Кыргызстан

“Куугунтук курмандыктары” подкастында тарыхчы, окумуштуу Гүлзада Абдалиева менен ушул тууралуу талкуулайбыз.

- Гүлзада эже, саламатсызбы. Үркүн - 1916-жылдагы Улуттук боштондук көтөрүлүштүн курмандыктары келерки апталарда эскерилет. Жарандык коомдун өкүлдөрү, ыктыярчылар, тарыхчылар ошол Үркүндө качкан эл басып өткөн жол менен жүрүш жасап, эскерүү иш-чарларын жыл сайын өткөрүп келүүдө. Сиз менен кайра Кытайдан кайткан учур кандай болгонун сүйлөшөлү. Кайсыл жол менен кантип кайтып келишти? Ушул боюнча жаңы архив маалыматтарды тапканыңызды айтып калдыңыз.

- Чынында 1916-жылдагы улуттук боштондук көтөрүлүшү кыргыз элинин тарыхындагы трагедиялуу барактардын бири. Бул боюнча тарыхчылар арасында изилдөөлөр токтой элек. Жеке эле тарыхты сүйүүчүлөр эмес, ар бир кыргыз атуулу үчүн маанилүү саналат. Ошондуктан архивди казып, жаңы маалыматтар менен толуктап жүрөбүз. 2024-жылы Казакстандын Жаркент шаарындагы архивден маалыматтарды таптык. Бул жердеги архивде 1917-жылы кыргыздардын Кытайдан кайра мекенине кайтып келиши боюнча маалыматтар табылды. Азыр Жаркенттин архиви Талды-Коргон шаарына көчүрүлгөн экен. Ошол жерге барып келдик.

Кыргыздар Кытайга үч багыт менен качканын айтып жүрөбүз. Массалык түрдө Бедел ашуусу аркылуу качып, Ак-Суу жана Үч-Турпанга барышкан. Каркыра жайлоосу аркылуу качкандар Музарт суусу аркылуу өтүп, Текеске барышкан. Бул азыркы Кытайдагы Иле-Казак автоном облусунун аймагы. Аймактагы Текес ооданынын Көк-Терек айылында, Могул-Кγрө ооданынын Шаты айылында, Кулжа шаарына караштуу Нылкы айылдарында Үркүндө качып өтүп, кийин калып калган кыргыздар бар. Көпчүлүгү Иле келишиминин негизинде мекенине келишкен. Жаңы түптөлүп жатса дагы совет өкмөтү 1920-жылы Иле аймагынын жергиликтүү бийлиги менен келишим түзүп, качкындардын мекенине кайтып келишине шарт түзгөн.

Орус падышачылыгы кулагандан кийин, 1917-жылы Убактылуу өкмөт алгачкылардан болуп качкындарды кайтаруу аракетин көргөнүн дагы айта кетели. Убактылуу өкмөттүн учурунда изилдөөлөр жүргөн. Мухамеджан Тынышпаев (1879-1937-жж.) канча киши качкандыгын, канчасы набыт болгонун изилдеп, 1917-жылы 1-майда баяндама жасаган. Кыргыздарды мекенине кайтаруу боюнча иш-аракеттер жүрүп, акча каражаты бөлүнгөн. Ал каражаттар жабыр тарткан келгин орус дыйкандарына, качкын кыргыздарга да берилген. Бирок качкындар мекенине кайтып келгенде коопсуздук жагына кепилдик болгон эмес. Белгилүү тарыхчы Кушбек Үсөнбаев изилдөөлөрүндө “кыргыздар кайтып келгенден кийин дагы жазалоого кабылганын” жазган. Мындай маалыматтарды Жусуп Абдракманов дагы өзүнүн эмгегинде белгилеген. Манасчы Саякбай Каралаев ушундай катаал мамиле туш болгонун эскерген.

- Казакстандан табылган архивдерде дагы кандай жаңы маалыматтар бар экен?

- Жаркенттеги Талды-Коргонго көчүрүлгөн архивде Иле келишиминин негизинде Хоргос аркылуу келген кыргыздардын тизмесин таптык. Айрыкча Пишпек жана Пржевальск уезддеринен келгендеринин аты-жөнү такталган экен. Бул жерде “Список беженцев” деп турат. Үй-бүлө курамы, бир бүлөдөн канча киши болгону, канчасы кайтып келгени, курагы дагы көрсөтүлгөн.

