Ініцыятарам кнігі зьяўляецца польская рэпартэрка, якая неаднаразова працавала і ў Беларусі, Арлета Бойкэ. Ад ідэі кнігі да яе выданьня мінуў рэкордна кароткі час. Пасьля таго, як улады Беларусі прымусова пасадзілі самалёт з Раманам Пратасевічам, Бойкэ напісала ў сацсетках заклік да калег напісаць разам кнігу пра беларускіх журналістаў. Адгукнуліся дзясяткі людзей з самых розных СМІ, ад правых да левых, якія звычайна з сабою не супрацоўнічаюць.
Кніга «Партызаны. Журналісты на прыцэле Лукашэнкі» — гэта зборнік з 20 рэпартажаў. На больш як 300 старонках расказаныя гісторыі Рамана Пратасевіча і Сьцяпана Пуцілы, Кацярыны Андрэевай і Дар’і Чульцовай, Юліі Слуцкай, Анджэя Пачобута, супрацоўнікаў Tut. by, «Нашай нівы», агенцтва БелаПАН і іншых.
Мы пагутарылі з аўтарамі кнігі Арлетай Бойкэ і Міхалам Патоцкім.
Міхал Патоцкі: «Такіх гісторый магло быць значна больш, бо толькі цяпер за кратамі сядзіць больш людзей, чым партрэтаў у кнізе. Мы стараліся зрабіць кнігу вельмі рэпрэзэнтатыўнай. Каб гэта былі розныя СМІ: традыцыйныя газэты, інтэрнэт, тэлевізія, тэлеграм-каналы. Для нас важна было даць чытачу
гістарычны кантэкст. Мы патлумачылі, што тое, што адбываецца ў Беларусі, не пачалося 9 жніўня 2020 году, што гэта працэс, які працягваўся дзясяткі гадоў. Там ёсьць партрэты і Паўла Шарамета, Паўла Мажэйкі, Ёсіфа Сярэдзіча. Мы пісалі ня проста партрэты людзей. Дзякуючы ім мы паказвалі беларускую рэчаіснасьць».
Арлета Бойкэ расказвае, што праца беларускіх журналістаў захапляе яе ўжо больш за 10 гадоў, з тых часоў, калі яна пачала езьдзіць рэпартэркай у Беларусь.
Арлета Бойкэ: «Мяне заўсёды захапляла, як яны дбалі пра сваю бясьпеку, як яны працавалі, як абаранялі свае матэрыялы ад сілавікоў. Гэта мне нагадвала журналісцкую партызанку. І я тады заўсёды цаніла тыя ўмовы, у якіх я сама працую. Сёньня беларускія журналісты знаходзяцца ў бядзе, а іх праца надзвычай важная. Апрача салідарнасьці, гэта таксама і наш уласны інтарэс. Мы цяпер ня можам паехаць у Беларусь, а вельмі важна ведаць, што там адбываецца. І мы хочам таксама падзякаваць людзям, якія моцна рызыкуюць».
Пра ўмовы, у якіх працуюць беларускія журналісты, многія аўтары кнігі ведаюць з уласнага досьведу. Сустрэцца зь беларускай рэчаіснасьцю ім ня раз даводзілася падчас службовых выпраў. А на адной з прэс-канфэрэнцыяў Лукашэнка нават крычаў у адказ на пытаньне Бойкэ.
Арлета Бойкэ: «Калі я прыяжджала ў Горадню, то заўсёды атрымлівала той самы нумар у тым самым гатэлі, бо нібыта ў іншых ня было месцаў. Мы дакладна ведалі, што за намі хтосьці езьдзіў, зрэшты, яны нават гэтага і не хавалі. Калі мы спрабавалі запісваць рэпартажы недзе ў правінцыі (я кажу „спрабавалі“, бо гэта не заўсёды ўдавалася), то на палітычныя тэмы людзі з намі не хацелі гутарыць. Так было яшчэ ў 2011 годзе. Яны баяліся. І як толькі мы там зьяўляліся з камэрамі, то зьяўлялася і мясцовая ўлада. Пыталіся, чаму мы спачатку не прыехалі да іх, каб прадставіцца, чаму мы не папрасілі ў іх дапамогі. Аднойчы ў Горадні затрымалі майго апэратара і я пяць гадзін не магла яго знайсьці. Калісьці мы запісвалі на камэру беларуса, якія размаўляў, хаваючы твар. А пазьней ён патэлефанаваў і папрасіў не паказваць яго выказваньне нават бяз твару. Гэта моцна ўплывае на тваё пачуцьцё бясьпекі. Я лічыла, што найгоршае, што можа са мною адбыцца, гэта дэпартацыя. Але журналісты, якія маюць беларускае грамадзянства, такога шчасьця ня маюць».
