Кыргызстан

Президент Садыр Жапаров быйыл январь айында “Дин тутуу эркиндиги жана диний бирикмелер жөнүндө” мыйзамга кол койгон. Бул документке ылайык, үймө-үй кыдырып даабат айткандарга, коомдук жайларда жүзүн жапкан кийим кийгендерге 20 миң сомдон айып пул салынат.

Жапаров 5-апрелде никаб, паранжы кийгендерге түшүндүрүү иштери жүрүп жатканы жана аларга айып салынары боюнча пикирин билдирип, хижаб кыргыз тилиндеги жоолук деген эле сөз экенин жана буга каршылык жоктугун, болгону аны салынгандар жүзүн ачык алып жүрүшү керектигин айтты.

Кыргызстан мусулмандарынын дин башкармалыгы (муфтият) никаб, паранжы динде парз эмес экенин, аялдар аны кийбесе күнөөкөр болбой турганын билдирген кайрылуу таратты.

“Коомдун салтына жана үрп-адатына бөтөн болгон нерсеге фатва берилбейт. Никаб биздин коомго бөтөн көрүнүш. Бүгүнкү реалдуулукта никаб кийген эже-карындаштарыбыздын атын жамынып, аялча кийинген бүлгүнчүлөрдүн коомдук коопсуздукка шек келтирүү ыктымалдыгы жок эмес. Ошондуктан тааныла тургандай жүз ачып жүрүү маанилүү”.

Хижаб жана никаб жөнүндө фатваны Кыргызстан мусулмандарынын аалымдар кеңеши 2024-жылы 8-июлда чыгарган. Аалымдар кеңешинин мүчөсү жана фатва комитетинин төрагасы Абдулла Асранкулов кабыл алынган фатваны төмөндөгүчө түшүндүрдү:

“Хижаб - бул жоолук, аялдардын кийими. Ар бир мусулман аялга хижаб кийүү парз. Эгер кийбесе күнөөкөр болот. Никаб - паранжы сыяктуу, жүзүн жаап жүрөт. Никабдын өкүмү парз эмес, никаб тагынбаган аял күнөөкөр болбойт. Хижабга тыюу жок. Парздарды аткарууга мамлекет тарабынан кеңири мүмкүнчүлүк бар. Ошон үчүн биз адатыбызга дагы карашыбыз керек”.

Апрелдин башында Улуттук коопсуздук боюнча мамлекеттик комитет “Дин тутуу эркиндиги жана диний бирикмелер жөнүндө” мыйзам боюнча Жалал-Абад шаарынын жана Сузак районунун аймагында элге түшүндүрүү иштери жүргүзүлгөнүн билдирип, коомдук жайларда никаб кийип жүргөндөргө эскертүү берилип, мыйзамды бузгандар административдик жоопкерчиликке тартылары белгилеген. Ушундай эле түшүндүрүү иш-чаралары 8-апрелде Ош облусунда дагы өттү.

Кыргызстандын Дин иштери боюнча мамлекеттик комиссиясынын Экспертиза жана диний уюмдар менен кызматташуу бөлүмүнүн башчысы Айбек Иминов жаңы мыйзамда никаб деген сөз жок экенин, жүзүн ачып жүрүү боюнча талаптар коомдук коопсуздукту сактоо максатында Укук бузуулар кодексине толуктоо катары киргизилгенин белгиледи.

Ага ылайык, медициналык көрсөтмөлөр, эмгектенүү жана кызматтык иш, спорттук иш-чараларга катышуу, маданий, оюн-зоок же башка коомдук иш-чараларды өткөрүүгө байланышкан учурларды кошпогондо, мамлекеттик мекемелерде жана коомдук жайларда жүзүн толук жашырып жүрүүгө тыюу салынат.

“Бул мыйзамды бир эле мекеме иштеп чыккан жок. Тиешелүү мамлекеттик органдар, Жогорку Кеңеш сунуштарын берип, коомдук талкууга коюлуп, укук коргоо органдарынын иш тажрыйбасынын алкагында киргизилген талап болду. Себеби, адамдар жүзүн жаап алса, идентификациялоо, өздүгүн аныктоо татаал болуп калат. Ар кандай кырдаал болушу мүмкүн, соттук жараяндар болушу мүмкүн. Бетин жаап алса, ким келгени белгисиз, аныктаганга мүмкүн болбой калат. Ушуларды эске алуу менен гана коопсуздук максатында мамлекеттик органдарда жүзүн жапканга болбойт деген талап киргизилген”, - дейт Иминов.