Мөкүш Шабданов тууралуу дагы маалыматтар жүрөт. Ал кыргыздарды кайтарууда чоң ишти аркалаптыр. Шабдандын балдары Мөкүш, Кемел, Исамидин дагы 1916-жылдагы көтөрүлүштө Кытайга качышкан. Ошол жактан кыргыздардын кайсыл аймактарга барышканын жакшы билишкен. Ошондуктан Иле келишиминин негизинде качкындарды алып келели дегенде булардан көмөк сурашып, аларды Кытайга жиберишкен экен.

Айрым кулчулукка сатылып кеткен кыргыздарды кайра сатып алуу маселеси да каралган. Шабдандын балдары кайра Кыргызстандын аймагына кайтып келип, элден түлкүнүн терисин жана бал жыйнашыптыр. Совет өкмөтү акча каражатын жана алтын бериптир. Кытай жеринде кулчулукка сатылган кыргыздарды ошентип бошотуп, мекенине кайтарышкан. Чек арада кайтып келген кыргыздарды текшеришкен. Карызы бар-жогун аныктап, жалданып иштеген болсо аларды сатып алуу керек болгон.

Совет бийлигинин чоң маани бергенин айтып өтпөсөк болбойт. Качкындар үчүн бир суткага 450 рубль бөлүнгөн, балдарга 250 рубль. Бул ошол кездеги чоң акча болгон.

Качкындар үчүн атайын ысык тамак уюштурулуп, ал жерде 55 күн багышкан. Дарыгерлер көзөмөлүнө алып, мончолорду дагы уюштурушканы архивдеги маалыматтарда көрсөтүлөт.

Мындай лагерлер өлкөнүн түндүк аймактарында 1926-жылга чейин уланган. Айрым маалыматтарда, түштүк аймагында 1934-жылга чейин тамак-аш уюштурган атайын жерлер болуптур.

- Буга чейинки сиз менен маегибизде Марал-Башы деген жерде кул базар болгонун, кичинекей кыздарды, өспүрүмдөрдү, кыз-келиндерди, эркек балдарды дагы сатышканы тууралуу сөз кылганбыз. Кулчулуктан сатып алышыптыр деп жатпайсызбы, ошолор тууралуу кеңири маалыматтар бар бекен?

- Талды-Коргондогу архивде үй-бүлө мүчөлөрү, жаш курагы көрсөтүлгөн. Бирок кулчулукка сатылгандар тууралуу маалыматтар берилген эмес. Биздин Кытайга болгон экспедициябызда ошол кездеги сатылган кыздар, турмушка чыккандар боюнча изилдегенбиз. Алар кайтып келишкен эмес. Ал кыздар “биз маралбашылыкпыз, анткени ошол жерден биз үй-бүлөбүздөн ажырганбыз” дешчү экен. Алар ошол Марал-Башыны үй-бүлөсүнөн, ата мекенинен ажырган жер катары билишкен. Кийин алар үй-бүлө күтүшсө дагы Марал-Башыны унутушкан эмес. Архивдик булактардан карасак, абдан көп эскерүүлөр бар. Бул эми өзүнчө жараат, эс тутумда калган травма десек болот.

Ошол эле экспедициябызда дагы ушундай топторду көрдүк. Маселен, "Көлдүк деген уруудан болобуз" дегендер болду. Мындай уруу барбы деп ойлодум. “Бул кандай уруу” деп сурасак, “Көлдүк деген уруунун бугусунанбыз, сарыбагышынанбыз” деп айтып беришти. Көрсө, Ысык-Көлдөн качып барган кыргыздардын бир тобу экен. Жогоруда айткандай эле, бул эс тутумда калган жараат.

Талды-Коргонго бараткан жолдо абдан ойго баттым. Ушундай алыс жолду (автоунаа менен баратып кыйналасың), жөө-жалаңдап кантип басып өтүшкөнүн элестеттим. Жаркентте атайын лагерь болуптур. Ошол жерден тыңып, анан жолго чыгышкан. Архивде кайтып келаткан кыргыздарды НКВДнын кызматкерлери тоногону жөнүндө да маалыматтар бар экен. “Аларга чара көрүлсүн” деп Мөңкүш Шабданов даттанган экен. (Төмөнкү сүрөттө көрсөтүлөт)

- Мал-жандыктары менен келишкенби?

