Актывістка Партыі БНФ Кацярына Шуст, перакладніца Ганна Заніна, літаратуразнаўца, беларускамоўная гішпанка Анхэля Эсьпіноса Руіс і віленская мастачка Крысьціна Балаховіч сьвядома вырашылі ня мець дзяцей. Як яны аргумэнтуюць свой выбар добраахвотнай бязьдзетнасьці? Чаму не бывае аднолькавага рэцэпту шчасьця для ўсіх?
«Думаю, што жаданьне мець сваіх дзяцей у мяне не зьявіцца»
Ганна Соўсь: Ва ўсім сьвеце ёсьць пэўная колькасьць людзей, якія ня маюць дзяцей, таму што гэта іх сьвядомы выбар, таму што яны гэтага ня хочуць. Вы ўсе актыўныя, пасьпяховыя жанчыны. Чаму вы вырашыць быць свабоднымі ад дзяцей — «чайлдфры»? І ці гэты ваш выбар — на ўсё жыцьцё альбо з часам ён можа памяняцца?
Кацярына Шуст: Мне 31 год, я ў партнэрскіх адносінах. Я проста не адчуваю ніякага жаданьня мець уласных дзяцей. Галоўная прычына ў гэтым. Хоць я вельмі люблю дзяцей сваіх сяброў, і амаль усе мае блізкія сябры ўжо маюць сваіх маленькіх дзяцей. Таксама маё працоўнае, партыйнае асяродзьдзе — збольшага людзі сямейныя, якія маюць па трое-чацьвёра дзяцей. Я вельмі люблю дзяцей тых людзей, якіх я ведаю, я вельмі радуюся, калі бачу сем’і зь дзецьмі, і тое, што яны шчасьлівыя, але ў мяне няма такога жаданьня мець сваіх уласных дзяцей.
Складана сказаць пра што заўгодна, што гэта на ўсё жыцьцё, але пакуль што я адчуваю, што гэта так. Калі гэтая сытуацыя і зьменіцца, то хутчэй праз нейкія жыцьцёвыя акалічнасьці, а не праз тое, што зьявіцца такое жаданьне. Ну, я не выключаю магчымасьці, напрыклад, калі-небудзь узяць на выхаваньне дзяцей, не сваіх. Але я думаю, што жаданьне мець сваіх дзяцей у мяне так і не зьявіцца.
Ганна Заніна: Для мяне адказ на гэтае пытаньне таксама вельмі просты — я не хачу мець дзяцей, таму што не хачу. Прыблізна як прафэсар Прэабражэнскі адказваў. Ва ўсіх людзей ёсьць рэчы, якія ім папросту не цікавыя. І калі хтосьці зь сяброў прапануе, яны паціскаюць плячыма — не маё. І, вядома, нельга адназначна сказаць, ці гэта на ўсё жыцьцё ці не на ўсё. Пакуль што на працягу 11 гадоў гэты мой выбар толькі замацоўваецца, крышталізуецца. Мне 35 год, я замужам.
«Я не лічу, што была б добрай маці»
Анхэля Эсьпіноса Руіс: Мне здаецца, каб мець дзяцей, трэба мець вялікае жаданьне іх мець. Добрымі бацькамі становяцца тыя людзі, якія вельмі хочуць выхоўваць дзяцей, сапраўды вельмі гэтага жадаюць. І ў мяне таксама, як у папярэдніх удзельніц, не было ніколі гэтага жаданьня. Але я хачу сказаць, што ёсьць і іншыя фактары, вядома. Я не хачу падаваць нейкія падрабязнасьці, але я магу сказаць, што гэта на ўсё жыцьцё. Я не хачу прынамсі нарадзіць сваіх дзяцей, і я не лічу, што я была б добрай маці. Таму я не хачу рызыкаваць, таму што тут і маё жыцьцё, і жыцьцё нявіннага дзіцяці можа быць змарнаванае. Таму я не бачу сэнсу. Гэта рэчы вельмі адказныя.
Ганна Соўсь: Вы вельмі маладая жанчына. Колькі вам гадоў?