Кыргыз Республикасынын Укук бузуулар жөнүндө Кодексинин 127¹-беренесинин талабына ылайык, мамлекеттик мекемелерде жана коомдук жайларда жүзүн жаап алгандар болсо, жеке жактарга 200 эсептик көрсөткүч, башкача айтканда 20 миң сом өлчөмүндө айып пул салынат.

Ички иштер министрлигинин коомдук коопсуздук кызматынын башкы тескөөчүсү Маматисак Омурзаков коомдук жайларда, мамлекеттик мекемелерде жүзүн жаап жүргөн бир гана аялдар эмес, мырзалар дагы административдик жоопкерчиликке тартыларын эскертти:

“Ички иштер министрлиги дароо эле айыптарды салбай, биринчи кезекте түшүндүрүү иштерин жүргүзүп атабыз. Азыр Ош, Жалал-Абад облустарында эмес, республиканын бардык аймагында элге мыйзамдын талаптарын жеткирүү боюнча иштер жүрүүдө. Ал диний кызматкерлер, жергиликтүү бийлик өкүлдөрү менен бирге жүргүзүлүп жатат. Райондук деңгээлде райондук администрациянын өкүлдөрү, айыл жергелеринде айыл өкмөттүн кызматкерлери катышып жатат. 3-4 айга чейин түшүндүрүү иштерин жүргүзүп, андан кийинки убактарда айып пул салып баштайбыз. Мындан сырткары, бул жалаң эле диний чөйрөдөгү адамдар эмес, жүзүн жашырып, беткап кийген кишилер дагы коомдук жайларда жүрсө же мамлекеттик ишканалардын имараттарына кирсе, текшерип, аларга дагы айып пул салынат”.

Диний эксперт Эржан Сулайманов айып пул өтө эле бийик көрсөтүлүп калганын айтууда.

“Протоколдор түзүлүп, айып пулдар салынып баштаганда, тилекке каршы, ошол жарандарда мамлекетке каршы сөзсүз түрдө таарыныч, ишенбестик жаралат. Себеби, адамдын өмүрүнө кооптуулук жараткан жолдо жүрүү эрежесин бузууга 320 сом же 1000 сом айып пул каралса, мында 20 миң сом айып пул каралып жатат. 20 эсе катаал болуп калган. Айып пул, жаза өзү адилеттүү болушу керек”.

“Дин тармагын жөнгө салуу учурдун талабы”

“Дин тутуу эркиндиги жана диний бирикмелер жөнүндө” мыйзам 2024-жылы декабрь айында Жогорку Кеңеш тарабынан кабыл алынып, 2025-жылы 21-январда президент Садыр Жапаров ага кол коюп, мыйзам 1-февралдан тарта күчүнө кирген.

Кыргызстандын Дин иштери боюнча мамлекеттик комиссиясынын маалыматына караганда, буга чейинки мыйзам 2008-кабыл алынган, жаңысы ошонун негизинде иштелип чыгып, 40 берене камтылган.

Кыргызстандын Дин иштери боюнча мамлекеттик комиссиясынын Экспертиза жана диний уюмдар менен кызматташуу бөлүмүнүн башчысы Айбек Иминов жаңы кабыл алынган мыйзамдын урунттуу жерлерине токтолду:

“Диний ишмердүүлүк термини кеңейтилди. Ал жерге диний окутууларды жайылтуу, диний сабак берүү, ошондой эле диний кайрымдуулук иштерин жүргүзүү, окуп жаткандарды каржылоо маселеси, интернет тармагында диний маалыматтарды чыгаруу дагы диний ишмердүүлүк катары белгиленди”.

“Борбордук башкаруу органы” деген түшүнүк киргизилди. Кайсы гана диний конфессия болбосун, өздөрү борбордук башкаруу органын түзө алат. Мисалы, Кыргызстан мусулмандарынын борбордук башкаруу органы - бул муфтият деп жазылды. Муфтият аркылуу диний окуу жайларды түзүү, насаатчыларды макулдашуу, диний объектилер, окуу жайлардын, диний уюмдардын программаларын кароо муфтият аркылуу жөнгө салынат”.

Өткөн жылы 8-ноябрда президент Садыр Жапаров дин аалымдары менен жолугуп, Кыргызстан “светтик мамлекет болгондон кийин дин иштерине кийлигишпей турганын, ал эми диний ишмерлер мамлекеттин ишине кийлигишпей турганын” эске салып, жарандар “Хизб ут-Тахрир”, “Йакын Инкар” сыяктуу экстремисттик радикал топторго кошулуп кетпеш үчүн алдын ала чара катары муфтияттын жана Аалымдар кеңешинин ролун бекемдөө зарыл экенин айткан.