- Иледе өткөндөрдүн мал-жандыгы болгону тууралуу маалымат жок . Бирок 1934-жылы Алайдан кирген чек арада ветеринардык пост болуп, малы менен өткөндөрдү текшеришкен экен. Иледен өткөндөр тууралуу андай маалыматтарды жолуктурган жокмун.

- Демек, Кытайга качканда Сөөктү, Музартты, Бедел ашуусун ашканын айтып келебиз. Кайра мекенине кайтканда бул багыттар менен келишкен эмес турбайбы?

- Жок. Анткени, совет бийлиги кыйынчылыгы жок, чыгымга учурабай турган, татаал эмес жолдор аркылуу өткөргөн. Хоргос аркылуу келишкен. Мурдагы изилдөөлөрдө Торугарт аркылуу келишкенин айтканбыз.

- Жаркенттин архивин толук эле карадыңыздарбы же дагы иликтеш керекпи?

- Албетте, ал жерде айлап олтуруп иштей турган маалыматтар бар экен. Бул жолу биз жалпы таанышып, кайсыл фонддон, кандай делолордон алсак боло турганын изилдеп келдик. Архивде иштеп жаткан казак кесиптештер көп маалымат бар экенин айтышты. Казактар өздөрүнө таандык бөлүгүн чоң эмгек кылып жарыялаптыр. Аларда дагы Кытайга качышкан да. Ошону тактап, тизмелерин түзүп, китеп кылып чыгарышты. Тилекке каршы, бизде андай иш жүрө элек. Кимдер келди, ошол кезде канча жашта эле деген маалыматтарды тактай алабыз. Маселен, кайсыл айылдан келгени да көрсөтүлүптүр. Тору-Айгыр деп жүрөт, Кең-Суу деп көрсөтүлгөн. Пишпек жана Пржевальск уезддеринен келгендер тууралуу маалыматтар көп экен.

- Китеп, томдуктар деп жатпайсызбы. Бул окуяларды визуалдаштыруу керек го дейм. Карталарды чийип, сүрөт жана башка материалдар менен Үркүндү кийинки муундардын эс тутумунда кала тургандай окуп, үйрөтүү зарылдыгы жаралды окшойт.

- Албетте, бул замандын талабы. Анткени биз окутуп жаткан студенттер дагы талап кылышат. Визуалдык материалдар менен көп нерсени жеткире алабыз. Ошол биз сөз кылып жаткан тизмелердин баарын түзүп, киргизсек да болот. Ушул тууралуу ойлонуп жүрөм. Ысык-Көлдүн кайсыл аймагынан Кытайга качса дагы, баарынын тизмеси болгон. Ошолорду өзүнчө түзүп койсок, анын бүгүнкү күндөгү урпактары деле көрмөк да.

Дагы бир тизмени түзсө болот, бул 1916-жылы Орусиянын аймактарына орук жумуштарына баргандар. Орусиянын 32 аймагына барып, татаал шарттарда иштегендер тууралуу маалыматты көптөр биле бербейт. Ал жерде дагы кайсыл аймактан барганы, жашы, кайра кайтып келгендегиси, кандай шартта иштегендиги бүт бар.

- Кыргызстандын кайсыл аймактарынан барышыптыр?

-Оштон, Жалал-Абаддан көп барышкан. Талас, Чүй боюнча маалыматтар бар. Биринчи дүйнөлүк согуш жана кыргыздардын орук жумушуна тартылышы боюнча бир аспирантыбызга бердик, изилдесе көп маалыматтар ачыкка чыгышы мүмкүн.

- Сиз өзүңүз Кытайга бир нече жолу барып келдиңиз. Ал жакта калып калган кыргыздар менен сүйлөшкөндө эмне деп айтышат? Ошол трагедиялардан көкүрөгүндө кетпеген так калгандыр...

