Милициянын маалыматына караганда, быйыл сегиз ай ичинде Ош, Жалал-Абад, Баткен облустарында 1277 үй-бүлөлүк зомбулук фактысы катталды. Жабыркагандардын 80% аялдар. ИИМдин эсебинде, быйыл сегиз айда Ош облусунда 355, Жалал-Абадда 441, Баткенде 481 зомбулук фактысы катталды. Бул мурдагы жылдарга салыштырмалуу зомбулук боюнча кайрылуулар өскөнүн түшүндүрөт.
Милиция муну арыздардын көбөйгөнү, бул жаатта иштин жакшырганы катары баалап жатат. Бирок укук коргоочулар жабылуу бойдон калган фактылар толо экенин, коом зомбулукту актаган, аны кечирген түшүнүктөн арыла албай жатканын айтышат.
"Башым жарылды, белиме темир менен чапты"
“Азаттык” Араван районунда күйөөсүнүн токмогунан башы жарылып, милицияга арыз жазган келин менен маектешти.
«Башымды кармасам эле кан экен. Баары жогум кан болуп кетти. Башым жарылды, белиме темир менен менен дагы чапты. Үч жылдан бери ушинтип сабап келаткан. Акыры милицияга бердим. Башында ур-тепкиге алса, туура эмес сүйлөп койдумбу деп кайра өзүмдү күнөөлөп, кечирим сурап да жүрдүм. "Кет, жогол" деп урушуп, зөөкүрлүгү токтобогонунан милицияга кайрылдым», - деп айтып берди ал. Аты-жөнүн ачык айтууну каалаган жок.
Көкүрөгү кирдеп турган келиндин ишин милиция текшерип, көзөмөлгө алган.
Ош облусунда катталган 355 фактынын 51и Араванда болгон. Алардын арасынан 40ка жакын аялга коргоо ордери берилген. Райондук милициянын башчысы Уланбек Кубатбеков мындай маалыматтар менен бөлүштү:
«Райондогу маалелерде кандайдыр бир кырдаал же окуя болуп кетсе, сыртка чыгарбаганга аракет кылышат. «Милиция билип калбасын, жергиликтүү бийликке жетип калбасын» деп, өз ара ошол жерден ишти жапканга аракет кылышат. Ошол себептен айрым учурларда маалыматтар жетпей калат. Бирок бизге жеткен маалыматтарды тактап, иш алып барып жатабыз. Зордук-зомбулук милициянын эле көйгөйү болбошу керек. Жергиликтүү бийлик, райондук бийлик, эл дагы бул көрүнүштү токтотконго жардам бериш керек».
Ош облусунда телеканалдарда зордук-зомбулуктун алдын алууга, андай учурларда милицияга кайрылууга үндөгөн видеороликтер көргөзүлүүдө. Андай тасмалар Араван, Өзгөн райондорунда лэд экрандарга чыгарылганын облустук милициянын маалымат катчысы Чынара Сейитбекова айтты:
«Лэд экрандарага милиция тарабынан даярдалган «үй-бүлөлүк зомбулук болсо эмне кылам» аттуу видео тасмалар коюлуп жатат. Милициянын көчмө кабылдамасы менен айыл аймактардагы жарандарга, мектеп окуучуларына зордук-зомбулукту алдын алуу боюнча китепчелер таркатылууда. Кыргызстандагы негизги көйгөйгө айланган үй-бүлөлүк зордук-зомбулук көп катталып жатат. Айылдарда зордук-зомбулукка кабылгандар милицияга кайрылбай койгон учурлар дагы бар. Ошондуктан бул иш-чаралар жүргүзүлүп жатат».
Милициянын статистикасына таянсак, Баткен облусунда зомбулукка даттанып, милицияга кайрылгандардын саны өткөн жылга салыштырмалуу быйыл 50% өстү.
Былтыр 200дөн ашык жаран милицияга арыз жазса, быйыл сегиз айда 481 кайрылуу түшкөнүн Баткен облустук Ички иштер башкармалыгынын басма сөз кызматы бышыктады.