Мыйзамда 6 субьектиге диний ишмердүүлүк жүргүзүүгө укук берилди. Алар: диний уюм, диний окуу жайлар, диний обьекттер, чет мамлекеттен келген миссионер, диний кызматкер (чет мамлекеттеги диний уюмдун биздеги өкүлү) жана диний насаатчы.

Дин иштери боюнча мамлекеттик комиссиясынын өкүлү Айбек Иминов жаңы мыйзамга “диний насаатчы” деген түшүнүк кошулганын, анын максатын түшүндүрүп берди.

“Мыйзамга “диний насаатчы” деген термин киргизилди. Буга чейин мыйзамда мындай түшүнүк жок болчу. Мисалга, чет мамлекеттен окуп келген, диплому бар, дин жаатында адис, бирок расмий бир кызматта, Кыргызстан мусулмандарынын дин башкармалыгынын түзүмүндө иштебейт. Бирок өзүнүн динин жайылткысы келип, дин жаатында ишмердүүлүк кылгысы келген жарандар диний насаатчы катары муфтияттын макулдугун алып, дин комиссиясынан бир жылдык күбөлүк алышат. Анан жеке баракчасынан болобу, интернет тармагынан болобу, өзүнүн диний ишмердүүлүгүн жүргүзгөнгө укук алат”.

Айбек Иминовдун айтымында, диний насаатчылыкка уруксат алуунун талаптары бар. “Ал үчүн милдеттүү түрдө диний диплому болушу керек.

"Муфтияттын уставында белгиленген, мамлекет тарабынан колдоого алынган салттуу исламдын ханафий мазхабына, матрудий акыйдасына туура келиш керек. Ал аныкталып, тастыкталгандан кийин бир жылдык уруксат берилет”, - деди Иминов.

Диний эксперт Эржан Сулайманов мындай талаптар жарандардын пикирин эркин айтуу укугун чектебейби деген суроо салды.

“Мисалы, мен социалдык медиада кандайдыр бир диний көз караштагы пикир бөлүшүп калам. Анда мен “мыйзамсыз диний үгүттөөчү катары айыпталып калбаймынбы, менин сөз эркиндигим чектелип калбайбы, мага мындай пикир билдирүүгө чектөө киргизилип калбайбы” деген кооптонуу бар. Бул жагы түшүнүксүз болуп жатат. Мисалы, Фейсбукта катардагы Эшмат диний үгүт кылышы мүмкүн да. Ал анын эркиндиги. Кээ бир ушул сыяктуу маселелерди так жөнгө салуу керек. Адамдар диний пикирлерин билдире алат деп. Ооба, мен мечитке кире калып эле имам болуп кала албайм. Ооба, менин атайын билимим болушу керек. Бирок социалдык медиада, Ютубда, Фейсбукта ар ким диний пикирин билдирүүсү анын сөз эркиндигине кирет. Ушул жагы чектелеби, чектелбейби деген суроолорго так жооп ала албай келебиз”.

Дин иштери боюнча мамлекеттик комиссиясы жаңы мыйзам динге чектөө киргизүү эмес, дин тутуу эркиндигин камсыздоо максатында кабыл алынганын айтып келүүдө.

“Бул мыйзам кандайдыр бир динге чектөө киргизүү үчүн эмес, тескерисинче дин тутунган жарандардын эркиндигин камсыздоого багытталган. Ошол максатта каттоо маселеси жеңилдетилди. Мисалга, буга чейин мечиттер диний уюм катары каттоодон өтүп келишкен. Жалпы статистиканы бергенде төрт миң мечит төрт миң уюм болуп айтылып келген. Ушунча диний уюм барбы деп коомчулукта чочулоо пайда болчу. Эми бул мыйзамдын алкагында мечиттер эки жылдын ичинде кайра каттоодон диний объект катары өтүшү керек. Кыргызстан мусулмандарынын дин башкармалыгынын объектиси катары каттоодон өтөт. Уставдын кереги жок болот. 500 кишини чогултуп келиши керек деген талап дагы жок болот”, - дейт Дин иштери боюнча мамлекеттик комиссиясынын бөлүм башчысы Айбек Иминов

“Дин тутуу эркиндиги жана диний бирикмелер жөнүндө” мыйзамга ылайык, эми диний объектилерди, медреселерди, чиркөөлөрдү курган кайрымдуулук фонддор дин комиссиясынан диний кайрымдуулук фонд катары каттоодон өтүшү абзел.

