Кыргызстан

Өткөн айда Хабаровскиде автобустун айдоочусу административдик жазага тартылды. Бул Орусиянын чыгыш чегинде, Ыраакы Чыгышта жайгашкан 600 миңдей калкы бар шаар. Айдоочуга карата териштирүүнүн башталышына ал автовокзалда намаз окуп, автобусунун ичиндеги жүргүнчүлөрдү күттүрүп койгону себеп болгон.

Айдоочу, маалыматтарга караганда, Борбор Азия өлкөлөрүнүн биринен барган мигрант. Териштирүүнүн жыйынтыгында ал күнөөсү жок деген бүтүм чыккан, себеби, тактай келгенде, ошол учурда анын мыйзамдуу түшкү тыныгуу убактысы экени белгилүү болгон. Бирок айдоочунун тизелеп отуруп намаз окуп жатканы тартылган видео интернеттин орусиялык сегментинде көптөгөн нааразылык жаратты.

Миллиондогон мусулмандар, анын ичинде Борбор Азиядан барган мигранттар жашаган Орусияда алар көчөдө, тротуарда намаз окуган окуялар аз эмес. Бирок ансыз да мусулман мигранттарга каршы жек көрүү жана зомбулук маанай күчөп турган шартта мындай көрүнүш барган сайын жергиликтүү тургундардын кыжырын келтирип жаткандай.

2024-жылы март айында Москванын чет жакасындагы аймакта жайгашкан "Крокус Сити Холлдо" кеминде 145 адамдын өмүрүн алган куралдуу кол салуудан кийин Орусияда Борбор Азиядан барган мигранттарга каршы маанай күчөгөн. Анда бул кол салуу теракт деп бааланып, теги тажикстандык бир нече жаран айыпталган.

Көчө боюнда, унаа токтотуучу жайларда же коомдук транспортто намаз окуган кишилерге каршылар мындайды башкаларды сыйлабагандык, жада калса чагымчыл жорук деп сындап жатышат. Ал эми дин туткан адамдар Орусиянын көптөгөн аймактарында, анын ичинде борбор калаа Москвада жана Санкт-Петербургда мечит жетишсиз экенин жүйө келтирүүдө. Беш маал намаз окугандар жумуш убагында атайын мечитке барып келип туруу оңой эмес экенин айтышат.

Быйыл март айында Орусиянын портторунун биринин боюнда жайгашкан Владивосток шаарынын бийлиги айдап бараткан автобусун токтотуп коюп, жанында намаз окуп жаткан айдоочунун видеосу жарыялангандан кийин аны тартип жазасына тарткан.

Шаар бийлигинин бул окуя тууралуу билдирүүсүндө "айдоочуга башкаларга ыңгайсыздык жаратпаш үчүн өзүнүн диний жөрөлгөсү үчүн башка, обочолонгон жерден жай караштыруу керек экени айтылганы" маалымдалган.

Мусулманчылыкты карманган мигранттардын коомдук жерлерде намаз окуганы тууралуу маселени Орусиянын жогорку кызмат адамдары да көтөрүшкөн.

"Метродо баратып жайнамазын төшөп же маршруттук кичи автобустун айдоочусу намазын окуй баштаган көрүнүш абдан эле жапайы", - деген быйыл октябрь айында Өзбекстандагы сапары учурунда Орусиянын президентине караштуу Адам укуктары боюнча кеңештин башчысы Валерий Фадеев.

Көчөдө намаз окуу канчалык туура деген талкуу ислам динин тутунгандардын өзүлөрүнүн арасында да жүрүп, кайчы пикирлерди жаратууда.

Дин эрежелерине ылайык, адамдар паркта болобу, аэропорттобу же жумуш ордундабы, эгер ал жер таза болсо, намазын окуй берсе болот, бирок алар башкаларга тоскоолдук жаратпай тургандай жер табышы керек. Көрүстөндүн аймагында же жууна турган бөлмөдө намаз окуган болбойт деген да эреже бар.