- 2002-2015-жылдар аралыгында Кытайга бир нече жолу барып келдим. Биз Көк-Терек деген айылга барганда 99 жаштагы аксакал менен маек курдук. Жерлиги Түптөн экен. Ошол киши Үркүндө качып келип, Кытайдын аймагында калып калгандардан. Түп жөнүндө, Ысык-Көл жөнүндө, кантип качып келгендерин атасы айтып бергенин эскерди. Ушунчалык таасирдүү кылып айтып берди. Биз 1916-жылы Кытайга качып өтүшкөнүн айтабыз. Чынында айрымдар Биринчи дүйнөлүк согуштун алдында эле көчүп өтө башташкан экен. Шаты деген жерде Жети-Өгүздөн качып баргандарга жолуктук. Алар ата-энелеринен уккандарынан улам Ысык-Көлдү, Жети-Өгүздү укмуш сүрөттөшүп, аябай кусаланышат. Таң калтырганы, Артыштагы, Кызыл-Суудагы кыргыздарда самоор колдонушпайт. Ал эми качып барган Илидеги кыргыздарда самоор колдонушат. Демек, бул дагы Орус оторчулугунун бир белгиси, өзүнчө макала жазса болот. Айрым орус сөздөрү сакталып калган.

- Алар өз-өзүнчө отурукташканбы же ошол жердеги эле айылдарга аралашып кетишкенби?

- Мисалы, Кулжа шаарынын жанында Нылкы деген жерде миң кыргыз бар экен. 1916-жылы качып барган кыргыздар, ага чейин ал аймакта болбоптур. Бирок алар кыргыз тилин унутуп, казак тилинде сүйлөп калышыптыр. Анткени тегереги бүт казактар болуп, кыз алып, кыз берип, аралашып кетишкен. Цин жана Орус империясынын ортосундагы чек ара бөлүнгөндө аймактагы кыргыздар эки тарапта калышкан. Мен айтып жаткан Шаты кыштоо болуп, жайлоого Ысык-Көл тарапка көчүшкөн экен. Айрымдар ошол Үркүндө туугандары бул жакта болуп, ошону пааналап көчүп келишкенин да айтып беришти.

Кытайдагы Шаты, Көк-Терек тарапта Сайкал ашуусу деген бел бар экен. Бул жер 1916-жылдагы Үркүндөн кийин Кыргыз ашуусу аталып калган. Беделде массалык кыргындын белгилери табылып, сөөктөрдү таап жатпайбызбы. Мына ушул Сайкал деген жерде дагы чоң кыргын болуп, кийин жергиликтүү калк сөөктөрдү көмүшкөн экен. 80-жылдарга чейин эле бул ашууда казан-аяктын, уук-түндүктүн калдыктары массалык жатканын айтып беришти. Биз бара албадык, анткени ал жерде алтын иштеткен ишкана курулуп, чет жактан келгендерге барганга болбойт деп айтышты.

- Буга чейинки маекте да сөз кылганбыз. Үркүндө жетим калган балдардын тагдыры дагы өзүнчө чоң тема эмеспи...

- Токмок жана Пишпекте балдар үйү болгон. Биз жакында эле Чүйдүн Кайыңды айылындагы Алыкул Осмонов атындагы музейде болуп келдик. Ошол жактан жетим балдардын сүрөттөрүн алып келдим. Алыкул Осмоновдун дагы ата-энеси 1916-жылдагы Үркүндө качабыз деп каза болгон. Алыкул Пишпекте, кийин Токмоктогу балдар үйүндө тарбияланып жатпайбы. Бул боюнча дагы изилдесе көп маалымат чыгат. Маселен, Тазабек Саманчиндин тагдыры дагы ушундай.

(Айрым кыскартуулар менен берилди. Толук вариантын видеосунан көрө аласыздар)

"Арыздансам мени жолотпоштун амалын көрө башташты".

Кыргызстанда пластикалык хирургия соңку жылдары кеңири жайылды. Муну менен катар эле андан зыян тартканын айтып даттангандар да бар. Саламаттык сактоо министрлиги жыл башынан бери 20дан ашык арыз түшүп, 18 адам ботокс процедурасынан кийин ууланганын билдирди. Министрлик кыска окуу курстарынан кийин эле колуна бычак кармап, медициналык косметологияга өткөндөр көйгөй жаратып жатканын айтууда.

Кыска убакыттын ичинде эле кеминде алты адам “Азаттыкка” пластикалык операциядан кийин ден соолугу бузулганын айтып кайрылды.

