Якія міжнародныя і нацыянальныя нормы і законы парушыла беларускія ўлады, калі пайшла на такія крокі? Свабода спытала пра гэта юрыстаў.
«Саўдзел у злачынстве»
Супрацоўнік Брытанскага інстытуту міжнароднага і параўнальнага права, прафэсар Яраслаў Крывой найперш падкрэсьлівае, што дзеяньні Расеі зьяўляюцца парушэньнем міжнароднага права, парушэньнем Статуту ААН, паводле якога дзяржавы павінны ўстрымлівацца ад ужываньня сілы супраць іншых дзяржаваў, супраць тэрытарыяльнай цэласнасьці і палітычнай незалежнасьці іншых краінаў.
«Там ёсьць толькі два выключэньні — самаабарона і ўжываньне сілы, ухваленае Радай Бясьпекі ААН. Тут не было ні таго, ні другога. Шмат хто гаворыць пра тое, што Расея робіць злачынства супраць чалавечнасьці сваімі дзеяньнямі, і гэта павінен вызначыць міжнародны суд ці трыбунал у будучыні», — кажа Крывой.
Юрыст падкрэсьлівае, што і ў міжнародным праве, і ў праве асобных дзяржаваў ёсьць паняцьце саўдзелу ў злачынстве.
«Гэта значыць, калі хтосьці робіць злачынства, а другі дапамагае, то абое за гэта адказваюць. Калі нейкі чалавек забівае іншага, а ягоны знаёмы даў для гэтага забойства нож, то абодвух прыцягнуць да адказнасьці.
Такі самы прынцып працуе і ў міжнародным праве. Ёсьць артыкулы, прынятыя камісіяй міжнароднага права ААН, дзе прапісана, што калі дзяржава дапамагае іншай дзяржаве зьдзяйсьняць міжнародныя злачынствы, то абедзьве будуць несьці адказнасьць за гэта».
«Аўстрыя не плаціла рэпарацыі»
Галоўнымі наступствамі такіх дзеяньняў зьяўляецца выплата рэпарацый пацярпеламу боку за матэрыяльныя і маральныя страты.
«Прынцып такі, што адказныя за злачынства дзяржавы павінны цалкам кампэнсаваць страты, якія былі вынікам супрацьпраўнага акту. Адказных за злачынства павінен вызначыць міжнародны суд, напрыклад суд ААН ці адмысловы трыбунал. Калі міжнародны суд вызначыць, што Беларусь дапамагала агрэсару лягістычна, прадаставіла тэрыторыю; магчыма, давала нейкую інфармацыю, прапускала праз свае памежныя пункты, то яна будзе несьці адказнасьць».
Хуткім такое рашэньне быць ня можа. Для адпаведнага рашэньня суду могуць спатрэбіцца гады. Як прыклад прыводзяцца Міжнародны трыбунал па былой Югаславіі, а таксама славуты Нюрнбэрскі працэс.
Пры гэтым Яраслаў Крывой прыводзіць паралель з гісторыі.
«Я спраўдзіў нядаўна, ці плаціла Аўстрыя рэпарацыі пасьля Другой сусьветнай вайны — аказваецца, што не, не плаціла. Яна лічылася таксама ахвярай агрэсіі. Хаця Гітлер у Аўстрыі быў вельмі папулярным, у адрозьненьне ад сытуацыі ў Беларусі, дзе Лукашэнка ўжо даўно страціў сваю легітымнасьць і папулярнасьць, што пацьвердзілі выбары 2020 году», — падсумоўвае адмысловец.
«Міжнароднае права — гэта дамовы, дамовы і нічога, апроч дамоваў»
Іншы вядомы юрыст на ўмовах ананімнасьці таксама пагадзіўся паразважаць на гэтую тэму. Ён падкрэсьлівае, што ваенны канфлікт знаходзіцца ў падпарадкаваньні міжнароднага права.
«Тым ня менш у міжнародным праве няма нарматыўна-прававых актаў, што адрозьнівае яго ад нацыянальнага. Міжнароднае права — гэта дамовы між дзяржавамі, якія былі заключаныя двухбакова ці шматбакова. Нават Статут ААН, які ёсьць фундамэнтам сучаснага сьветапарадку і права, у сваёй сутнасьці ўсяго толькі яшчэ адна міжнародная дамова. Таксама на дамовах заснаваныя і міжнародныя суды, і квазісудовыя інстанцыі», — кажа юрыст.
У Беларусі існуе Дамова аб дружбе, добрасуседзтве і супрацоўніцтве з Украінай, якая набыла моц у 1997 годзе.