"Аялдар өз укугун түшүнө баштады"
Ош шаарындагы Үй-бүлөгө жана балдарга жардам берүү борборунун директору Гүлбара Кулуева акыркы учурдагы статистикалык көрсөткүчтүн өскөнүн мындайча түшүндүрдү:
«Бул жерде аялдар өзүнүн укугун түшүнө баштаганы негизги фактор болуп эсептелинет. Илгери бизде менталитет бар эмес беле, «үйдүн чыры үйдө эле калсын» деген. Ошол учурда турмушка чыктыңбы, баш кошкон адамың менен чыдап жашаш керек деген түшүнүк болсо, бүгүнкү күндө аялдардын көз карашы өзгөрүлүп жатат. Ар ким татыктуу жашоого укуктуу. Ошондуктан аялдар укук коргоо органдарына кайрылып, бул көрүнүштөр ачыкталып жатат".
- Баткен облусунун Лейлек районундагы Андарак айылында өткөн жылы 10 аял өз өмүрүнө кол салып, анын алтоо каза тапкан. Төртөөнүн өмүрүн дарыгерлер сактап калганы тууралуу "Азаттык" иликтөө жарыялаган.
Көп учурда кордукка кабылган келиндерди жакындарынын кийлигишүүсүнун арты менен ажырашпайт же милицияга арыз жазбайт. Адистер бул жагдайдын кесепети оор болорун эскертип келишет.
«Кордук көрүп, кайра жашай бергендин кесепети суицидге алып барышы толук мүмкун. Айласы кеткен аял өзүнүн жанын кыйгандан башка нерсени көрбөй калат. Анткени аны эч ким укпайт, өзүнүн туугандары, ата-энеси дагы түшүнбөй калганда акыркы жол катары жанын кыйганга барат. Ошондуктан үй-бүлөнү жараштырабыз деген механизм да кээде туура эмес болуп калып жатат. Аялдардын кордолушунун дагы бир себеби - эрте турмушка берүү. Ал турмуш куруп баштагандан кийин «жашоо ушундай болот турбайбы» деп мөгдүрөп баш ийип калып жатат. Ал күйөөсүнөн да кайын журтунан да кысымга кабылган көрүнүштөр бар», - деди Гүлбара Кулуева.
"Так калтырган эмес"
- Кыргызстандын үч облусунда үй-бүлөлүк зомбулук фактыларынын көбөйүшүнүн себептерин талданып бүтө элегибизде Чүй облусунун Токмок шаарында дагы бир келинди мурда аскер кызматкери болуп иштеген күйөөсү катуу сабап, ал оор абалда ооруканага түшкөнү белгилүү болду.
Бул фактыны укук коргоочу Азиза Абдирасулова коомчулукка ачыктап, социалдык тармактарга жазып, маалымат каражаттарына жарыялангандан кийин гана милиция маалымат таратып, кылмышка шектүү кармалганын билдирди.
Абдирасулованын айтымында, 28 жаштагы келиндин жакындары сабалган келиндин көзүнүн көрүүсү начарлап, бет сөөгү, тиштери сынган. Анын жакындары укук коргоочудан жардам сурап, 21-сентябрда кайрылган. Алар кызын 30 жаштагы күйөө баласы көк ала койдой сабаганын, келиндин эмчектеги баласы, эки жана алты жашар кыздары бар экенин айтып беришкен:
"Көзүнүн тегерегинде бет сөөгү сынып, тиштери талкаланып кеткен деп жакындары мага 21-сентябрдан 22-сентябрга караган түнү чалышты. Кайра 25-сентябрда байланышка чыгып, толук маалыматты салышты. Келиндин жүзү көк ала болгон сүрөтүн да жөнөтүштү. Бирок бул маалыматты коомчулукка чыгарбай турууну суранышты. Мен укук коргоочу болгондуктан, айлам кетип отурдум. 28-сентябрда болсо келинди кордогон күйөөсүн милиция кармап, кайра кое берип жибергенин айтып чалышканынан маалыматты ачыкка чыгардым. Алар аялын кордогон күйөө Токмоктун милициясы менен жакшы мамиледе экенин, мурдагы аскер кызматкери экенин айтышты".
Азиза Абдирасулова жабырлануучунун туугандарынын айткандарына таянып, анын көзүнө Москвада операция жасоо керектигин билдирүүдө:
"Кыргызстанда операция жасоого мүмкүн эмес экен, аны Москвага жөнөтүү керек экен. Бул эми келиндин жакындарынын айтуусунда... Сөөк сынган тарабындагы көзү ачылбай калыптыр. Апасы жана эже, жездеси "кой, жашап калабы" деген ой менен маалыматты чыгартпай кармап турушту. Аялына кол көтөргөн жигит мурда Нарын облусунда аскер кызматкери болуп иштеген экен. Көк ала так калтырбай сабоонун ыкмаларын билет да. Ошондуктан колуна сүлгүнү ороп алып, катуу сабаган. Мен аскер кызматындагылардын укугун коргоп келген адам катары бул ыкманы жакшы билем. Андан так калбайт, бирок эт эзилип калат. Бул келиндин тиштери, көздүн тегерегиндеги бет сөөгү сынып кеткенден улам жүзүндө так калган".
