Сёньня ніводзін від кінамастацтва ў нашай краіне не знаходзіцца нават у адносным ажуры, затое дакумэнталістыка ўсё больш заваёўвае ўвагу гледачоў і журы міжнародных фэстаў. Пяць актуальных дакумэнтальных фільмаў беларускіх аўтараў прадстаўляе Ірэна Кацяловіч.
1. «Мяжа Нарвілішак» Дзьмітрыя Махамета
Фільм пра наступствы гістарычнага «выкрунтасу»: межавы перадзел 1939 году зрабіў беларускую вёску Нарвілішкі тэрыторыяй Літвы. Па легендзе Іосіф Сталін падчас акрэсьліваньня паклаў на мапу сваю люльку, чым вызначыў абрыс, які на карце зьяўляецца проста лініяй, а ў жыцьці — разьмежаваньнем сваякоў, сяброў і суседзяў. Прайшоў час, і беларуская вёска стала ня проста літоўскім паселішчам, а тэрыторыяй Эўразьвязу. У гэты час на вуліцах Нарвілішак усё роўна чуецца беларуская гаворка, тэлебачаньне ў хатах трансьлюе беларускія каналы, жыхары вёскі на прызначаным месцы абмяркоўваюць з рэальнымі жыхарамі Беларусі ўраджай і цэны, перагукваючыся празь мяжу.
Карацей, душа ў Нарвілішак — беларуская, што рэжысэр Дзьмітрый Махамет паказвае ў сымпатычнай манэры незаўважнага сузіральніка. Павольнае, ціхае, няпатаснае жыцьцё вёскі, якая быццам загрузла ў іншым часе, ніяк не карэлюецца з паважным словам «Эўразьвяз» — сымбалічны вынік палітычнага ўплыву. Практычным вынікам акрэсьліваньня стаў падоўжаны шлях да сваякоў — цяпер замест таго, каб наўпрасткі пераадолець чатырыста мэтраў, трэба аформіць візу, прайсьці памежны кантроль, дзеля чаго праехаць трыста кілямэтраў...
Фільм «Мяжа Нарвілішак» распавядае, канечне, пра канкрэтны выпадак, але ў той жа час мае ўнівэрсальную актуальнасьць, бо і сёньня — ня з волі «правадыра», дык з-за тэрытарыяльных канфліктаў — намінальныя зьмены ў геральдыцы рэальна разьдзяляюць чалавечыя сувязі.
2. «Пэдагагічная паэма» Віктара Асьлюка
Колькі хвалы агучана ў адрас фільмаў «Кола», «Мы жывем на краі», «Драўляны народ» мэтра беларускай дакумэнталістыкі Віктара Асьлюка, столькі ж папрокаў, здаецца, накіравалася ў бок яго поўнамэтражнай «Пэдагагічнай паэмы». Тым ня менш, карціна нараджае нечаканы драматургічны эфэкт: сюжэт пра двух маладых настаўнікаў Дзьмітрыя Макарчука і Сяргея Бародзіча, якія зь Менску прыехалі працаваць у школу аграгарадку Жыліхава Капыльскага раёну, выглядае быццам вырваным з жыцьця эпізодам, як і ў рэальнасьці — без завязкі, кульмінацыі і разьвязкі. Хоць, здавалася б, з гэтай прычыны фільм не абавязаны будавацца па драматургічных канонах, бытапісаньне герояў не набывае від алягічнай сумятні, а наадварот заварожвае тым, што дзея на экране існуе па тых жа правілах, што і навакольны сьвет.
Уважлівае назіраньне камэры, што як бы запавольвае рух, дысануе з насычанасьцю і рознанакіраванасьцю дзеяньня на экране — звычайна ў кадры шмат пэрсанажаў, рухаў, мітусьні (абжываньне сьціплых дамкоў, урокі, стасункі з вучнямі, падрыхтоўка да заняткаў, школьныя мерапрыемствы). Сучаснасьць у «Пэдагагічнай паэме» даволі празаічная, як і наша паўсядзённасьць, а сама карціна абыходзіцца без акрэсьленай маралі ці навязьлівай ідэі — важным аказваецца проста назіраньне, а не аналіз аўтарскай задумы.
«Пэдагагічная паэма» моцна вылучаецца з кантэксту беларусьфільмаўскай дакумэнталістыкі, сканцэнтраванай на мінулым, лікбезе і мантажы кінахронікі — на гэтым фоне работа Віктара Асьлюка, зь цікавай сучаснай фактурай, хочаш ня хочаш, але становіцца нятленкай.
3. «Подых балот» Ігара Чышчэні
Экалягічная кароткамэтражка Ігара Чышчэні спасылаецца на пастанову Савета Міністраў № 794 «Аб некаторых пытаньнях здабычы торфу і аптымізацыі сыстэмы ААПТ», якая ў 2011 годзе дала адмашку асушэньню васьмі балот. Калі гаворка ідзе пра вялікую несправядлівасьць у дачыненьні да прыроды, так дарэчы прыходзіцца ўдарная доза плянаў, што адлюстроўваюць яе прыгажосьць. Стыль Ігара Чышчэні ў гэтым выпадку — нават не назіраньне, што, напэўна, зьяўляецца прэрагатывай эпізодаў National Geographic, а натуральнае любаваньне. Калярытныя жыхаркі беларускіх вёсак у хустачках распавядаюць пра багну, мінуўшчыну і як у дзяцінстве дацямна зьбіралі журавіны — так, што атрымліваецца ня проза пра абывацельшчыну, а сапраўдная паэзія.