«У першым і другім артыкулах гэтага дакумэнту вядзецца пра тое, што бакі грунтуюць свае адносіны на ўзаемнай павазе, даверу і згодзе, кіруючыся пры гэтым прынцыпамі павагі да дзяржаўнага сувэрэнітэту, раўнапраўя і неўмяшаньня ва ўнутраныя справы адзін аднаго, непрымяненьня сілы ці пагрозы прымяненьня сілы».
Юрыст лічыць, што Беларусь, калі і не парушыла гэтую дамову, то прынамсі ня выканала яе нормаў.
«У нас кіраўнік дзяржавы прывык ставіцца да нацыянальнага права як да сваёй кішэннай цацкі, зь якой можна зрабіць што заўгодна. Але ў міжнародным праве ёсьць моманты, якія і працуюць на тое, каб людзі кшталту Лукашэнкі не гулялі з правамі, як ім хочацца. Нездарма Макрон тэлефанаваў Лукашэнку якраз па пытаньні разьмяшчэньня ў нашай краіне ядзернай зброі».
«Рэзалюцыя ААН ня мае абавязковага значэньня»
Юрыст прыгадвае, што ў сацыяльных сетках цяпер часта цытуюць фармулёўку ваеннай «агрэсіі», закладзеную ў рэзалюцыі Генэральнай асамблеі ААН 1974 году, паводле якой Беларусь таксама можа лічыцца агрэсарам.
«Але рэзалюцыя ААН ня ёсьць міжнароднай дамовай! Рэзалюцый ААН вельмі шмат: то яны асуджаюць Ізраіль, то Палестыну, рэзалюцыі самыя разнастайныя, яны ніякага прававога абавязковага значэньня ня маюць. Так, гэта частка міжнароднага „мяккага права“, але яны носяць рэкамэндацыйны характар».
Спэцыяліст кажа, што міжнароднае права адрозьніваецца ад нацыянальнага тым, што там няма нейкай міжнароднай паліцыі, якая б займалася прыцягненьнем да адказнасьці агрэсара, як гэта бывае з банальным рабаўніком.
Калі дзяржавы-пераможцы пасьля Другой сусьветнай вайны засноўвалі ААН, была думка, што такой «міжнароднай паліцыяй» могуць стаць сілы Рады Бясьпекі ААН. Аднак задумка не была рэалізаваная ў такім выглядзе з прычыны палітычных супярэчнасьцяў паміж вялікімі дзяржавамі, пастаяннымі сябрамі Рады Бясьпекі, якія займелі права вэта (а ўсе астатнія краіны-ўдзельніцы з гэтым правам пагадзіліся, паставіўшы свой подпіс пад Статутам ААН).
«Любыя прававыя нормы непрыдатныя»
Суразмоўца Свабоды ўспамінае, што пры ўварваньні на тэрыторыю Ўкраіны зь беларускага боку было адступленьне ад нормаў дзейнай на той момант Канстытуцыі Беларусі, дзе прапісвалася імкненьне да нэўтралітэту.
У новапрынятай Канстытуцыі, рэфэрэндум аб якой адбываўся падчас ваенных дзеяньняў, прапісана, што «Рэспубліка Беларусь выключае ваенную агрэсію са сваёй тэрыторыі».
«Мы сутыкаемся з тым, што Лукашэнку хочуць дагадзіць, перапісваючы Канстытуцыю, каб яму падабалася фармулёўка, выкрэсьліваючы фразу аб імкненьні да нэўтралітэту, але справа ў тым, што любыя прававыя нормы для беларускай сыстэмы непрыдатныя. Мы бачым, што менавіта агрэсія і была ажыцьцёўлена з тэрыторыі Беларусі», — кажа адмысловец.
«Калі зьменіцца палітычная сытуацыя, то артыкул можа запрацаваць»
У Крымінальным кодэксе Беларусі існуе артыкул 122 «Падрыхтоўка ці вядзеньне агрэсіўнай вайны», які прадугледжвае сьмяротнае пакараньне.
«Паняцьце „агрэсіўнай вайны“ тлумачыцца палітычна. „Мы адбіваліся ад вайны, мы ўдарылі прэвэнтыўна“, — звычайна так апраўдвае свае дзеяньні той бок, як пачаў вайну. Калі зьмяняецца палітычная сытуацыя, то тады артыкул 122 можа запрацаваць, але без палітычных фактараў ён ня будзе дзейным.
Аднак сам факт таго, што вядзеньне агрэсіўнай вайны зьяўляецца злачынствам паводле дзейнага крымінальным праве, можа стаць падставай для будучага крымінальнага перасьледу тых злачынцаў, што ўчынілі замах на мір і бясьпеку чалавецтва ўжо на нацыянальным узроўні, прыцягненьня нейкіх міжнародных квазісудовых інстанцыяў тут можа і не спатрэбіцца», — лічыць юрыст.
На яго думку, артыкул 122 важны ў палітычным вымярэньні — як дэклярацыя таго, што беларуская дзяржава не зьбіраецца пачынаць агрэсіўную вайну.