Мындан ары Кыргызстандагы диний окуу жайлардын баардыгы Кыргызстан мусулмандарынын дин башкармалыгынын алдында гана түзүлүп, негизги жоопкерчилик муфтиятка жүктөлөт.

“Биздин буга чейинки мыйзам боюнча кайсы гана диний уюм болбосун өзүнүн диний окуу жайын ачканга укуктуу болгон. Жаңы мыйзам кабыл алынганы бардык диний окуу жайлар бир гана Кыргызстан мусулмандарынын дин башкармалыгынын алдында ачылышы керек. Буга чейин ар бир жамаат, ар бир уюм өзүнө тиешелүү окуу жай ачып алып, өзүнүн программаларын, идеялогияларын окутуп келген. Эми болсо бирдиктүү гана идеология, бирдиктүү гана программа болсун деп, бардыгы муфтияттын алдында киргизилди”, - деп түшүндүрдү Айбек Иминов.

Чет өлкөдөн диний билим алып келген жарандар Кыргызстандын аймагында диний ишмердүүлүк жүргүзүү же билим берүү үчүн өлкө ичинде бир жылдык же алты айлык мөөнөттө квалификациясын жогорулатууга милдеттүү болот. Ансыз диний кызматтарга орношо албайт.

Укук бузуулар кодексинде дин тутуу эркиндиги жана диний мыйзамды бузуу боюнча атайын 142-берене берене бар. Буга чейин ал жерде төрт гана берене каралган болчу. Жаңы мыйзам алкагында, 8 беренеге көбөйтүлдү. Биринчиси, түрмөлөрдө, мамлекеттик органдарда, карылар үйлөрүндө дин комиссиясынын макулдугу жок диний кызматкерди алып келип, дин боюнча сүйлөтө турган болсо, жеке жактарга 20 миң сом айып, юридикалык жакка 65 миң сом айып каралган.

Диний окуу жайдан сырткары үйлөрдө болобу же башка жерлерде сабак бере турган болсо, укук бузуулар кодекси аркылуу жаза, айып пул каралган. Диний адабияттарды, материалдарды, аудио материалдарды диний объектилерден сырткаркы жерлерде, коомдук жайларда таркатса, үймө-үй кыдыра турган болсо, жеке жактарга 20 миң сом, юридикалык жактарга 65 миң сом каралган.

Дин комиссиясынын эсептик каттоосунан өтпөстөн диний ишмердүүлүк кыла турган болсо, Укук бузуулар кодекси боюнча айып пул каралган.

Диний уюмдар өткөрө турган иш-чараны 10 күн мурда Дин комиссиясы жана жергиликтүү бийлик органдары менен макулдашышы керек. Макулдашуусуз, уруксатсыз өткөрүүгө болбойт.

“Диний ишенимдер кыргыз элинин маданият, каада-салттарына каршы келбеши керек”, - дейт Айбек Иминов.

Үймө-үй кыдырып, даабат айтууга тыюу салынат

Буга чейин даабатка чыгуу процедурасы Кыргызстан мусулмандарынын дин башкармалыгынын үгүт-насаат бөлүмү аркылуу жөнгө салынып келген. Жаңы мыйзамда үймө-үй кыдырып, диний материалдарды, китептерди таркатканга, ошондой эле өзүнүн динин жайылтканга мыйзам аркылуу чек коюлганын, даабатка эми жарандар кандай чыгары тууралуу Иминов мындай маалымат берди:

“Бизде 12-13төн ашык конфессия бар. Ошолордун бардыгына тиешелүү. Ошол эле маалда диний объектилерде, уруксат берилген башка жайларда кенен-кесир кыла берсе болот. Кыргызстан мусулмандарынын дин башкармалыгында атайын үгүт-насаатты жүргүзүүнүн тартиби боюнча жобо иштелип чыгып жатат. Кандай үгүт-насаат кылыш керек, кимдер чыгышы керек, эмнени сүйлөш керек, баары тартипке келтирилет. Азыркы тартиптер боюнча, даабатка чыкканга эч кандай тыюу жок. Муфтияттын макулдугу менен мурункудай эле 3 күндүк, 40 күндүк даабатка чыга берет. Бирок мыйзамдын алкагында, үймө-үй кыдырганга уруксаат берилбейт. Көчөгө чыгып, ары өтүп, бери өтүп бараткандарды мечитке чакырса болот”.

Жаңы мыйзамга ылайык диний негизде партияларды жана башка саясий бирикмелерди түзүүгө, каржылоого, диний сөздөрдү партиялардын аталышында же үгүт иштеринде колдонууга, депутаттарга диний ишмердик менен алектенүүгө тыюу салынат.