Алар Бишкектеги Maxclinic деген клиникадан көзүнө сурма чыгарып, бетине, көкүрөгүнө түрдүү операция жасатышкан.

“Жыйынтыгы биз ойлогондой болбой жүзүбүз кайра бузулду” деген кыз-келиндер милицияга да арыз жазышкан. Саламаттык сактоо министрлиги аталган клиника 90 күнгө жабылганын айтып, ушул багыттагы арыз-даттануулар көбөйгөнүн ырастады.

Өзүн Зарина деп тааныштырган келин аз убакытта катуу арыктап кеткенден кийин бетиндеги бырыштарды алдыруу үчүн пластикалык операция жасаткан. Ал Бишкектеги Maxclinic деген клиникадан операция жасаткандан кийин бетинин бир тарабы эч нерсе сезбей калганын, шишик үч ай дегенде араң кеткенин “Азаттыкка” айтып берди.

“Жолдошум каза болуп, өзүм катуу депрессияга кабылдым. Чачым түшүп, катуу арыктадым. Бетимдин териси шалбырап, бир жагы кыйшая баштады. Косметологдор жардам бере албайбыз дешти. Ошондо пластикалык операция кылууга М.К. деген дарыгерге кайрылгам. Мен буга чейин дагы ага кайрылып, маммопластика жасаткам. Үч баладан кийин бир жакты эле эмизгендиктен эмчегимде абдан айырма болуп, бир жагы түшүп калган. Ошондо дагы тырык калып калган болчу. Бетимди “эч нерсе билинбей тургандай жасап берем, 10 күндөн кийин жумушка чыга бересиң, бетте ашыкча териң абдан көп экен” деп айтты. Операциядан кийин бетим аябай шишиди, үч ай үйдөн чыга алган жокмун. Нервге дагы залакасы тийип мимика жоголуп, бир жылдан ашуун бир жак бетим эч нерсе сезбей калды. Невропатологдун дагы аныктамасы бар бул боюнча. Андан араң дарыланып, ийне алып жатып оңолдум. Кийин М.Кга кайрылсам, “убакыт керек, жакшы болот” деп эле жубатып коюп жатты. Алты айдан кийин барып тырыктарды көрсөтсөм, “дагы 20 миң сом берсең эми жакшылап жасап берем” деди. Оңдоп берем дегенине ишенип, 2024-жылы кайра жасаттым. Бул жолу андан дагы жаман болуп, кулактын артында өтө чоң тырыктар калды. Убакыт өткөн сайын менин жактырбаганымды көрүп, мени жолотпоштун амалын көрө башташты. Ошондон кийин милицияга, Саламаттык сактоо министрлигине арыз жазып, ачык айтып чыга баштадым”, - деди Зарина.

Анын айтымында, милициядан эки жолу иш жабылып калып, азыр прокуратурага, Улуттук коопсуздук боюнча мамлекеттик комитетке (УКМК) дагы арыз тапшырышты.

Зарина сыяктуу пластикалык операциядан жабыркап, өздөрү күткөндөй натыйжа болбогонуна даттангандар бир топ. Ал өзү кабылган жагдай боюнча ачык айтып чыккандан кийин дагы 40тай кыз-келин ушундай эле абалга тушукканын билдирген.

Ошентип алар өзүнчө бир топко биригиптир. Арасында жагдайы оорлошуп, операция ден соолугуна оор зыян тийгизгендери дагы бар.

"Ар кайсыл жерде тырык пайда болду..."

Өзүн Тамара деп тааныштырган маектешим менингит болуп ооругандан кийин эки көзүндө айырма болуп, операция жасатууну туура көргөнүн айтып берди. Өткөн жылы күзүндө банктан насыя алып, көзүнө блефаропластика жасаткан. Ал дарыгерге аллергик экенин, антибиотикти көтөрө албай турганын айткан экен. Бирок операциядан кийин ал өзүн тааныбай калганын айтып берди:

“Операцияга чейин дарыгер М.К. менен сүйлөшкөм, ошондо аллергиям бар экенин, кесилген жерлерим кеч айыга турганын алдын ала айткам. Бирок операция учурунда алдын ала көрбөй туруп лидокаин сайышты. Көзүмдүн формасын, эч нерсени өзгөртпөгүлө деп айттым. Көзүмдүн формасын өзгөртүп, тоголок кичине көз кылып коюптур. Азыр эки көзүм эки башкача болуп калган. Көзүмдүн алдындагы тырык дароо эле көзгө урунат. Ошонун айынан көз айнек тагынып калдым. Операциядан жети жума өткөндө көзүм ооруп, бурчтары тартыша баштады. Дарыгер булчуңдарын бошотуп коём деп кайра операция жасады. Ар кайсыл жерде тырык пайда болду, тогуз ай болду, дагы деле жакшы болбой жатат. Саламаттык сактоо министрлигине кайрылсам алар мени дагы бир дарыгерге жөнөтүштү. Ал бул жаш курактан улам деп койду. Көзүңүз өзү эле кыйшык экен деп айтты. Саламаттык сактоо министрлиги анын “абалы канааттандырарлык, тырыктар кете баштаптыр” деген корутундусун мага жөнөтүштү. Ошондон кийин өкмөткө, прокуратурага, президенттин администрациясына кайрылдым. Менин арызым бир канча жолу жабылып калган. Азыр операция кылган врач бизди "алдамчылар" деп айтып жатыптыр. "Аллергиясы жок" деген жасалма кагазды алып келишти. 20-июндан бери экспертиза өтө элек. Тергөөчү тийиштүү дарыгерлерге кат жолдогонун айтып жатат. Мен кайрадан УКМКга, прокуратура кат жаздым”.

Саламаттык сактоо министрлиги пластикалык операциядан жабыркаганын айтып, даттангандар көп болуп жатканын ырастады.

"Алардын медициналык билими жок. Бул азыр чоң көйгөй болууда"

Мекеменин лицензия берүү секторунун башкы адиси Аман Осмонов жыл башынан бери ушундай мүнөздөгү 25тей кайрылуу болгонун билдирди. Жакында эле Ош шаарында ботокс процедурасын жасаткан 18 адам ууланган окуя катталды. Осмоновдун айтымында, кыска курстардан окуп, лицензиясы жок иштегендер көп болуп жатышы пластикалык хирургияга байланышкан көйгөйлөрдү курчутууда.

“Азыр мыйзамдарга дагы өзгөртүү киргизип, жазасын түрмөгө түшө турганга чейин кылып катаалдаттык. Айыппулдар дагы көбөйдү. Жеке жактар мурда 7 миң сом төлөсө, азыр 50 миң, юридикалык жактар 100 миң айып төлөйт. Эгер адамдын денесине залал келтирсе биз ишти милицияга өткөрүп беребиз. Былтыр төрт арыз түшкөн, бул жылы 20дай киши Максүт Кадыровго байланыштуу арызданды. Арыздардын негизинде лицензиялык талаптарды аткарбагандыгы үчүн Кадыров иштеген Maxclinic 90 күнгө жабылды. Бул мыйзамда каралган, биз тараптан көрүлгөн эң оор чара болуп эсептелет. Бул убакытта талаптарды аткарбаса клиника жабылат жана сотко өткөрүп беребиз. Жарандардын денесине залал келтиргени үчүн материалдарды чогултуп, укук коргоо органдарына жөнөттүк”.

Осмонов белгилегендей, учурда пластикалык хирургияга уруксат алган клиникалардын саны 14кө жетсе, иш жүзүндө андан да көп жерде операция жасашат. Саламаттык сактоо министрлиги Бишкектин Бейшеналиева көчөсүндөгү сулуулук клиникаларын жана косметологиялык салондорду текшерип, бир катар санитардык талаптардын сакталбаганын жана мыйзам бузууларды аныктаган:

“Акыркы учурда министрлик текшерүү жүргүзүп, анализ кылдык. 2800дөн ашуун жеке клиника менен кабинеттер бар экен, алар медициналык кызмат көрсөтүп келишкен. Акыркы эки айда Бишкекте жана Ошто жапырт рейд жүргүздүк. Эки шаарда 100дөн ашуун клиника текшерилди. Анын 38инде лицензиясы жок болуп чыкты. Лицензиясы болгондордун арасынан дагы талапты аткарбаганы үчүн 67 клиника 90 күнгө жабылды. Булардын көбү эле косметология, стоматология жана пластикалык хирургиягабайланыштуу. Соңку учурда көптөгөн курстар ачылып, ал жерден эстетикалык косметологияны 3 айда окуп чыгып, ийне сайганды билем деп эле алардын сертификаты менен медициналык косметологияга өтүп кеткендер өтө көп болуп жатат. Алардын медициналык билими жок. Бул азыр чоң көйгөй болууда. Медайымды даярдоого 3 жыл кетет. Биз ушундай курстарга лицензия берген Билим берүү министрлигине дагы кайрылганбыз. Жакында Ош шаарында ботокстон кийин 18 адам ууланды. Бул учурда косметологдор аткезчилик менен ташылып келген каражатты колдонгон. Жарандар бизге арыздангандан кийин милицияга өткөрүп бердик”.

