بلاګونه

تیر کال چې سپرلې ښه په جوبن کې وو، د پراګ لارې کوڅې د رنګارنګ ګلونو په خوشبویو معطره وي او د والټاوا دریاب پر غاړه ډلې ډلې خلک چې زیات تر پکې د هلکانو او جینکو ټولي وو ـــ ناست وو. چا د فطرت ښایستونه ستایل او چا د یو بل په سترګو کې د مینې نوي جهانونه لټول.

زه د ښایستونو په دغه خمار کې د پراګ د باچایانولويې کلا يا قلعې (Prague Castle) ته په مزل ووم. پر لاره راسره یوه چیک جینۍ ملګرې شوه. د خیر پخیر نه وروستو يې راته وویل چې په چارلس پوهنتون کې د اروپايي تاریخ زده کړې کوي.

ما هم ځان وروپیژند. نه پوهیږم چې د موسم خمار وو او که زما په یوازیوالي يي زړه خوږ شو خو په تاریخ، ادب او افغانستان پاکستان کې په روانو سیاسي حالاتو مو خبرې پیل کړې او چې په ځان پوهیدو نو د پراګ د قلعه په وېخ کې د انګورو د بوټو په مینځ کې یو ښایسته کیفۍ ته رسیدلي وو.

ما ویل تاسو خو ټول لس ملینه خلک يی ـــ هغه هم د اروپا په زړه کې اوسۍ او ګیرچاپیره درنه د جرمني، اسټریا او روس په شان لوی لوی طاقتونه دي. دا څنګه وشول چې تاسو وخت په وخت ددغه لویو طاقتونو د واک لاندې پاتې شوئ بیا مو هم خپله مورنۍ ژبه ژوندۍ ساتلې ده؟ د سرکار ژبه ده، د کار ژبه ده، د اقتصاد ژبه ده او د ابلاغ ژبه ده؟

د هغې پر سپین مخ شنې سترګې نورې هم وځلیدې. لکه چې په خپل قام، ژبه او تاریخ يې ډیر ویاړ احساس کړی وي. ویل يې دې پوښتنې ته به د تاریخ په هینداره کې اوګورو. هغې ډیر په قرار له کافي وړومبې ګوټ اوکړو، ماته يې په سترګو کې سترګې راواچولې، ویل يې ګوره مونږ دا خپله ژبه ډیره په شواخون ژوندۍ ساتلې ده. په کال ۱۶۲۰ م کې د سپین غره د جګړې نه وروستو په مونږ د هیبسبرګ باچا زورور شو او زمونږ د کلتور او ژبې پرځای يې هر څه جرمن ژبې ته اړول پیل کړل. یوازې دا نه چې هغوي زمونږ ژبه له مینځه وړل غوښتل بلکه د مذهب په نوم يي هم په خلکو ظلم زور کولو. او بیا په راروانو دوو پیړیو کې داسې وشول چې زمونږ مورنۍ ژبه له ریاستي نظام، ادب اوپوهنځو ورکه شوه. په چیک ژبه کې لیکل شوي کتابونه وسوځول شو. زمونږ ژبه یوازې په کلو بانډو کې د کروند ګرو پورې محدود پاتې شوه.

ما د کیفۍ له کړکۍ وړومبی د پراګ د باچایانو لوې قلعه ته او بیا د هغې په سترګو کې د تاریخ د جبر پر ضد د هغې د اولس د مبارزې نه راولاړ شوي باور ته اوکتل. دا جینۍ چې عمر يې له۲۲ کالو څخه ډیر نه وو د خپل تاریخ او کلتور نه دومره خبر وه لکه څومره چې د نوي دور د ساینسي، سیاسي او اقتصادي حالاتو نه.

ما ویل دا خو ډیر لوی تاوان وو خو بیا په دومره خرابو حالاتو کې مو ژبه ژوندۍ څنګه کړه؟

ویل يې داسې وشول چې په کلو بانډو کې خلکو خپل متلونه، اولسي سندرې او لرغوني توري راټول کړل، خوندي يي کړل او خپلو بچو ته يي وریاد کړل، بیا زمونږ ځيني لیکوالانو دغه متلونه، قیصۍ او سندرې ولیکلي. په کال ۱۸۰۹ م کې د یوزیف ډوبرویسکي په نوم یو لیکوال د چیک ژبې ګرامر ولیکلو، د کال ۱۸۳۴ م او کال ۱۸۳۹ م په مینځ کې یو بل ژبپوهه یوزیف ينګمین په پینځو جلدونو کې د چیک او جرمن ژبې ډکشنري ولیکله او ځني ساینسي توري او اصطلاحات يې جوړ کړل چې بیا وړاندې يي ساینسي څیړنې ته لار هواره کړه. دغه شان څه موده وړاندې د فن او هنر په میدان کې تحریکونه پیل شول. چیک ژبه چې په کلیو کې راژوندې شوې وه رو رو ښارونو ته راوغځېده او یو ځل بیا ژوندۍ شوه. نن دا په ټول هیواد کې ویل کیږي، لیکل کیږي او هره ورځ د نړۍ د مهمو کتابونه ترجمې پکې کیږي. نن دا د فلم او تېټر ژبه ده، د سکول د نصاب ژبه ده او د اقتصاد ژبه ده.