Тажикстандык белгилүү диниятчы Адхам Хайдарзода "Эркин Европа/Азаттык" радиосуна курган маегинде ислам дининде "жолдо жана адам көп топтолгон жерлерде" намаз окуу туура деп эсептелбей турганын айтты.

МИГРАНТТАР ТЕРС РЕАКЦИЯДАН ЧОЧУЛАЙТ

Мигранттардын укугун коргоо менен алектенип жүргөн орусиялык укук коргоочу Валентина Чупик диний жөрөлгөлөрдүн ишке ашуусуна карата барган сайын көп көңүл бурула баштаганы Борбор Азиядан барган мигранттардан чочулата турган, аларды ого бетер басмырлай турган абалга алып келиши ыктымал деген кооптонуусун билдирүүдө.

Мындай окуяларга карата интернетте айтылып жаткан нааразылык көпчүлүк учурда чыныгы жек көрүүчүлүккө айланып, стереотиптерди күчөтүп, коом ичиндеги карама-каршылыктары андан да тереңдетет деп эскертүүдө Чупик.

Көчөдөн намаз окуу терс реакция жаратышы ыктамыл деп борборазиялык мигранттар өзүлөрү да кооптонуусун айтып жатышат.

Тажикстандан барган 34 жаштагы мигрант Далер таксист болуп иштейт. Ал көчөдө, имараттардын жанында, жада калса таштанды челектердин жанында намаз окуган адамдарды көргөнүн айтып берүүдө. Алардын көбү, Далердин айтымында, мечитке жеткенче убактысы кетип каларынан кооптонгон тажикстандык, өзбекстандык же кыргызстандык такси айдоочулар.

"Аларды эл көрөт, көңүл бурат, ошентип мигранттарга карата каршы маанай жаралат. Мен, албетте, адамдын дин тутуу эркиндигин урматтайм, бирок биз башкаларга ыңгайсыздык жараткан жерге барып намаз окуп, ошону менен жалпы мигранттара карата жек көрүүчүлүк маанайды тутандырбашыбыз керек деп эсептейм", - дейт Далер.

Орусия ачык жерлерде намаз окуу маселесинин тегерегинде талкуу жүрүп жаткан жалгыз өлкө эмес.

2011-жылы Францияда борбор калаа Парижде көчөдө намаз окууга расмий түрдө тыюу салынган. Бул маселе ашынган оңчулдардын нааразылык акцияларынан кийин саясий көйгөйгө айланган.

Ушул эле тема Улуу Британияда да талаш-талкуу жараткан. 2021-жылы Лондондо Тауэр көпүрөсүнүн ортосундагы микрофондон азан чакырылган окуядан кийин, анын уюштуруучуларында расмий уруксат болгондугуна карабастан, нааразылык айтылып, мигранттарга байланыштуу онлайн дискуссиянын башталышына жол ачкан.

Камчыбек Ташиев уруучулук көрүнүшү тууралуу "Регион" телеканалына курган маегинде токтолгон. Анда уруу-урууга бөлүнүп курултай өткөрүп, жыйын курган учурларды сынга алган. Коомдогу туруктуулук үчүн курултайларды токтотууну талап кылган.

