-м годзе вясной ён атрымаў і сталінскую прэмію, была, мяркуючы па дакумэнтах, яшчэ адна спроба як раз пад прыкрыцьцём гэтых узнагародаў і званьняў зь ім расправіцца, якая ізноў жа не была да канца даведзеная.
І толькі ўжо ў часе вайны, калі вырашалася пытаньне, быць ці ня быць савецкаму ладу, калі немцы ў 1941-м падышлі да Масквы і ў 1942 яшчэ моцна хісталася сытуацыя, лідэрства Купалы як чалавека, які прадстаўляе беларускую нацыю, палічылі гранічна небясьпечным, і прычынай таму сталася найменьне адной з вуліц у Менску як бы іменем Янкі Купалы, Івана Луцэвіча, а насамрэч вуліца займела найменьне Івана Луцкевіча, вядомага вучонага, археоляга, дзеяча беларускай дэмакратыі.
Сталін сам даў для гэтага рэцэпт: «Няма чалавека — няма праблемы»
А людзі, якія ўгадвалі ва ўсе часы жаданьне ўладаў, жаданьне начальства, напісалі такія паперы, зь якіх вынікала, што вуліца названая імем менавіта Янкі Купалы. А гэта азначала, што зробленая вялізная ідэалягічная памылка, бо ворагу савецкай улады прысвоена званьне ляўрэата Сталінскай прэміі, гэты вораг узнагароджаны ордэнам Леніна, і гэта ўсё адбывалася пры непасрэдным удзеле таварыша Сталіна, і значыць таварыш Сталін дапусьціў сурʼёзную памылку. Як гэтую праблему можна было вырашаць? Сталін сам даў для гэтага рэцэпт: «Няма чалавека — няма праблемы». І сталася тое, што сталася 28 чэрвеня 1942 году.
Таямнічыя рэчы павінны проста прысутнічаць у лёсе любога выбітнага чалавека, а найбольш гэтыя таямнічыя рэчы павінны прысутнічаць у гісторыі народу
Я на сёньняшні дзень хоць і перакананы ў справядлівасьці гэтай вэрсіі, не настойваю на тым, што гэта ёсьць разгадка таямніцы сьмерці Янкі Купалы, хаця бы з той прычыны, што сама таямніца заўсёды больш глыбейшая за яе любую разгадку. Таямнічыя рэчы павінны проста прысутнічаць у лёсе любога выбітнага чалавека, а найбольш гэтыя таямнічыя рэчы павінны прысутнічаць у гісторыі народу, нацыі, якія знаходзяцца ў працэсе нацыянальнага станаўленьня, у працэсе самаідэнтыфікацыі.
Таму чым больш будзе ў нас таямніц (бо больш Янкаў Купалаў у нас наўрад ці будзе), тым больш будзе фантазій, тэкстаў на гэтую тэму, тым большы будзе інтарэс да постацей беларускай гісторыі, літаратуры і культуры і да самой Беларусі.
Купала ня быў такім чалавекам, якім ён паўстае ва ўспамінах ягоных сучасьнікаў, пераважна казённых
Сыходзячы з гэтага я напісаў аповесьць, якая ўмоўна называецца «На крыжы». Я паспрабаваў у фантасмагарычным творы разгадаць гэтую таямніцу, перамяшчаючы Купалу з гэтага сьвету на той, у якім ён апынуўся 28 чэрвеня 1942 году, і з таго ў гэты.
Купала ня быў такім чалавекам, якім ён паўстае ва ўспамінах ягоных сучасьнікаў, пераважна казённых, афіцыйных, што мяне вельмі зьдзіўляе. Гэта была больш буйная, маштабная чалавечая постаць, і я паставіў задачу павялічыць маштаб Купалы, перш за ўсё як чалавека і, безумоўна, як паэта, і ўвёў яго ў кантэкст адносінаў зь іншымі людзьмі, пра якія раней нічога не казаў, і іншыя абставіны.
Безумоўна, яны фантастычныя і фантасмагарычныя, але ўсё гэта, калі нават не было, заўсёды зьяўлялася адным з прыёмаў літаратуры, якім карысталіся ва ўсе часы, і зараз скарыстаўся я.
Урывак з аповесьці «На крыжы» можна прачытаць ТУТ.
Упершыню артыкул быў апублікаваны ў 2017.