Анхэля Эсьпіноса Руіс: Я б не сказала, што вельмі маладая. Мне часта кажуць, што па беларускіх стандартах я ўжо не маладая, трэба сьпяшацца і гэтак далей. Мне 25 гадоў, я цяпер адна, але гэта таксама мой выбар.
«Самы непрыемны ў сьвеце гук — гэта дзіця, якое дзярэцца»
Крысьціна Балаховіч: Проста мяне ніколі не прыцягвалі дзеці. Ніколі такой думкі не ўяўлялася. Яшчэ будучы малой, я жахалася, як зьмяняліся вонкава знаёмыя мне кабеты, якія прыходзілі да нас у госьці, у сям’ю. Яны мяне ня вабілі сваім выглядам, і не захаплялі ніколі сьлінявыя дзеткі, размазаная ежа, плач. Дарэчы самы непрыемны ў сьвеце гук — гэта дзіця, якое дзярэцца. Колькі ўсялякай валтузьні зь імі. Нават калі б дзеці вылупліваліся з яйка, такі спосаб больш лёгкі і эстэтычны, то што пасьля, як да гэтага не ляжыць душа?
Я люблю свой лад жыцьця, рытм — яно ж такое павеўнае і кароткае, і так шкада ахвяраваць хвіліны на тое, чаго ня хочаш!
І трэба прызнаць, што людзі розныя, сьвет разнастайны, яго трэба прыняць такім, якім ён ёсьць, ня трэба яго ўстаўляць у адны рамкі і казаць усім, што яны павінныя гэта рабіць як усе па ўказцы. Ёсьць людзі, якія цудоўна сябе пачуваюць самі з сабой, любяць адзіноту. Мне заўсёды хацелася засяродзіцца на сабе, мець спакой. Калі бачыла, як гуляюць па парку з вазкамі, то думала, якое ж гэта занудзтва. Адным гэта падабаецца, а іншыя не адчуваюць, што гэта іх сьвет. Вось я не адчуваю, што я ў гэтым сьвеце, і ніколі не адчувала.
Я люблю свой лад жыцьця, рытм — яно ж такое павеўнае і кароткае, і так шкада ахвяраваць хвіліны на тое, чаго ня хочаш! Маё мысьленьне наконт дзяцей заўсёды было і ёсьць пастаянным, нязьменным праз усе гады. Ніколі я не афішавала сваіх поглядаў і абыякавасьці да дзяцей, бо гэта б магло пакрыўдзіць маіх знаёмых і іншых людзей — ім жа так добра і камфортна. Толькі вось ня трэба ім сваё меркаваньне шчасьця і свае погляды насаджваць.
Многія на сьвеце людзі проста існуюць з той прычыны, што нехта неабдумана іх стварыў на сьвет — хацеў ляльку.
Кожны чалавек на зямлі надзелены ад космасу сваімі якасьцямі, і так бы мовіць, бурачок ня можа быць морквай, а морква капустай, ці там якім бананам. Няхай кожны будзе такім, якім ёсьць, бо напэўна так трэба для нейкай раўнавагі ў сьвеце. Людзей так многа і яны так забрудзілі прыроду, бадай, што варта задумацца не над звыклай колькасьцю, а на першы плян мусіць выступіць якасьць жыцьця. Я менавіта за якасьць. Многія на сьвеце людзі проста існуюць з той прычыны, што нехта неабдумана іх стварыў на сьвет — хацеў ляльку. А цяпер такія людзі вымушаныя цярпець нястачу і жыць марнае жыцьцё. Я мела сябра — ён памёр два гады таму амаль. А зараз не маю ніякіх партнэраў, мяне больш ніхто не прыцягвае. Маю 57 год.
«Звычайна жартую, што жыцьцё пражыць трэба так, каб шклянку вады ў старасьці падносіў лёкай»
Ганна Соўсь: Яшчэ паўстагодзьдзя таму, калі замужняя жанчына ня мела дзяцей, пра яе пераважна казалі, што штосьці зь ёй ня так, што яна зь нейкіх мэдычных прычынаў ня можа мець дзяцей, ня можа выканаць сваю жаночую функцыю на зямлі. Але мог быць вельмі просты адказ, што жанчына, сям’я, пара проста ня хочуць мець дзяцей. Напэўна кожнай з вас даводзілася адказваць на такога кшталту патрыярхальныя пытаньні родных, суседзяў ці знаёмых? Як вы звычайна рэагуеце на гэта?