مخکې ددې نه چې ما بله پوښتنه کړې وی هغه رامخکې شوه ویل يې تاسو څومره خلک يۍ؟

ما ویل مودې وشوې زمونږ خو چا سرشمیرنه نه ده کړې خو د اندازې تر مخه په ټوله نړۍ کې خوا او شا پنځوس ملینه پښتانه خو به یو.

ویل يې دا خو ډیر زیات دي ستاسو ژبه خو به ډیره پرمخ تللي وي. ما ویل بخښنه غواړم خو زمونږ ډیر خلک په خپله ژبه لیک لوست نه شي کولی، او زمونږ د بره طبقې خلکو ته پرې ځان بد ښکاري.

ویل يې وطن مو شته ما ویل هو خو خپل واک نه لرو.

هغه چې لکه زما دې خبرو د خپل تاریخ په تیرو وختونو کې ورکه کړې وه، د یوې اوږدې خاموشۍ وروستو يي وویل ــ یو خبره درته وکړم؟ ما ویل څه خبره؟ ویل يې د واک خبره. ما ویل وکړه خو مونږ خو د مورنیو ژبو خبره کوله. ویل يې خو بغیر د ژبې ژوندۍ کولو تاسو خپل واک نه شئ ترلاسه کولی.

نن یو کال وروسته چې په خپل وطن کې په لکونو بی کوره شوي خلکو ته ګورم، په بمي چاودنو کې د وژل شوو پښتنو مړي شمارم، د نصاب په کتابونو کې د نورو قامونو د اتلانو کيسې ګورم نو د مورنۍ ژبې او واک ترمینځ د اړیکې په اړه ددغه چیکۍ جینۍ خبره رایاده شي. خو پوهیږم نه چې تاسو ته يي څنګه روښانه کړم؟

لیکنه: زاهد خان کاکړ کوټه

که موږ تاریخ ته وګورو، نو په افغانستان کې ډېری جنګونه بهرنیانو د خپلو ناوړو موخو د ترسره کولو لپاره پیل کړې دي چې په پایله کې یې لروبر افغان وطن وران او ټوټې ټوټې کړل شوی دی او تر دې لا ویرجنه خبره دا ده چې زموږ له خپلمینځنیو جګړو دښمن تل ګټه اخیستې ده لکه د امیر دوست محمد خان او شجاع شاه له جګړې سیکانو ګټه واخیسته او په نتیجه کې یې افغانستان د پېښور او اټک په ګډون له ملتان سیمې، دېره، هزاره، خېبر او یو شمېر نورو سیمو څخه بې برخې شو.

بیا دغه شاه شجاع د خپلو ذاتي ګټو لپاره له بهرنیو قوتونو لکه سیکانو، فرنګیانو او فارس سره د خپلې خاورې سودا وکړه.

دغه رنګه که موږ د ګنډامک تړون او ډیورنډ کرښی لاسلیکونو ته و ګورو او د دې شاته پېښو او واقعات ولولو نو په دې ټولو کې تر اغیارو ډېره ونډه زموږ خپله ده چې افغانستان یې له خپلو مهمو سیمو بې برخې کړ.

د مجاهدینو جهاد هم د بهرنیو قوتو د ځاني ګټو په نتیجه کی ترسره شو چې په نتیجه کې مو خپل کور او وطن په وینو ولاړه، په زرګونه بې ګناه افغانان ووزل شول، په لاکونو بې کوره شول. که افغانانو بهرنیو ګټو ته غاړه مه وای ایښې نو هېڅکله به ھم افغانستان داسې نه وو وران شوی بیا د شوروي اتحاد د عسکرو له وتلو پس موږ یو ځل بیا په خپلو کې په جګړو اخته شولو او په نتیجه کې امریکا، برتانیا، پاکستان، هند، ایران، عرب او چین زموږ په وطن کی په ډاګه لاسوهنی پیل کړې.

زما په نظر احمدشاه ثاني محترم حمید کرزي له افغان تاریخه او د بهرنیو زورواکو له مقاصدو ښه خبر و او افغان ولس يې یو ځل بیا پر خپلو پښو درېدو ته نزدې کړ، ھم دغه خبره د اغیارو هېڅکله نه وه خوښه او کرزی صاحب یې ګڼو ستونځو ته له مخامخېدو سره سره له خپل ورور احمد ولي کرزي ھم محرومه کړ.

اوس ولسمشر محترم محمد اشرف غني هم له دغو ستونځو سره مخامخ دی. امریکا، بریتانیا او هند ورته وايي، افغانستان به د دوی په خوښه کار کوي او پاکستان، چین، عرب او ایران ورته وايي، افغانستان به د دوی تر ګټو لاندې کار کوي.

خو دې ټولو ستونزو ته په کتو افغان ولس باید خپل ګرېوان ته ځیر شي چې په پکتیا کې وینه تویول، کابل په وینو لړل، هېلمندیان ژړول بې د خپلو له مرستې پرته هېڅ امکان نه لري. له پردویو سره سره اصل قصور زموږ خپل دی خپل وطن مو د بل د ګټو لپاره وران کړی دی. اوس که چېرې موږ خپلې ګټې په پام کې ونیسو او پر خپلو ملي ګټو سودا و نه کړو او هر وګړی د خپل وطن او د قام و حفاظت ته ودرېږي، بیا هېڅوک هم موږ ته زیان نشي اړولی.