"Кыргыздардын арасында уруучулукка бөлүнүү жаман көбөйүп кетти. Уруучулукка бөлүнүүнү токтотушубуз керек. Ар кимибиз өзүбүздүн уруубузду кыйын болгон деп, көп болгон, ушундай адамдар чыккан деп, эн тамгаңарды, туу-байрактарыңарды белгилеп, республика боюнча курултайларды өткөргөнүңөрдү токтотушуңар керек. Бул туура эмес. Муну биз, жетекчилик тараптан, туура эмес экенин айтып коелу. Уруучулукка бөлүнүп жашоо, же уруучулукка бөлүнүп саясат жүргүзүү, уруучулукту мамлекеттик деңгээлге алып чыгуу бул калпыстык жана туура эмес. Туура, жети атабызды, уруубузду, ким тууган экенин билишибиз керек. Бирок ошол тууганчылыкты мамлекеттик деңгээлге көтөрүп чыкканды токтотушубуз керек. Мамлекеттик деңгээлде уруулардын курултайын өткөргөндү токтоткула. Бул туура эмес нерсе. Тууган бол, урук бол, аны өзүң бил, бала-чакаңа үйрөт, ошол менен мамиле түз. Бирок курултай өткөрүп, өзүнчө мамлекетке окшоп кетип жатканыңарды токтоткула. Андайга биз жол бербейбиз. Мен жогоруда айткан маселелердин баары элибиздин тынчтыгы, коомубуздун стабилдүүлүгү, жакшы жашоонун маселеси болуп айтылып жатат. Бул кимдир бирөөгө керек болуп, же кимдир бирөөдөн коркуп кетип же жагынайын деп айтып жаткан нерсе эмес", - деген Ташиев.

Дагы караңыз

“Таза кандуулук” чакырыгы өргө тартпай, орго түртөт

Камчыбек Ташиев сөзүндө кандайдыр бир так мисалдарды келтирип, кимдир бирөөлөрдүн атын атаган эмес. Бирок бул билдирүүнүн так алдында, 10-ноябрда Нарын облусуна караштуу Кочкор районунда азык уруусунун 2-курултайы жана илимий конференциясы өткөн.

Иш-чаранын максаты тууралуу уюштуруучулардын бири, Кочкор районунун тургуну Бакыт Эгембердиев айтып берди:

"Илимий конференция болду, белдүү тарыхчыларды, санжырачыларды чакырдык. Максаты 15-кылымда Тагай бий оң канат, сол канат, ичкилик деп урууларды иретке салганга чейинки тарых айтылбай, жазылбай келатат деп кайсы бир убакта өчүп калган тарыхты каяктан, кантип изилдесе болот деп талкууладык. Алардын учу Орусиядан, Монголиядан архивдерден чыгып жатат. Унутта калып кеткен тарыхый инсандар тууралуу дагы сөз болду. Мисалы, Кашкелең баатыр калмактардын баатыры болуп калган, бирок ал ошол азык уруусунан чыккан кыргыздардын баатыры болгон. Ал казак менен кыргызды бирдей калмактардан коргогон баатыр болгон. Ошол баатыр тууралуу китептин бет ачары болду. Албетте, боз үй тигип алып, бир далай мал союп, оюн-зоок кылабыз деген пландар болгон, бирок андай нерселерди көп эле кылып жатышат, анын жыйынтыгын деле көргөн жокпуз. Иш-чараны маектешип, пикир алышсакпы деген максатты уюштурганбыз. Көптөрүнө жакты, кыргыз болгондон кийин жети атасын билиш керек экен, ата-тегин сүрүштүрөт экен".

Бакыт Эгембердиев курултайда саясат тууралуу сөз болбогонун белгиледи.

"Камчыбек Кыдыршаевичтин айткандарында деле жүйө бар. Ал айткандай учурлар кездешип калат. Абдан чоң той кылып, тарыхчыларды чакырбай эле өздөрүнчө уюшуп, өздөрүнүн уруусун өйдө коюп, "биз чечишибиз керек" дегендей жапайы чакырыктарды жасагандар деле жок эмес. Кыргызстанда 7-8-ноябрь тарых жана ата-бабаларды эскерүү күнү, биз ушул күндөргө ылайыкташтырып өткөрдүк. Башкалардан өйдөсүнөлү деген бул жерде эч кандай саясат жок. Тарыхты тактап, иликтеп, урпактарга татыктуу санжыра калтырсакпы деген гана ниет болгон. Анткени маңкуртчулук саясаты жүрүп кетип, жети атасын тааныбай калган учурлар болгон. Мен иш-чаранын алып баруучусу болдум. Жыйын башталып, гимн ойнолгондон кийин эле мен "кимдир бирөө ушул жерден тигини же муну шайлагыла деп үгүт жүргүзө турган болсоңор залдан чыгарыласыңар" деп жарыя кылдым. Жыйындын максаты башкача, саясатка аралаштырбагыла деп эскерттим. Эч ким саясатты сүйлөгөн жок. Анткени санжыра саясаттан дагы кызыктуу тема", - деди Эгембердиев.