Таксама ў беларускім КК ёсьць разьдзел 18, дзе апісваюцца ваенныя злачынствы, парушэньні законаў і звычаяў вайны, парушэньні нормаў міжнароднага гуманітарнага права — яны таксама могуць быць падставай для пакараньня ваенных злачынцаў.
«Цікава, што там прапісаны парушэньні нормаў міжнароднага гуманітарнага права ў час „узброеных канфліктаў“. Так што для прыцягненьня да адказнасьці тых, хто бамбіць цывільнае насельніцтва, ужывае забароненыя сродкі вядзеньня вайны накшталт хімічнай і бактэрыялягічнай зброі, парушае замірэньні ці катуе палонных, ня мае значэньня, абвясьціў Пуцін фармальную вайну Ўкраіне ці не», — гаворыць юрыст.
«Прамое парушэньне ваеннай дактрыны»
Яшчэ адным важным пунктам суразмоўца называе парушэньне ваеннай дактрыны Беларусі.
«Яе цяпер можна проста выкінуць. Зафіксаваныя ў гэтым законе палажэньні пра тое, як Беларусь рэагуе на вонкавыя пагрозы, аказаліся дэвальваванымі. Падобна, што гэта была проста шырма (мы ж памятаем, як ставяцца цяперашнія ўлады да прававых нормаў як такіх). Дэкляраванае непрыняцьце агрэсіўнай вайны для Беларусі ўжо неактуальнае. Бо ў дактрыне ўпор робіцца на стрымліваньне агрэсіі, на абарону, а прэвэнтыўныя ўдары выключаныя. Абарона насельніцтва непрызнаных нават Беларусьсю „ЛНР“ і „ДНР“, на што спасылаецца Расея, у беларускую дактрыну не кладзецца і ня можа быць падставай для легітымных ваенных дзеяньняў з боку Беларусі. Мы назіраем прамое парушэньне закону „Аб ваеннай дактрыне“», — кажа спэцыяліст.
Ён працягвае, што неадпаведнасьці прававых нормаў вышэйшым нормам фіксуе Канстытуцыйны суд; калі яго рашэньня няма, то, адпаведна, няма і неадпаведнасьці.
«На жаль, пры цяперашняй сыстэме ў Беларусі ня дзейнічаюць прававыя і палітычныя інстытуты, якія маглі б прыцягнуць тут кагосьці да адказнасьці. Але ўсё можа зьмяніцца са зьменай палітычнага ладу».
Разам з тым, адзначае ён, ня трэба забывацца і на крымінальнае заканадаўства Ўкраіны, і крымінальнае заканадаўства іншых краін. Як думаецца, гэта цяпер найбольш імаверны фармат прыцягненьня да адказнасьці асобаў, якія зьдзяйсьняюць ваенныя злачынствы, — прынамсі, пакуль у Беларусі ня зьменіцца палітычны рэжым.
«Цяпер, як вядома, праваахоўныя органы Ўкраіны вялікую ўвагу ўдзяляюць фіксацыі і замацаваньню ў доказах тых злачынстваў, якія робяцца на тэрыторыі Ўкраіны — гэта сьведчыць пра намер намагацца пакараньня вінаватых, незалежна ад таго, які абарот прыме справа ў выніку нейкіх перамоваў», — падсумоўвае юрыст.
Вайна Расеі супраць Украіны
- А 5-й гадзіне раніцы 24 лютага 2022 году кіраўнік Расеі Ўладзімір Пуцін заявіў пра пачатак ваеннай апэрацыі супраць Украіны на Данбасе па просьбе груповак «ДНР» і «ЛНР». 21 лютага падчас тэлезвароту да расейцаў Пуцін назваў так званыя «ДНР» і «ЛНР» незалежнымі дзяржавамі ў межах абласьцей. 22 лютага Савет Фэдэрацыі ратыфікаваў гэтае рашэньне.
- Расейскія войскі атакавалі ў тым ліку з тэрыторыі Беларусі, выкарыстоўваючы лётнішчы, базы і дарогі. Прадстаўнікі рэжыму Лукашэнкі апраўдваюць вайну, яго праціўнікі лічаць тэрыторыю Беларусі акупаванай, многія заклікаюць да супраціву расейскім захопнікам.
- Насуперак заявам Пуціна пра атакі выключна на вайсковыя аб'екты, расейцы бамбяць школы, дзіцячыя садкі і жылыя кварталы ўкраінскіх гарадоў.
- 2 красавіка 2022 году, пасьля вызваленьня гораду Буча пад Кіевам, фотакарэспандэнты апублікавалі дзясяткі фотаздымкаў, на якіх відаць сотні нябожчыкаў, ахвяр масавых забойстваў, учыненых расейскімі войскамі. Многія пахаваныя ў стыхійных брацкіх магілах. Вялікія разбурэньні прынесла расейская акупацыя і Барадзянцы.