Кацярына Шуст: Мае блізкія сябры, у асноўным, у курсе маёй пазыцыі, і яны ставяцца з разуменьнем. Мая мама, дзякуй ёй за гэта вялікі, ніколі нічога такога мне не казала, і ўвогуле на гэтую тэму са мной не размаўляла. Адзінае, што мая бабуля даволі часта любіць мяне даставаць такімі пытаньнямі, на што я звычайна жартую, што жыцьцё пражыць трэба так, каб шклянку вады ў старасьці падносіў лёкай. Што да мала знаёмых людзей, бываюць такія незразумелыя выпады, але я спрабую ставіцца да гэтага з разуменьнем, бо я ўсьведамляю, што для большасьці людзей уласьціва мець жаданьне мець дзяцей, таму калі вось гэтыя стэрэатыпныя погляды накладаюцца на мяне... Вядома, час ад часу гэта непрыемна, але я разумею, чаму гэта адбываецца, і стаўлюся спакойна — проста спакойна рэагую, дзе-нідзе з жартамі, ці спакойна тлумачу сваю пазыцыю.
«Маці думала, што гэта мэдычная праблема, актыўна мне прапаноўвала лячэньне»
Ганна Соўсь: Адна мая калега любіць жартаваць, маўляў можа я і вады не захачу, а можа шклянку віскі захачу выпіць у старасьці. Ганна, а як вам даводзіцца на такія пытаньні адказваць?
Яна мяне ўсё пытала, кожны год, ну калі-калі, і мае адказы «ніколі» яна ігнаравала.
Ганна Заніна: У мяне былі праблемы такога кшталту з маці. Яна ціснула на мяне, угаворвала. Вось як вы сказалі, яна сапраўды была проста ўпэўненая, што я не магу проста зацяжарыць. Хоць я ёй заўсёды казала, я ніколі не спрабавала зацяжарыць, але яна думала, што гэта мэдычная праблема, актыўна мне прапаноўвала лячэньне. Але зараз, здаецца, маці прыняла мой выбар, да таго ж у маёй сястры ёсьць дзіця, у яе адзін унук ужо ёсьць, і яна неяк супакоілася. Зь іншымі знаёмымі няма праблемаў, шмат хто, напэўна, нават ня ведае, чаму ў нас няма дзяцей. Мы пра гэта не размаўляем.
Зь блізкімі сяброўкамі часам заходзіць размова, яны ведаюць, што я «чайлдфры», але мы гэта таксама не абмяркоўваем у дэталях, «чайлдфры» і «чайлдфры». У мяне была толькі адна школьная сяброўка вельмі традыцыйнага складу. Яна мяне ўсё пытала, кожны год, ну калі-калі, і мае адказы «ніколі» яна ігнаравала. Мы зь ёй перасталі сустракацца, размаўляць недзе некалькі гадоў таму — з многіх прычынаў. Як я сказала, яна чалавек вельмі абмежаваны, нам было цяжка з ёй. Увогуле ў мяне няма праблем, звычайна да мяне ніхто не дакалупваецца пра дзяцей.
Ганна Соўсь: Анхэля, у вас шмат сяброў самых розных нацыянальнасьцяў ва ўсім сьвеце. Як у Гішпаніі, як у Беларусі, у іншых краінах сьвету вашы сябры рэагуюць на тое, што вы выбралі добраахвотную бязьдзетнасьць? Як вам даводзіцца адказваць на гэтае пытаньне? Можа вам яго і не задаюць?