Саламаттык сактоо министрлигинин адиси жарандарды дарыгерге барардан мурда клиниканы жана дарыгерди текшерип, мекеменин расмий сайтынан эле лицензиясы бар-жогун тактап алууга кеңеш берет.

Соңку жагдайлар боюнча Maxclinic клиникасынын башкы дарыгери М.К. менен байланышууга мүмкүн болгон жок.

Ал буга чейин ушул сыяктуу кыз-келиндердин дооматтарына жооп берип, дарыгер эч качан кепилдик бербей турганын билдирген:

"Менин кардарларым бир айда эки-үч жолу келип турат. Шишийт, ичи канайт, өзү жок болуп кете турган жиптер менен тигебиз, ошол жиптер түшүп жаткан учурда мурдунун ичи канайт. Ошолорду карап, мурдуна куя турган дарыларды алмаштырып турабыз. Интернеттеги сүрөттөрдү, фотошоп менен жасалган артисттердин сүрөттөрүн көрсөтүп “мен ушундай мурун каалайм” деп көп кыздар келет. Мен дайыма эле айтам, андай мурун болбойт, ал мүмкүн эмес. Тери канча чоюла турганы операция убагында гана билинет. Сен ушундай болуп каласың деп ким кепилдик берет? Көрсөткөн сүрөттөй болот деп кепилдик бербейм. Бул оор. Эч бир медик ушундай кылып берем деп айта албайт. Бул үчүн фотошоп кылыш керек, имплант коюш керекпи, билбейм. Бул бир тетик эмес да, эки-үч жыл жүрөсүң, анан кыйчылдап калганда алмаштырып коёбуз дегендей".

Дарыгер башка жактан операция жасатып, оор абалда келгендер деле бар экенин кошумчалаган.

Кыргызстанда буга чейин пластикалык операциядан кийин абалы начарлап, адам өлүмү менен коштолгон учурлар да катталган.

2022-жылы денесиндеги ашыкча майларды сордурткан (липосакция - ред.) операциядан кийин 40 жаштагы аял каза болуп калган. Операция Art сlinic аттуу менчик клиникада жасалып, көп убакыт өтпөй келин катуу кыйналып, кийин сүйлөй албай калганын ошол кезде "Азаттыкка" айтышкан эле.

2023-жылдын башында 37 жаштагы келин пластикалык операциядан көп өтпөй өзүн жаман сезип, ооруканага жетпей каза болгон. Маркум Бишкектеги Medcenter.kg. клиникасынан эмчегине маммопластика жасаткан.

Адистер сулуулук операцияларын жасоо Кыргызстанда акыркы жылдары кеңири жайыла баштагандыктан анын тобокелдиктерин жана кесепеттерин эске алган жол-жоболор же атайын протокол дале иштелип чыга электигин белгилешет.

Мындан улам кардарга липосакция, маммопластика же башка сулуулук операцияларын жасаган дарыгерлер кайсыл жерден ката кетиргенин аныктоо кыйынга туруп, кемчиликтерди таап, шалаакылык кылганда кандай жазага тартылары белгисиз.

Ички иштер министрлиги азыр каралып жаткан иштер боюнча маалымат берген жок. Башкы прокуратура маалымат такталып жатканын айтты.