Сацыяльна ангажаваны фільм на экалягічную тэму мог як заўгодна суха і дыдактычна нагадваць берагчы прыроду, але, напэўна, ня ў выпадку з тэмай балот. Зь імі зьвязана прыкметная частка беларускай культуры, калі не мэнталітэту, таму балоты, як кажуць, — one love. Адсюль і пяшчота ў адлюстраваньні прыроды і няхітрага побыту беларускай вёскі, адсюль увага да калярытных бабуль, якія могуць расказаць мясцовыя паданьні і ўзгадаць часы, калі сем’і жылі за кошт продажу журавінаў ці хаваліся ў багне падчас вайны. 24 хвіліны не адарваць вачэй ад сваёй краіны — напэўна, далёкі ад павучальнасьці «Подых балот» хутчэй за грукат кулаком па стале заахвоціць уважліва ставіцца да навакольля.
4. «Скрыжаваньне» Настасьсі Мірашнічэнкі
Карціна стала ня толькі самім па сабе паэтычным творам, але і сацыяльным праектам: бяздомны сінявокі мастак Валерый Ляшкевіч — герой фільма — з дапамогай здымачнай групы, рэзанансу і валянтэраў выставіўся ў Нацыянальным мастацкім музэі, атрымаў такую-сякую дапамогу і заняўся пошукам дому, сродкі на які ўжо сабраныя на спэцыяльным банкаўскім рахунку. «Скрыжаваньне» з розных бакоў і ў розныя часы году разглядае лад жыцьця гомельскага мастака — вось ён азіраецца па баках ля выстаўленых на продаж «шэдэўрыкаў»; вось кажа, што да сымбалізму прыйшоў, бо той таньнейшы; вось чытае ў кнігарні, пакуль прадавачка не нагадвае пра закрыцьцё на абед; вось піша свае творы ў вакзальным закутку; вось прадае іх на піцерскай вуліцы. Ад зімы да зімы паралельныя эпізоды ў пачатку кожнай часткі падкрэсьліваюць нязьменнасьць часоў, а закрытае кола паравінаў году нагадвае пра цыклічнасьць — сьвет застаецца тым жа, але па лёгіцы мяняецца незваротна.
Асаблівай магіяй валодае прызвычаены да абставінаў голас Валерыя Ляшкевіча, якім ён успамінае мінулае, разважае пра сучаснае, распавядае пра сябе. «Скрыжаваньне» шмат у чым стваралася за кошт энтузіязму здымачнай групы, што стала звычайнай (часам вымушанай) справай у сучаснай беларускай арт-прасторы. У гэтым выпадку энтузіязм сябе апраўдаў — карціна сабрала багата запрашэньняў на кінафэстывалі і ўзяла некалькі ўзнагародаў. Магчыма, ужо хутка рэжысэрка завершыць работу над сваёй наступнай карцінай.
5. «25» Андрэя Куцілы
Рэжысэр вырашыў паказаць дваццаціпяцігадовую краіну, узрост якой лічыцца ад наданьня канстытуцыйнага статусу Дэклярацыі аб дзяржаўным сувэрэнітэце Беларусі, празь пяць яе раўналеткаў — маладых беларусаў. Атрымалася, як мне падалося, антыўтопія, хоць вынік гэты, відавочна, ня быў для аўтара мэтай. У фільм Андрэя Куцілы трапілі пяць, на ягоны погляд, паказальных пэрсанажаў сучаснай краіны — малады музыка з Баранавічаў, які раздумвае над пераездам у іншую краіну; адзінокая і моцная маці дваіх дзяцей зь Менску, якая зарабляе касмэтычнымі працэдурамі; гамяльчанін, які працуе ў Расеі; маладая маці з Магілёва, адзінокая пры наяўнасьці мужа; вясковец, які займаецца натуральнай гаспадаркай.
Нічога звыштрагічнага няма ні ў постацях герояў, ні ў дзеяньні фільма, але вобраз краіны атрымліваецца чамусьці невясёлы. Жыцьцё кожнага зь пяці абраных пэрсанажаў у нейкім сэнсе дыктуецца навакольным сьветам, да якога можна альбо прыстасавацца (у тым ліку псыхалягічна), альбо зьбегчы ад яго, што ў выніку і робіць Дзіма з Баранавічаў пад песьню «Мы ніколі не памром». Ня бачна тут — наўмысна ці не — сонечнага надвор’я ці шчырых усьмешак — таго, што на ўзроўні падсьвядомасьці перадае гледачу сыгналы аб шчасьці і росквіце.
Карціна «25» паказвае Беларусь, якая гойдаецца на краі нейкай вонкавай «нармальнасьці», а ўнутры перажывае крызіс, блізкі да пачуцьцёвай дэградацыі. Да таго ж, фільм Куцілы пачынаецца з кадраў нараджэньня дзіцяці, таму агульны вобраз людзей і краіны, што трансьлюецца праз экран, выглядае не як звычайная канстатацыя, а як прысуд.