Анхэля Эсьпіноса Руіс: Не, задаюць. Для мяне гэта вельмі дзіўна. Мне 25 і я яшчэ вучуся. Некаторыя сябры жанатыя і маюць дзяцей, а некаторыя жывуць у бацькоў і нічым не займаюцца. У кожнага сваё жыцьцё. Мне таксама задаюць патрыярхальнае пытаньне, чаму ў мяне няма партнэра, і калі я пляную знайсьці добрага хлопца і выйсьці замуж, бо дзіця ты павінна нарадзіць, вядома, з партнэрам, у шлюбе. Прынамсі як тое разумеюць людзі з такой мэнтальнасьцю.
«Не жадаю перажываць, што дзіця хварэе, не пасьпявае ў школу, засынае ля кампутара, не адрабіўшы ўрокаў»
Крысьціна Балаховіч: Для большасьці ўсё ж даводзілася праводзіць такую лекцыю: чаго я хачу, чаго я не хачу, бо кожны з нас хоча тое і тое, а хтосьці чагосьці ня хоча, бо ёсьць мноства людзей, якія ствараюць дзяцей, а пасьля ня ведаюць, што зь імі рабіць. І ведаю людзей старэйшых, якія кажуць, што стварылі кагосьці, бо так робяць усе. Мне заўсёды не падабалася, што «усе», і ты рабі так, як усе. А ў цябе ўсё нутро працівіцца гэтаму, і ты сябе насілуеш. Тады яны ніколі ня мелі задавальненьня, не задаваліся пытаньнем, ці ім гэта было патрэбна, бо патрабавалі ўсе.
Я хачу мець свой распарадак, магу засынаць, калі хачу, рабіць, што хачу.
Было такое пытаньне да старэйшых людзей, пра што яны шкадуюць найбольш у сваім жыцьці, і яны адказвалі, што найбольш шкадуюць, што жылі ня так, як яны хацелі, а як хтосьці ім сказаў і вызначыў, накрэсьліў іх жыцьцё — і яны гэта выконвалі, зусім не супраціўляючыся. А варта было б, я лічу, каб жыцьцё было для нас такой тэрапіяй. Для адных тэрапія — дзеці, для другіх — нейкае засяроджваньне на іншых сваіх пытаньнях, каб можна было хацець і рабіць тое, што ты жадаеш.
Ты ёсьць як адзінка сусьвету. І ты ёсьць варты, такі ж варты, як і тыя, хто мае дзяцей. Для адных кайф мець кагосьці — хай гэта будзе іх асалодай і іх тэрапіяй, для іншых — не. Не бывае, каб усім падабалася адно і тое ж. Адным гэта падабаецца, а іншыя не адчуваюць, што гэта іх сьвет. Я так задаволеная, што ніхто мяне не торгае, і ня грузіць праблемамі, ня трэба жыць іх жыцьцём, і я вельмі радуюся. Калі мне казалі, вось мне цяжка, вось трэба весьці дзіця ў садок, а я кажу, а вы ж пра гэта думалі, калі клаліся ў ложак? Я хачу мець свой распарадак, магу засынаць калі хачу, рабіць, што хачу. Не жадаю перажываць, што дзіця хварэе, не пасьпявае ў школу, засынае ля кампутара, не адрабіўшы ўрокаў. Проста ў мяне нічога хоць бы аддалена падобнага няма на матчын інстынкт. І сама я той адзіны чалавек, пра якога мне хочацца клапаціцца і выхоўваць.
«Сытуацыя, калі людзі выбіраюць ня мець дзяцей, на мой погляд, ня шкодзіць нікому»
Ганна Соўсь: Каардынатарка праграмаў Фонду ААН у галіне народанасельніцтва ў Беларусі Тацяна Гаплічнік некалькі гадоў таму ў інтэрвію казала пра тое, што большасьць тых, хто з ідэйных меркаваньняў адмаўляецца ад нараджэньня дзяцей, — гэта досыць пасьпяховыя людзі, якія робяць карʼеру. Іх колькасьць хоць і расьце, але на дэмаграфічныя працэсы нэгатыўна не ўплывае. Паводле яе, свабодныя ад дзяцей людзі зьяўляюцца разам з лібэралізацыяй грамадзтва, калі пэўная частка людзей усьведамляе, што чалавек мае права на выбар і можа ігнараваць агульныя ўстаноўкі. У грамадзтве заўсёды ёсьць людзі, якія робяць усё ня так, як астатнія, казала Тацяна Гаплічнік. Ці ва ўсім вы пагадзіліся б з экспэрткай? Ці вы тыя самыя людзі, якія робяць усё ня так, як астатнія?