“Саясий чөйрөдө диний жамааттын добуштарын, же болбосо алардын колдоосуна жетиш үчүн диний терминологияны кечээ айтпай жүрүп, бүгүн колдонуп баштаган саясатчылар бар. Байкап жүрөбүз. Ошондой саясий чөйрөдө дагы дин жамынган саясий спекуляцияга бөгөт коюлду да. Бирок бул саясатчылар дин тутпайт дегенди билдирбейт. Саясатчылар катардагы атуулдар, адамдар катары дин тутат, тута алат”, - дейт диний эксперт Эржан Сулайманов.

Кыргызстанда жалпысынан 3,5 миңден ашуун диний уюм каттоодон өткөн. Өлкөдө 2,6 миңдей мечит, 100дөй медресе, 10 ислам институту бар. Христиан багытындагы уюмдардын саны - 399, калгандары башка диндерге таандык.

Акын жана публицист Жыргалбек Касаболотту кепке тартып, калктын медиа сабаты канткенде артат деген суроонун тегерегинде маектештик.

- Азыр медиа сабаттуулукту карапайым эл эмес, журналисттердин көбү да аңдап сезбесе керек. Алгач эле медиа сабаттуулук деген эмне деген суроого жооп берсеңиз.

- Медиа сабаттуулук – бул жалпыга маалымдоо каражаттарындагы жана алардын ордун баскан санарип платформалардагы маалыматтарды сынчыл мамиле менен кабыл алып, чын-төгүнүн ажырата билүү. Медиа жаатында сабаттуу киши эч качан эч кайсы маалыматка сокур ишенбейт, аны ар кайсы булактардан текшерип, чындыкты табат, демек оңой менен пропагандага да, жоопкерчиликсиз жарнамага да, шылуундардын тузагына да алданбайт. Маалыматты бурмалоо ыкмалары да, анын агымын иргеп, салыштырып, чындыкка жетүү зарылчылыгы да адам баласы менен кошо эле пайда болгон. Бирок анын жол-жобосун көбүнчө атайын кызматтар, чалгын адистери, укук коргоо органдары жакшы билишкен жана пайдаланышкан. Эми дүйнө жүзүндө маалымат агымы көбөйүп, айрыкча Интернет кулачын жайгандан тартып медиа сабаттуулуктун карапайым жарандар үчүн да актуалдуулугу күчөдү.

2023-жылы мага жана көрүнүктүү медиа эксперт Марат Токоевге «Медиа өнүктүрүү борбору» коомдук фондунан бул багытта практикалык колдонмо жазуу боюнча сунуш түштү. Биз макул болуп, кыргыз тилдүү окурмандар үчүн медиа сабаттуулук боюнча «Алданба!» деген колдонмо жазып бердик. Анда жаңылык менен пропаганданын айырмасы, чындыкка жетүүнүн ыкмалары, фейк аккаунттардын белгилери, жалданма троллдордун кеңири колдонулган ыкмалары, Интернет аркылуу жасалып жүргөн алдамчылыктын зыяны, фактыларды текшере турган медиа уюмдардын даректери тууралуу маалымат бердик.

Дагы караңыз

"Цензураны дагы күчөтөбү?". Фейк маалымат тууралуу экинчи мыйзам

Медиа сабаттуулукка байланышкан маселелерди мүмкүн болушунча жеткиликтүү, жалпыга түшүнүктүү тил менен чечмелеп, ага турмуштан алынган мисалдарды, окурмандар машыгышы үчүн атайын көнүгүүлөрдү коштук. Буга чейин кыргыз тилинде медиа сабаттуулук боюнча мындай практикалык колдонмо жарык көргөн эмес. Китеп чакан тираж менен жарыкка чыккан, мен билгенден коомдук уюмдардын арасында бекер таратылып жатат. Эгерде коомчулуктан талап болсо, ылайыктуу демөөрчүлөр чыкса же каражат табылса экинчи басылышын да чыгарып, сатыкка койсок деген оюбуз бар.

- Жакында эле кичинекей кыздарыма дүкөндөн китеп карап жүрүп, орус тилиндеги “Сынчыл ой жүгүртүү” деген чакан колдонмого көзүм түштү. Жаш балдарга арналган китепте канткенде өз алдынча ой жүгүртүүнү калыптандырыш керек, мындайча айтканда ак менен караны айырмалаш керек деген суроо кабыргасынан коюлуптур. Жаш балдар эле эмес, чоңдор деле кызыкчудай экен. Ушундан улам жатык тилдеги чакан колдонмолор аркылуу бешиктен бели чыга элек кезден эле балдарга медиа сабаттуулукту үйрөтүшүбүз керек экен деген ой келди. Кыргыз тилинде мындай колдонмолор түгүл жомоктор тартыш болуп аткан убакта маселени кантип чечсек болот?