Дагы караңыз

Үч канат: уча алар бекен?

Кыргызстанда аймакка, урууга карап бөлүнүү көрүнүштөрү жана алардын кесепети тууралуу буга чейин деле маселе көтөрүлүп келген. Айрыкча шайлоо өңдүү саясий процесстерге буга ачык дагы, тымызын дагы басым жасагандар болгон.

Филология илимдеринин доктору, адабиятчы Садык Алахан дагы муңгуш уруусунун айрым иш-чараларына катышып жүрөт. Ал түпкүлүгүндө мындай көрүнүштү колдобой турганын билдирди:

"Кырк уруу кыргыз" деген бир коом бар экен го. Ошолордун иш-чарасына барганбыз. Биз катышып коюп эле баса бергенбиз. Биз улут болушубуз керек. Эми, албетте, кыргыз уруудан куралган дечи, бирок биз улут болушубуз керек. Качанга чейин уруулук сезим менен жүрөбүз, мен ошондо да айткам. Биринчи орунда улуттук аң-сезим болушу керек. Улут болуп, белгилүү бир деңгээлге жеткенде гана ата мекенди коргоо дегендей улуттук идеялар, улуттук көз караштар пайда болот. Мен уруулук аң-сезимди колдобойм".

Уруу-уруу болуп биригүү бара-бара уруу-уруу болуп бөлүнүүгө алып келиши мүмкүн деген оюн окумуштуу, профессор Венера Сайпидин билдирди. Ал бул тууралуу Фейсбукка төмөнкүдөй пост жазды:

""Айылга бир жакшы мончо салалы, балдар, бала-чакалуу аялдар, кары-картаңдар бош убактысында жолугуп-маектешип сейилдешсин деп бир сейилбак салалы, мектепке интерактивдүү доска же китеп жетпей атат жардам кылалы, кандай дейсиңер" деп эзели чогулбаган эл-журт уруу курултайларына дүпүрөп чогулуп, дүркүрөтүп жылкы союп, кымбат ресторандарда казы-карта, чучук жеп атышты эле, ырас эле болду. Анан да кызыгы, уруу башчыларына “бий” деп аталат, академик наамдуулар, мурда кийин мамлекеттик жооптуу кызматта иштегендер шайланып алышкан... Акыркы 2-3 жылда уруу бирикмелери абдан күчөп, өзүнчө эле коомдук институтка айланайын деп калган. Мына, азыр да шайлоо учурунда “биздин уруунун баласы, курултайда жылкысын чыгарган, колдоп коёлу” деп атышканы бештен белгилүү. Албетте, урууңу бил, жети атаңы бил, тегиңи бил – буга эч ким каршы эмес, бирок уруу-уруу болуп биригүү, уруу-уруу болуп бөлүнүп кеткенге бир кадам".

Кыргызстанда уруулардын курултайлары жана жыйындары, тойлору өлкө эгемен алган жылдардан тартып эле башталган. Ага аттуу-баштуу адамдар катышканы кадимки көрүнүшкө айланган.

Төбөсү көрүнгөн өкүлдөрүнө эстеликтер, айкелдер тургузулуп, кайсы бир уруунун гимни, желеги кабыл алынган, алтургай бий көтөргөн учурлар дагы болгон. Бардык уруулардын башын кошкон иш-чаралар дагы өткөн. Бирок чоң саясий өнөктүктөрдө, айталы, шайлоого аларды тартуу аракеттери болгон эмес.