Міхал Патоцкі кажа, што падчас паездак у Беларусь заўсёды разумеў, што хтосьці можа яго бачыць і чуць. Наведваць Беларусь у прафэсійных мэтах ён пачаў у 2008 годзе. Але свае рызыкі ён называе мінімальнымі ў параўнаньні з тым, што магло стацца нават са звычайнымі суразмоўцамі яго матэрыялаў. Паводле Патоцкага, гэта павялічвае пачуцьцё адказнасьці за героя, за пытаньні і нават месца сустрэчы.
Міхал Патоцкі: «Гэтая кніга паказвае важнасьць свабоды слова. Калі яна ёсьць, то людзі яе ня вельмі цэняць, як у выпадку са здароўем. У гістарычных разьдзелах гэтая кніга паказвае, як лёгка можна свабоду слова страціць і што з намі тады адбываецца. Гэта ж праяўляецца ня толькі ў тым, што вы ня можаце купіць любімую газэту. Гэтае мае палітычныя і грамадзкія наступствы».
Але, як лічыць Арлета Бойкэ, кніга «Партызаны. Журналісты на прыцэле Лукашэнкі» паказвае, што перасьлед журналістаў і СМІ ніколі ня можа быць эфэктыўны на 100%.
Арлета Бойкэ: «Калі рэпрэсавалі „Народную волю“, то рэдакцыя рассылала асобнікі чытачам у звычайных канвэртах. Тое, што адбывалася летась пасьля выбараў, паказала, што беларусы вельмі крэатыўны народ. Цяпер Лукашэнка спрабуе перашкодзіць людзям атрымліваць інфармацыю праз Telegram. Але нават калі яму гэта і ўдасца, то на гэтым месцы зьявіцца нешта новае. Жаданьне ў людзей даведацца, што адбываецца, цяпер нашмат мацнейшае».
Чым меншымі будуць магчымасьці працы журналістаў на месцы, тым больш загадкавымі і таямнічымі будуць працэсы ў краіне, лічыць Патоцкі. Іх складаней будзе аналізаваць і рабіць высновы. Тым ня менш ён перакананы, што працаваць з-а мяжы, што робяць цяпер многія рэдакцыі, таксама можна эфэктыўна.
Міхал Патоцкі: «Мы і самі працуем так у міжнародных аддзелах сваіх рэдакцый. Гэта складаней, але ўсё магчыма. Нават у Туркмэністане ёсьць СМІ, якія працуюць з-за мяжы, у іх на месцы свае інфарматары і можна даведацца, што адбываецца ў краіне. Але часта гэта няпоўная інфармацыя».
Арлета Бойкэ перакананая, што, нягледзячы на рэпрэсіі, журналісты застануцца і ў Беларусі. Зьменяцца іх правілы бясьпекі, яны сыдуць у журналісцкае падпольле, перастануць падпісвацца сваімі імёнамі, каб іх немагчыма было выявіць. Зрэшты, і ў дэмакратычных краінах, дадае рэпартэрка, у журналістаў усё менш магчымасьці працаваць непасрэдна «ў полі», бо ўсё часьцей рэдакцыі ашчаджаюць сродкі. Таму журналісты ўсё часьцей карыстаюцца новымі тэхналёгіямі.
Арлета Бойкэ: Але з маёй пэрспэктывы рэпартэркі, якая любіла езьдзіць у розныя краіны, гэта заўсёды інакш, чым праз скайп, нават няхай і празь відэасувязь. Усё ж такі сутнасьцю журналісцкай працы ёсьць праца менавіта ў тым месцы, якое вы апісваеце. А калі журналіста пазбаўляюць такога права, то інфармацыя будзе нашмат больш убогай.
На думку рэпартэркі, ад палітыкі рэпрэсій супраць СМІ моцна пацярпіць і сама ўлада, бо Беларусь у выніку стане непрадказальнай і больш страшнай як для саміх беларусаў, так і для людзей у замежжы.
Арлета Бойкэ: «За свае сёньняшнія праблемы Лукашэнка шмат у чым „удзячны“ каранавірусу. Калі ён пачаўся, то афіцыйныя СМІ ў Беларусі хавалі праўдзівую інфармацыю. Пачаліся чуткі пра колькасьць сьмерцяў, людзі пашыралі плёткі. А калі б гэтая інфармацыя была даступная ад пачатку, то ўсё было б спакойна. Тое ж можа адбыцца і цяпер. Калі ўлады абмяжуюць беларусам доступ да праўдзівай інфармацыі, якой яны давяраюць, то будзе больш легендаў наконт таго, што адбываецца ў краіне. Нічым добрым гэта ня скончыцца».
Уся каманда, якая працавала над кнігай, рабіла гэта бясплатна. Выдаткі на выданьне арганізатары падзялілі паміж сабою з выдавецтвам, якое адмовілася ад прыбытку. Але аўтары кнігі заклікаюць падтрымаць збор сродкаў для беларускіх журналістаў і СМІ. Зрабіць гэта можна па адрасе www.pomagam. pl/partyzanci.