Кацярына Шуст: Я магла б сказаць, што я даволі часта раблю ня так, як прынамсі большасьць людзей у маім асяродзьдзі. Але гэта не праз жаданьне рабіць насуперак, а праз тую схільнасьць прыслухоўвацца да сябе, да сваіх сапраўдных жаданьня і памкненьняў. І мне здаецца, гэта тое, што ўсякага чалавека можа зрабіць шчасьлівым, калі ён прыслухоўваецца да сябе і знаходзіць у сабе сілу і мужнасьць рабіць тое, што хоча. І сытуацыя, калі людзі выбіраюць ня мець дзяцей, на мой погляд, ня шкодзіць нікому. У адрозьненьне, напрыклад, ад вельмі страшнай сытуацыі, калі людзі нараджаюць дзяцей, потым пакідаюць іх, пакідаюць у дзіцячых дамах альбо проста жорстка абыходзяцца са сваімі дзецьмі, альбо праз некалькі гадоў кідаюць сваю сям’ю і сваіх дзяцей — вось гэта сапраўды страшна. І гэта шкодзіць. А людзі, якія не маюць дзяцей, нават калі гэта не пашыраная пазыцыя і не пашыраная для большасьці сытуацыя, нікому не прыносіць ніякага зла.
«Можна зь дзяцінства так прамыць мазгі, што лад жыцьця безь дзяцей будзе падавацца нейкім дзікунствам»
Ганна Соўсь: Гадоў восем у Беларусі з высокіх трыбунаў гучаць заклікі да жанчын, каб яны нараджалі больш, бо гэтыя дзеці патрэбныя дзяржаве. Даволі сурʼёзна абмяркоўваліся пляны ўвесьці падатак на бязьдзетнасьць. Гэтая ідэя была крытычна ўспрынятая ў грамадзтве, і далей за прапанову не пайшла. А наколькі сурʼёзна на ваш выбар мець ці ня мець дзяцей можа паўплываць дзяржава, а дакладней захады дзяржавы па заахвочваньні нараджальнасьці альбо наадварот карныя захады за адсутнасьць дзяцей?
Ганна Заніна: Вядома, новы нейкі падатак не пераканае «чайлдфры» завесьці дзяцей. Бо, зразумела, што выдаткі на дзяцей нашмат большыя за нейкі падатак. Гэтыя меры могуць хіба што падштурхнуць тых, хто ўжо зьбіраецца нарадзіць, паскорыць гэты працэс. Дзяржава можа даць кватэру — навошта, напрыклад, мне кватэра, калі я ў ёй буду жыць, па-першае, зь дзіцёнкам альбо зь некалькімі, па-другое, гэта зноў жа будзе такая штодзённая актыўнасьць, якая мне зусім не цікавая. Гэта як дамо кватэру з умовай, што ты мусіш штодня пераклейваць шпалеры — гэта таго не варта.
Грамадзтва зьмяняецца, і спадзяюся, мы ў Сярэднявечча ўжо не адкоцімся.
Але ёсьць іншае, ёсьць дзяржаўная прапаганда. І яна ўплывае на ўстаноўкі, меркаваньні маладых людзей. Можна з дзяцінства так прамыць мазгі, што лад жыцьця безь дзяцей будзе падавацца нейкім дзікунствам, маргінальнасьцю. Але я думаю, такога на нашым веку ўжо ня здарыцца — спадзяюся, бо сапраўды адбываецца лібэралізацыя, і ёсьць доступ да інфармацыі зараз ва ўсіх. Калісьці я таксама ня думала, што можна ня мець дзяцей, што гэта можа быць выбар.