- Менимче медиа сабаттуулук боюнча атайын предмет иштеп чыгып, мектеп программасына киргизүүгө небак мезгил жетти. Анткени балдар мектептен жалпы билим гана албастан, азыркы реалдуу турмушка да даяр болуп чыгышы керек. Турмуш өзү ошого мажбурлап жатат. Кичинекей балдар тили чыга электе телефон талашып, ата-энесинен албаган маалыматты телефондон ала баштады. Мындай шартта балдарды жалган маалыматтан, зыяндуу сайттардан, алдамчылардын азгырыгынан, радикалдуу диний агымдардан сактоо – биздин жарандык гана эмес, жөнөкөй эле ата-энелик да милдетибиз. Эгер Билим берүү жана илим министрлиги кызыгуусун билдирсе, адис педагогдор кошулса, биз жазган колдонмону балдарга ылайыктап жазып чыкса да болот.

- Кыргызстанда дезинформация, троллинг да кеңири тарап жатпайбы. Бизде ушул көрүнүштөр кайсы багытта көп колдонулат экен?

- Маалыматтын бурмаланышынын эки түрү бар. Атайын бурмаланганын дезинформация десек, билбестиктен бурмаланышын миссинформация дейбиз. Кыргызстанда бул экөө тең кеңири тараган жана көп учурда аларды так айырмалаш да кыйын. Алыс барбай эле той-ашка барып калганда өлкөбүздө канча адам жалган маалыматка же өлкө ичиндеги, өлкө тышындагы пропагандага сокур ишенип, биротоло анын кулу болуп калганын көрүүгө болот. Баарынан да кеп кылып жаткан кишиси тууралуу мурда жана кийин айткандарын, анын мыйзамга канчалык туура келерин, айткан сөзү менен кылган ишин ж.б. салыштырып коюудан эрингендери таң калтырат. Ушунун өзү деле калкыбыз үчүн медиа сабаттуулук канчалык актуалдуу экенинен кабар берип турат.

Дагы караңыз

Кыргызстандагы троллдор фабрикасы улам жаңы кожоюн үчүн иштөөдө: иликтөө

Троллдорду бизде көбүнчө фейк деп жүрүшөт, бирок фейк деген сөз негизинен жасалма аккаунттарга жана алар тараткан маалыматка тиешелүү. Башкача айтканда фейк аккаунттар жана фейк маалыматтар – троллдордун колдонгон негизги каражаттары. Троллдор – Интернетте кайсы бир саясатчынын же жетекчинин же колунда бар адамдын пайдасына анын кылганын мактап, ага каяша айткандарды ар кандай ыплас ыкмалар менен талап турган жалданма кишилер. Алардын аталышы Скандинавия элдеринин уламыштарындагы адам сымал мокочолордон келип чыккан. Бул салыштыруу чындыктан анча деле алыс эмес, анткени троллдор маселенин маңызы боюнча эч кандай ынанымдуу жүйө келтире албагандыктан, адамдын аброюна, жынысына, улутуна, жаш курагына, асыла беришет, сөгүнүшөт, кемсинтишет же жапырт түрдө жалган маалыматты ар кандай формада таратышат.

Алар үчүн негизгиси – өз жүйөсүн далилдөө эмес, өзүнө жакпаган кишини кайсы ыкма менен болсо да талоо. Кыргыз саясатында мурда көчө демократиянын шартында ОБОН деген көрүнүш күч алса, азыр анын ордун троллдор басканы көп болду. Белгилей кете турган нерсе, колунда бийлиги же байлыгы жок жөнөкөй адам троллдордун чоң-чоң армияларын жалдашы кыйын. Ошондуктан троллдор - негизинен саясий максатта колдонулган ыплас саясий технологиянын көрүнүшү деп жыйынтык чыгара алабыз. Кыргызстандагы троллдор фабрикасы тууралуу “Азаттыктын” өзүндө, башка медиа каражаттарында, фактчекинг боюнча уюмдарда бир катар иликтөөлөр жарык көргөн. Менимче, аларда айтылган маалыматтар жетиштүү эле.

- Фишинг боюнча айтсак, азыр алдангандар көбөйүп жатат. Китепте андан сактануу үчүн кандай ыкмалар сунушталат?