- З 24 лютага Расея захапіла толькі адзін абласны цэнтар — Херсон. Расейскія войскі адступілі зь яго і з правабярэжнай часткі Херсонскай вобласьці ў лістападзе 2022 году. Горад быў акупаваны расейскімі войскамі ў першыя дні вайны фактычна без баёў. Увосень 2022 году ўкраінскія войскі правялі маштабны контранаступ, у выніку якога расейскія сілы пакінулі большасьць сваіх пазыцый у Харкаўскай вобласьці.
- Нягледзячы на першапачатковыя заявы Пуціна пра тое, што акупацыя ўкраінскіх тэрыторыяў не ўваходзіць у пляны ўварваньня, 30 верасьня 2022 году была абвешчана анэксія чатырох вобласьцяў Украіны (Данецкай, Запароскай, Луганскай і Херсонскай), у тым ліку і тэрыторыяў, якія Расея не кантралявала.
- 21 верасьня 2022 году Пуцін заявіў пра мабілізацыю ў Расеі. Пасьля гэтай заявы тысячы расейцаў накіраваліся на памежныя пункты і пачалі выяжджаць у Грузію, Казахстан, Армэнію, Манголію, Фінляндыю і іншыя краіны. У самой Расеі праціўнікі вайны падпалілі некалькі вайсковых камісарыятаў.
- У 2023 годзе Лукашэнка і Пуцін заявілі пра разьмяшчэньне ў Беларусі расейскай ядзернай зброі. 13 чэрвеня Лукашэнка сказаў, што частка ядзернай зброі ўжо дастаўлена з РФ у Беларусь. 16 чэрвеня Пуцін таксама заявіў, што першыя ядзерныя зарады ўжо дастаўленыя на тэрыторыю Беларусі, а астатнюю частку перамесьцяць «да канца лета або да канца году».
- 3 верасьня ўкраінскі брыгадны генэрал Аляксандар Тарнаўскі заявіў, што Ўзброеныя сілы Ўкраіны прарвалі першую лінію абароны на запароскім кірунку, на якую расейцы выдаткавалі больш за ўсё рэсурсаў.
- У канцы 2023 і на пачатку 2024 расейцы працягвалі масавыя абстрэлы ўкраінскіх гарадоў: Дніпры, Кіеве, Харкаве, Адэсе і іншых месцах дзясяткі людзей загінулі і атрымалі раненьні. Украінскі бок у адказ абстрэльваў расейскі Белгарад, некалькі чалавек загінулі. Узброеныя сілы дзьвюх краін рэгулярна атакуюць падкантрольныя адна адной тэрыторыі бесьпілётнікамі.
- Агулам з пачатку 2024 году ўкраінскія дроны пашкодзілі 18 расейскіх НПЗ, што прывяло да скарачэньня вытворчасьці амаль на 14%. У сакавіку былі атакаваныя такія абʼекты, як Разанскі НПЗ «Раснафты» і завод «Лукойла» ў Кстове ў Ніжагародскай вобласьці. Абодва ўваходзяць у топ-10 найбуйнейшых НПЗ Расеі і забясьпечваюць бэнзінам Маскву.
- 6 жніўня 2024 году Ўкраіна пачала апэрацыю ў Курскай вобласьці. 19 жніўня прэзыдэнт Украіны Ўладзімір Зяленскі заявіў, што пад кантролем Украіны ў ходзе апэрацыі Ўзброеных сілаў Украіны знаходзяцца 92 паселішчы Курскай вобласьці Расеі. Галоўнакамандуючы Ўзброенымі сіламі Ўкраіны Аляксандар Сырскі ўдакладніў, што такіх населеных пунктаў 82. Улады Ўкраіны заявілі пра стварэньне ваенных камэндатураў і арганізацыі перадачы «гуманітарнай дапамогі ў населеныя пункты, якія знаходзяцца пад кантролем Украіны». Экспэрты Інстытуту вывучэньня вайны, прааналізаваўшы заявы і відэаматэрыялы з геалякацыяй, выказалі меркаваньне, што Ўкраіна кантралюе ў Курскай вобласьці ня ўсю тэрыторыю ў заяўленых межах прасоўваньня.
- 16-18 жніўня ўкраінскія сілы падарвалі тры масты, якія мелі стратэгічнае значэньне для матэрыяльна-тэхнічнага забесьпячэньня групоўкі расейскіх войскаў ва Ўкраіне і вайсковай авіяцыі, якая базуецца ў Курскай вобласьці.
- Незалежная праверка інфармацыі пра ваенныя дзеяньні, якую даюць афіцыйныя асобы розных бакоў, не заўсёды магчымая.