Напрыклад, у 17 год я думала, што маю нейкі плян на жыцьцё — як ува ўсіх: скончыць інстытут, знайсьці годную працу, выйсьці замуж, нарадзіць дзяцей. Не прыходзіла ў галаву, што нейкія пункты з гэтага сьпісу можна выкінуць. Потым я натыкнулася на суполку «чайлдфры» ў інтэрнэце, у мяне тады адкрыліся вочы, што можна проста гэтага не рабіць, мяне ніхто не прымушае! Калі я не хачу, дык можна жыць так, як жывуць гэтыя людзі, нічога не плянаваць. Зараз ужо грамадзтва зьмяняецца, і спадзяюся, мы ў Сярэднявечча ўжо не адкоцімся, бо гэтую інфармацыю ўжо не запіхнуць назад у нейкую бутэльку.
«Я ў Фэйсбуку стала афішаваць свае погляды, каб гэта не было табу»
Ганна Соўсь: Наяўнасьць дзяцей ці іх колькасьць наўпрост не зьвязаныя з дзяржаўнай палітыкай, ці хутчэй з традыцыямі, культурным кодам і даступнасьцю кантрацэпцыі, з лібэралізацыяй грамадзтва. Як вы лічыце?
Анхэля Эсьпіноса Руіс: Я не сацыёляг, не экспэрт у гэтых пытаньнях, але мне здаецца, што ўсё можна паўплываць на тое, як чалавек вырашыць сваё жыцьцё, як адказвае на важныя пытаньні, якія зьмяняюць усё жыцьцё — выйсьці замуж ці ня выйсьці замуж. Мне здаецца, што людзі ва ўсім сьвеце вельмі часта маюць пэўную карціну сьвету і яны ня бачаць нічога іншага і не дапускаюць нават магчымасьць, што нехта можа мець іншыя ідэалы.
Дзяржава ўплывае, але цяпер менш, чым у іншыя эпохі.
Я зразумела, што вельмі важная візуалізацыя. Вельмі моцна ўплывае і тое, каб былі нейкія людзі ў інфармацыйнай прасторы, якія даказваюць сваім прыкладам тое, што яны маюць права выбару... Я ў Фэйсбуку стала афішаваць свае погляды не таму, што мне хацелася ўвагі (гэта пераважна адмоўная ўвага), а таму, што я лічу важным, каб нехта сказаў пра гэта, каб гэта не было табу. Вельмі часта некаторыя жанчыны, якія ня маюць дзяцей, кажуць, ну, мы не пасьпелі, мелі іншыя прыярытэты.
Трэба проста выбраць. Можна быць у кантакце з самім сабой і ведаць дакладна, чаго хочацца ў жыцьці, а чаго не хочацца. Мне здаецца, што менавіта ў гэтым хаваецца ключ да шчасьця, скажам так. Калі чалавек размаўляе з сабой, думае, разважае, і вырашае сьвядома, што яму патрэбна ў гэтым жыцьці, якое вельмі абмежаванае. Дзяржава ўплывае, але цяпер менш, чым у іншыя эпохі. У нашу эпоху больш уплывае інфармацыйная прастора, інтэрнэт, СМІ, і вядома, уплывае сям’я, і знаёмыя і сябры. І, вядома, добра, калі сярод знаёмых, людзей, зь якімі чалавек кантактуе рэгулярна, ёсьць розныя прыклады шчасьця. Я думаю, што гэта мае найбольшы ўплыў на тое, каб чалавек зразумеў, што можна так, а можна інакш. Таму важна, каб некаторыя людзі размаўлялі пра гэта як размаўляюць пра іншыя пытаньні.
«Гэта павялося з тых часоў, калі часта вяліся войны і патрабавалася гарматнае мяса, а таксама тыя, хто яго прадукуе»
Ганна Соўсь: Летась я запісвала перадачу, у якой усе тры ўдзельніцы былі — шматдзетныя маці, а калі я пыталася пра тое, чаго яны баяцца, я пачула адказ, што самоты ў старасьці дакладна не баяцца. А чаго баіцеся вы?