- Колдонмодо баяндалган бардык ыкмаларды айтып отурбастан, бирин-экин гана мисал келтирейин. Шарттуу түрдө алардын бирин телефон тузагы деп атасак болот. Кайсы бир шылуун немелер банктын, милициянын же салык кызматынын атынан чалып, банк эсебине байланыштуу маселе чыккандыктан аны чечиш үчүн колдонуучудан банк маалыматтарын сураган учурлар кездешет. Эч кайсы лотерея ойнобосоңор деле “Номуруңар же аккаунтуңар катышкан лотереядан (сынактан, мелдештен) чоң суммадагы акча уттуңар” деген каттар да сөзсүз шек жаратышы зарыл. Катышкан күндө деле утушту алыш үчүн акча каражатын талап кылып жатса - демек бул сөзсүз түрдө алдамчылык. Шылуундуктун башка түрлөрү жөнүндө Али Токтакунов жетектеген “Медиахаб” көп эле иликтөөлөрдү чыгарды. Бирок алдамчылардын тузагына түшкөндөр дагы эле көп.

Дагы караңыз

Беш миллион сомдук машинесин, малын алдаткандар

- Сиздер чыгарган колдонмодо фактчекинг медиалар тууралуу да маалымат берилиптир. Бизде азыр мындай медиалар жетиштүүбү, фактчекинг кылгысы келгендер эмнеге көңүл бөлүшү керек?

- Фактыларды текшерүү же фактчекинг боюнча иш жүргүзгөн уюмдар бар. Алардын тизмеси колдонмодо берилген. Бул чынында атайын даярдыкты, кээде бир топ материалдык жана техникалык ресурстарды талап кылган, бирок коомго абдан керектүү ишмердүүлүк. Анын айрым техникалык ыкмаларын айта кетели. Эгерде кайсы бир маалыматка тиркелген сүрөт анын далили катары берилсе, ал фотосүрөт качан тартылганын текшерсе болот. Анын атайын техникалык ыкмалары, ал ыкмаларды үйрөткөн сайттар бар. Эгерде сүрөт жаңылыктан алда канча мурда же таптакыр башка жерде тартылган болсо, демек анын жаңылыкка эч кандай тиешеси жок. Видео коюлса аны да ошондой эле ыкмалар менен текшериш керек. Маалыматты башка маалыматтар менен салыштырып, канчалык ырасталганына көңүл буруш керек. Маалыматтын булагы канчалык абройлуу аталбасын, шилтеме берилген булактардын расмий сайттарына кирип издеп чыгуу зарыл. Эгерде кайсы бир белгилүү дарыгердин атынан дары-дармек сунушталып жаткан болсо, анын өзү менен байланышып өз оозунан угуп же расмий аккаунтундагы маалыматты окуу да ашыктык кылбайт. Анткени дары саткандар белгилүү дарыгерлердин сүрөтүн өзүнөн сурабай эле коюп алып, анын атынан жарнамалай берген учурлар көп кездешет. Көп учурда жалган маалымат тараткандар канчалык абройлуу уюмдардын атын атаса, ошончолук ишенимге ээ болууга үмүттөнүшөт.

- Сиздер ушул китепти жазып атып эмнелерди байкадыңыздар? Элдин медиа сабаты канткенде ачылат экен? Дегеле медиа сабаттуу болуш үчүн бизге эмне жетишпейт?

- Дүйнөдө медиа жана онлайн платформалар жаатында кандай мүшкүлдөр бар болсо, бизде ошонун баары тигил же бул өлчөмдө бар экенин көрдүк. Ал тургай жасалма интеллекттин жардамы менен жазылган тексттер да кире баштады. Болгону, Кыргызстандын шартында көп зыяндуу технологиялар жергиликтүү саясаттагы өзгөчөлүктөрдү, жергиликтүү ыплас лексиканы, өлкөдө түзүлгөн кырдаалды, элдин ишенчээктигин пайдалануу менен иштетилет. “Тез эле кеттим үйрөнүп, дээримде менин бар белем” деп айтылуу акын Байдылда Сарногоев “Мидинге кат” поэмасында таптакыр башка маселеге карата жазгандай, көп учурда маалымат жаатындагы ыплас технологиялар биздин өлкөдө дүйнөлүк аналогдордон ашса ашып, асты кем калбаганы байкалат.