Укук коргоочунун айтымында, азыр келин Кемин райондук ооруканасында дарыланып жатат.
"Азаттык" анын акыбалын билүүгө, жакындары жана өзү менен байланышууга аракет кылды. Бирок эч кимиси менен байланыша албады. Азиза Абдирасулованын айтымында, азыр алар коомчулукка ачык чыгууга, жалпыга маалымдоо каражаттарына кайрылууга даабай турат.
Укук коргоочуга туугандары келин мурда деле таяк жеп келгенин, бир ирет мурду сынып, анда да оор абалда ооруканага түшкөнүн, анда да укук коргоочуларга кайрылып териштирүү болгонун билдиришкен. Бирок ал кезде милицияга кайрылышканбы, жокпу белгисиз. Облустук ички иштер башкармалыгы бул тууралуу маалымат берген жок.
Зомбулук фактысы, милициянын кечиккен маалыматы
Милиция адатта мындай көрүнүштөр коомчулукка ачыкталып кеткенден кийин маалымат таратат. Бул ирет да Азиза Абдирасулова Фейсбукка жазып, маалымат каражаттары темага кайрыла баштагандан кийин гана кабар таратты.
Эске салсак, укук коргоочу жабырлануучу тараптын туугандары ага 22-сентябрга караган түнү даттанганын 28-сентябрда жазып чыккан. Токмок шаардык милициясы болсо келиндин арызы 28-сентябрда электрондук журналга катталып, ошол күнү Кылмыш-жаза кодексинин 177-беренеси (Үй-бүлөлүк зомбулук) менен иш козголгонун билдирди. Милициянын маалыматында келин 21-сентябрда сабалганы, кызматкерлер арыз түшкөн учурда окуя болгон жерге барганы көрсөтүлгөн, бирок 28-сентябрда гана кылмыш иши козголуп, шектүү 29-сентябрда кармалганы, тергөө уланып жатканы белгиленген:
“Милицияга 21-сентябрда Токмок шаарындагы Тоголок Молдо көчөсүндөгү батирлердин биринде күйөөсү аялын сабап жатканы тууралуу маалымат түшкөн. Бул факт каттоого алынып, тергөөгө чейинки иликтөө башталган. Окуя болгон жерге барганда А.А. атуу 1996-жылы туулган келин арыз жазып, күйөөсү аны такай сабап, күн көрсөтпөй келгенин айтып чара көрүүнү суранган. Ошол эле күнү ал Улуттук госпиталга кайрылып, анда мээси чайкалган деген диагноз коюлган. Тиешелүү соттук-медициналык экспертизалар дайындалды”, - деп жазылган милиция тараткан маалыматта.
- Анда кылмыш иши эмне себептен бир жумадан кийин козголгону, шектүү дээрлик сегиз күндөн кийин кармалганы айтылган эмес. Бул суроолор ачык бойдон турат.
Укук коргоо органдарынын кызматкерлеринин үй-бүлөдөгү зомбулугу
Бул окуядан улам укук коргоо органдарында же аскер кызматында иштегендердин үй-бүлөлүк зомбулугу тууралуу маселе да коомчулуктун көңүлүн бурду.
"Азаттык" маектешкен укук коргоочу, психологдор укук коргоо органдарында, аскер кызматында иштеген күйөөсүнөн таяк жеп, кайрылгандардын саны мурда деле көп болгонун, барган сайын ого бетер көбөйүп жатканын айтып беришти.
Бишкекте травматолог болуп иштеген дарыгер "күйөөм тартип коргоо кызматкери" деп айткан аялдарды катуу сабалган абалда, сынык, жаракаттар менен көп кабыл аларын, бирок жабыркагандар арыз жазуудан баш тартарын анонимдүү шартта "Азаттыкка" билдирди.
ИИМ баштаган укук оргоо органдары адатта өз кызматкерлеринин зомбулугу тууралуу маалыматтарды бербейт. Ошондуктан бул багытта так статистика жок.
Биз ачык булактардагы мындай окуялардын айрымдарын тактадык:
2021-жылдын декабрь айында Таласта милиция кызматкери аялын сабагандан кийин көз жумган.