Крысьціна Балаховіч: Я ніколі не сумавала — мне не ўласьцівая такая якасьць як сум. У мяне заўсёды ёсьць цікавыя заняткі, мне цікава ў сьвеце, і я баюся, што праз пальцы праходзіць кожны дзень. Прыйдзеш у краму — столькі тоўстых кніг, і я ведаю, што я іх ніколі не пачытаю — я прыходжу ў жах!
Я баюся, што праз пальцы праходзіць кожны дзень.
А калі адказаць на пытаньне, ці я раблю ўсё ня так, як астатняя большасьць... Можа я не іду ў краму, у якую ўсе людзі ходзяць, не купляю той жа хлеб і г. д. Я далучаюся да сваіх суразмоўніц, сапраўды я раблю ўсё так, як патрабуе маё нутро. А наконт палітыкі дзяржавы — магчыма, гэта павялося з тых часоў, калі часта вяліся войны і патрабавалася гарматнае мяса, а таксама тыя, хто яго прадукуе, вядома. Ну і такая палітыка, каб было многа людзей. На дзяржаўным узроўні рассаджвалі інфармацыю, што магчыма толькі так, а не інакш. А іншадумцы не талераваліся. А як жа? Нашто муціць ваду ў грамадзтве? Бо трэба рабіць, як патрабуе палітыка. Бываюць гады, калі дзяржаўная палітыка заахвочвае рознымі ільготамі, каб людзі больш памнажаліся, а пазьней праз пару гадоў усе ільготы зьнімаюцца і пакідаюць людзей у такім стане. Людзі застаюцца з носам, і напэўна ніколі ня варта спакушацца на такія мяды, якія нібыта ўяўныя. Кожны мае права распараджацца сабою так, як ён хоча.
Кацярына Шуст: Нягледзячы на тое, што дзяцей у мяне няма, у мяне ўсё роўна ёсьць блізкія людзі: мае сябры, мае родныя, мой партнэр. І я думаю, што больш за ўсё ў жыцьці я баюся іх згубіць, і баюся за іх здароўе і дабрабыт. Гэта для мяне вельмі важна. Гэта самы вялікі страх, а ўсе астатнія дробныя і ня вартыя нават згадваньня.
Ганна Заніна: Што такое самота, я таксама напэўна не разумею, таму я яе не баюся. Баюся я, мабыць, пераменаў да горшага, нейкай нявызначанасьці жыцьця, бо сапраўды ў нашай дзяржаве нельга нічога прадказаць, хоць мы ўвесь час чуем пра стабільнасьць. Але жыцьцё вельмі нестабільнае. Вось зараз у мяне добрая праца, высокі заробак — а што будзе праз 5-10 год? Гэта невядома, можа ўсё гэта парушыцца. Але ж ад гэтага нельга застрахавацца, у жыцьці наогул няма нічога стабільнага, нічога нязьменнага, то бок гэта наш экзыстэнцыяльны страх. Яго проста трэба прыняць.
Але ж я б хацела адзначыць, што прымаць такое важнае рашэньне, каб нарадзіць дзіця, каб ад таго займець нешта, напрыклад, каб гэты новы чалавек паклапаціўся пра цябе, нешта рабіў, мне гэта падаецца ня вельмі разумным разьлікам, ды і ў цэлым, скажам проста — амаральным. Бо, як вядома, чалавек павінен быць для іншага чалавека заўсёды толькі мэтай, а не сродкам.
Анхэля Эсьпіноса: Я не скажу, што мне заўсёды прыемна быць адной, але я магу сказаць, што мне вельмі цікава быць сабой. У мяне, вядома, ёсьць вельмі добрыя сябры, я адкрытая да рамантыкі, да сяброўства. Я баюся згубіць сваю асобу — баюся таго, што грамадзтва мяне зломіць, баюся таго, што я магу згубіць натхненьне, што я перастану размаўляць па-беларуску, баюся, што я ня буду больш займацца беларускай літаратурай, як цяпер займаюся ў Мадрыдзе ва ўнівэрсытэце. Я баюся згубіць сваю асобу, свае каштоўнасьці. Вядома, яны могуць мяняцца, але ўсё ж такі я задаволеныя тым, кім я ёсьць, амаль ува ўсіх сэнсах...