Элдин медиа жаатындагы сабатын ачыш үчүн колдон келсе мектептен башташ керек. Анткени бул көп жылдык, бирок өтө зарыл жумуш. Чындап келсе өлкөнүн улуттук коопсуздугуна түздөн-түз тиешелүү, ашык-кеми жок стратегиялык маселе. Чоң кишилерге келсек, биздин колдонмонун артынан башка да медиа эксперттер өз колдонмолорун иштеп чыгат, аларды популярдуу платформаларда жайылтууга жардам берет деп ишенем. Медиа жаатында сабаттуу болуш үчүн бизде кимге же эмнеге болбосун сокур ишенимден арылуу, маалыматтарды бири-бирине да, мыйзамдарга да, башка фактыларга да салыштырып текшерүү зарыл. Маалымат берген тарапка карата жеке мамилени ал берген маалыматка болгон мамиледен так ажырата билүү өтө маанилүү. Айталык, 2х2=4 деп айыгышкан душманың айтса да чындык, 2х2=3 деп кыйышпас досуң айтса да жалган.

Мында мамлекеттик органдардын айткандары да чындыктын кепилдиги болуп эсептелбейт. Эң көрүнүктүү мисалын айтсак, Аскар Акаевдин бийлигинин тушунда анын пайдасына элдин 101% добуш бергенин айткан акимдер болгон. Демек, расмий билдирүүлөргө да сын көз менен караган оң. Анткени ал жакта да адам фактору бар. Мындан келди, ал маалыматты да башка булактарга салыштырып текшериш керек.

- Колдонмодо таратылган маалыматтардагы шек жарата турган жагдайлар тууралуу жазылыптыр. Карапайым эл калп менен чынды канткенде ажырата билип, чындыкты кантип калпып ала алат?

- Калп менен чындыкты ажыратуунун эң ишенимдүү жолу – бири-бирине карама-каршы тараптардын, аларга көз каранды болбогон башка тараптардын берген маалыматын салыштырып, бири-бирине карама-каршы келбеген, эч кимиси танбаган жалпы фактысын табуу. Айталык, эки мамлекет согушуп, бири экинчисинин чек арасын бузуп басып кирсе, бирок бул үчүн ар кимиси каршы тарапты айыптап жаткан болсо, чындыкты алар расмий карманган позициядан издеп кереги жок. Чындык эки тарап тең танбаган нерселерде болот, ал болсо согуш жүрүп жатканы жана чырдашкан өлкөнүн биринин чек арасын экинчиси бузганы. Же эки жаат чырдаша кетип, ортодо алардын бири бычак жеп ооруканага түшкөн болсо, чырды ким баштаганы тууралуу алардын айтканы али чындык эмес, бирок мушташ болгону, жок эле дегенде бир бычак колдонулганы жана кимдер жабыркаганы чындык болот.

Логикада бири-бирине каршы келген эки ой бирдей чындык болушу мүмкүн эмес деген мыйзам бар. Жалпыга белгилүү, эч ким танбаган фактылар боюнча 2010-жылы 7-апрелде атылган октун үнү жалаң өкмөт үйү тараптан чыкса, ал эми анын сыртында жалаң жабыркагандар жаткан болсо, өкмөт үйү тараптан эч ким окко учпаса - демек митингчилерди бийлик тараптагылар гана атып салган болот. Башкача болушу эч мүмкүн эмес.

Физиканы окуган адам 15 кылым мурун эч ким Айды тең экиге бөлбөгөнүн, тарыхты окуган киши Чыңгызхан 19 жигит менен эч кайсы бийликти басып албаганын, мыйзамды окуган киши 9 жашар кызга үйлөнүү азыркы замандын талабы боюнча кылмыш болуп эсептелерин билет. Жер тоголок экенин, Күндү айланарын, мектеп программасынан окуган киши эч кайсы диний зыярат жайы дүйнөнүн борбору боло албай турганын түшүнүшү зарыл. Бул эң элементардуу нерселер.

Саясатчылардын айтканын ага тиешелүү мыйзамдар, документтер, ошол учурда өзү да танбаган маалымат менен, керек болсо тарыхый фактылар менен текшериш керек. Мисалы, саясатчы кайсы бир айып менен түрмөгө түшүп, мунапыс сурап, бирок кийин күнөөсүз камалганын айтса, анын кийинки сөзү калп, анткени мыйзам боюнча мунапысты күнөөсүн мойнуна алган адам гана сурайт. Депутат кайсы бир маселе боюнча кайсы бир позициясын билдирип, бирок ага каршы добуш берсе, бул анын эки жүздүүлүгүн далилдейт. Колдонмодо бул боюнча мисалдар жана көнүгүүлөр берилген.