2022-жылдын июнь айында Талас шаарында көп кабаттуу үйлөрдүн бириндеги батирге милицияда иштеген мурдагы күйөөсү терезеси аркылуу кирип, сабап, баласын көтөрүп качып кеткен.
2022-жылдын декабрында Ошто аялын сабаган деген милиция кызматкери алдын ала териштирүү учурунда аны ур-токмокко албаганын, болгону түртүп койгонун айткан.
"Сезим" кризистик борборунун жетекчиси Бүбүсара Рыскулова укук коргоо органдарында иштеген күйөөлөрүнөн зомбулук көргөнүн айтып кайрылган аялдар арбын экенин тастыктады:
"Бизге келген келиндердин көбүн атайын кызматта, милицияда иштеген күйөөлөрү сабаганын айтышат. Бир келинди күйөөсү колуна кишен салып, жылыткычка чиркеп койгонун айтып берген. Дагы бир келинди гиря көтөртүп отургузуп, тургузуп мазактаган. Бул окуялар күйөөсү укук коргоо органдарында иштегендерде болгон. Алар иш учурундагы агрессиясын аялынан чыгарганы өтө жаман. Жумуштагы стрессти ушундай жол менен чыгарганы аларды эч убакта актабайт. Тескерисинче, булар менен психологдор иштешип, агрессия болуп, кыжыры кайнап турганда эмне кылса болот деген көнүгүүлөрдү үйрөтүү зарыл. Болбосо мындай көрүнүштү токтотуу кыйын. Милицияда, атайын кызматта же аскер кызматында иштегендер күнү-түнү жумушта, алар дайыма бардык нерсеге даяр турушу зарыл. Чоң кылмыштардын бетин ачууга эмне деген эмгек, ресурс жана нерв кетет. Буларга мындай иште жүргөнү үчүн психологиялык колдоо көрсөтүлүшү зарыл. Андай көмөктү бир гана адис бере алат".
Аялдардын өзүн күнөөлөгөн коом, тыйылбаган зомбулук
Психолог Адинай Жапаралиева зомбулукка кабылган аялдар коомдогу, үй-бүлөдөгү кыз-келиндердин өздөрүн күнөөлөгөн басымдан улам да ачыкка чыкпай, таякка чыдап жүрө берерин айтууда:
"Биздин коомдогу аялдардын көбүн күйөөлөрү иштетпейт же болобосо келиндердин көбү бала төрөп, үйдө отуруп калат. Ошондуктан алар иштеп, акча таап келип аткан күйөөсүнөн көз каранды болуп калышат. Балдары менен кетип калайын десе, барар жери жок, андан сырткары туугандары колдобойт. Зордук көргөн аял окуясын ачык айтып чыкса, колдоодон мурда сын көбүрөөк болот. Көбү "тилинен кеткен", "өзү күнөөлүү" деп айтышат. Күйөөсү улам күч колдонуп, уруп-согуп атып аялдын жашоодогу эркинин барын алып коет. Тагырагы, аял алсыз, өзүн коргой албаган адамга айланат. Жолдошунан кетсе, жашап кете албайм деген ой калыптанып калат. Күйөөсү укук коргоо органдары же аскер кызматында иштеген болсо, арыз менен кайрылган күндө да андан жыйынтык чыкпайт деп ойлошот. Аял айтканга даяр болуп турган күндө да ортодо балдары үчүн көйгөйүн ачык айтпайт. Алар "укук коргоо кызматкери аялын кордоду" дегенде кийин күйөөсү жумуштан айдалып калып, бул үчүн аны балдары күнөөлөйт дешет".
Кыргызстанда 2010-жылдан бери 1100дөн ашуун аял каза болсо, анын үчтөн бири фемицид курмандыгы болгон.
WPS (Тынчтыктын жана аялдар үчүн коопсуздуктун индекси) уюмунун 2023-жыл үчүн даярдаган отчётунда Кыргызстан аялдардын өмүрү үчүн кооптуу өлкөлөрдүн рейтингинде 95-орунду ээлеп, Борбор Азия мамлекеттеринин ичинен эң төмөнкү сапка жайгашкан.
Акыйкатчы Жамиля Жаманбаева буга чейин зомбулук жана башка фактылар боюнча чара көрбөй койду деп укук коргоо органдарына нааразы болгон кайрылуулар көп экенин "Азаттыкка" билдирген.