Кардар менен клиника ортосундагы мамиле жөнгө салынган эмес

Кыргызстандын медициналык кесиптик кошуунунун төрайымы, эксперт, медицина илимдеринин кандидаты Бермет Барыктабасова буларды айткан:

"Бул тармак абдан өсүп, өнүгүп жатат. Адамдар сулуу, өңдүү көрүнгөндү каалашат. Акчасына кайыл болуп дарыгерден тышкы келбетин оңдоп берүүсүн суранышат. Чындыгында бул абдан жогорку кесипкөйлүктү талап кылган тармак. Эң мыкты, чебер хирургдар пластикалык хирургияга кетип жатышат. Тилекке каршы, адамдар каалаган натыйжага жетпей калган же башка жагымсыз жагдайлар дагы болуп калууда. Булар бейтаптар эмес, дени сак кардарлар. Бирок мындай оперативдүү кийлигишүү баары бир таасирин тийгизет. Бул хирургдун чеберчилигине гана эмес, ошол адамдын организмине дагы байланыштуу нерсе. Бул жерде компетенция, көндүмдөр өтө жогорку деңгээлде болууга тийиш. Тилекке каршы, азыр пластикалык хирург менен кайрылган кардарлардын ортосундагы мамиле жөнгө салынган эмес. Чындыгында инфекциялык көзөмөл, жасап жаткан иши боюнча билимине талаптар өтө жогору. Дүйнө жүзүндө да ушундай оорусу өтүшүп кеткен, сулуу болууну каалаганы үчүн каза болуп калган учурлар кездешет. Ошондуктан мындай учурлар абдан дыкат көзөмөлдөнүп турат, көңүл бурулбай калбайт, көптөгөн адистер карап турат. Чындыгында ар бир учур боюнча комиссия түзүлөт, биз дагы катышып жүрөбүз. Кеңешүүгө көп келишет. Бул жерде ошол кызмат үчүн акча төлөгөн адамдын дагы укугу бузулбашы керек, экинчи тарабынан, медиктердин дагы укуктары бузулбашы керек. Алар кудай эмес, алар бардыгы үчүн жооп бере албайт. Мындай учурда медициналык жагынан талдап чыгыш керек".

Барыктабасова кардарга операциядан кийинки тобокелдиктер тууралуу эскертүү зарыл деп эсептейт.

Министрликтин соңку маалыматы

Саламаттык сактоо министрлиги Бишкек менен Ош шаарларында "одоно мыйзам бузган" 78 жеке клиниканын иши убактылуу токтотулганын билдирди. Бул чечим кеңири текшерүү жүргүзүлгөндөн кийин кабыл алынганын маалымдады.

“Жалпы жонунан 117ден ашуун жеке медициналык уюм текшерилип, алардын ичинен 37си (31,6%) лицензиясы жок иштеп жатканы аныкталды. Калган 80 клиниканын (68,4%) лицензиясы болгону менен лицензиялык талаптар бузулган учурлар катталган. Бардык мыйзам бузууларга байланыштуу административдик чара колдонулду. Салынган айып пул 4,5 миллион сомдон ашты. Жыйынтыгында 78 жеке клиниканын иши убактылуу токтотулду. Лицензиясы жок мыйзамсыз медициналык ишмердик жүргүзгөн 37 учур боюнча материалдар укук коргоо органдарына өткөрүлүп берилди”,-деп жазылган маалыматта.

Өткөн айда саламаттык сактоо министри Эркин Чечейбаев мекеменин мыйзам бузган жеке менчик клиникаларды көзөмөлдөөсү кыйын болуп жатканын билдирген. Мындай ооруканалар бейтаптарга дарылоонун далилденбеген ыкмаларын колдонгону, окутуу боюнча гана лицензия алып, бейтаптарды кадимки шартта дарылап иштегендери да катталганын маалымдаган.

Былтыр ноябрда ошол кездеги саламаттык сактоо министри Алымкадыр Бейшеналиев Кыргызстанда 2080 жеке менчик клиниканын лицензиясы жок экенин, алардын ишмердигин текшерүүгө тыюу салынганын билдирген.

Кыргызстандагы аялдардын арасында эң көп тараган блефаропластика (сурма чыгаруу), маммопластика (төштүн формасын өзгөртүү), глютеопластика (жамбаштын формасын оңдоо) жана абдоминопластика (карындагы майды, ашыкча терини алуу) эсептелет. Мурдун оңдоткондор (ринопластика) жана эрдин чоңойткондор дагы арбын.

“Азаттык” жеке менчик клиникадан пластикалык операция жасаткандан кийин каза болгон эки келин жана жабыркагандар боюнча макала даярдаган.