Кніга Зоські Верас «Пакуль рука пяро трымае: Успаміны, лісты» — надзвычай дарагі для мяне падарунак ад укладальніка, аўтара прадмовы і камэнтароў Міхася Скоблы. Абраная як адна з найлепшых між кнігаў году. Як па мне, дык самая лепшая.
Ахвярніца
Як жыцьцёвае крэда ўспрымаюцца словы Зоські Верас, якія чытаем у лісьце да Георгія Валкавыцкага: «Праз усё сваё жыцьцё, пачынаючы ад 1909 году, старалася быць карыснай для беларускай справы» (1966 г.). Заўважым: пачаткам свае дзейнасьці лічыла 1909 — год стварэньня Гродзенскага гуртка беларускае моладзі, пра які сёньня ведаем толькі дзякуючы ёй. Імкнулася перадаць беларусам тое, што ведала, бо разумела, як жудасна сфальсыфікаваная гісторыя, сьведкам якое і непасрэднай удзельніцай яна была: «Трэба сьпяшыць падзяліцца зь людзьмі чым магу, бо мне ўжо 73 гады, ды яшчэ з паловаю!» — чытаем у тым самым лісьце.
Дзіўлюся — не надзіўлюся з гэтае Людвікі Антонаўны. Толькі пра што даведаецца, прачытае дзе ці пачуе, адразу кідаецца на дапамогу, свае паслугі прапаноўвае. Быццам ніякіх справаў асабістых, неадкладных ня мае. Ужо ў першым лісьце да Паўла Алексюка ў 1915 годзе з Альхоўнікаў, пытае: «Мо можна было б Вам памагчы ў Вашай працы». Прачытала ў «Нашай Ніве», што выбраны ён «паўнамоцным для Гродзеншчыны», адрас праз кагосьці знайшла.
А колькіх людзей яна, седзячы ў тым Панарскім лесе, між сабою перазнаёміла, колькім дапамагла. Хіба і не зьлічыць. Колькі лістоў напісала! Прыблізная лічба маецца. Падае яе і Міхась Скобла ў прадмове: «Сама аўтарка пазьней спрабавала падлічыць колькасьць тых лістоў-успамінаў — выходзіла больш за 6000»... Ці будуць калі сабраныя?
Заўважыла нейкую блытаніну ў тых лістох. Так, 16 ліпеня 1966 году піша ня першы (тое добра зразумела са зьместу) ліст да Новіка-Пяюна, а 5 кастрычніка таго самага году просіць Валкавыцкага даслаць адрас таго самага Новіка-Пяюна. Мо даты няправільна расчытаныя?
Людвіка Антонаўна лічыла сваім абавязкам даносіць праўду, якую ведала. А часьцей мела адзіную магчымасьць — празь лісты. Пісаць ёй было вельмі цяжка: балелі рукі, доўга не магла сядзець. Але доўг свой спаўняла. Укладальнік абраў вельмі ўдалую, паказальную назву для кнігі, у якой якраз і адбілася ахвярнае служэньне той Беларусі, якую імкнулася адрадзіць. Знаходзім шмат іншых радкоў, дзе піша пра неабходнасьць адгукнуцца да кожнага: «Маю каля 40 лістоў, на якія не адказала, а людзі чакаюць. Трэба хоць коратка кожнаму напісаць, пакуль зямля трымае».
Так і працавала, пакуль зямля трымала, пакуль цемра не засланіла сьвет.
Ён пяяў...
У многіх лістах Максім Багдановіч — галоўны герой.
Пра Людвіку і Максіма напісана вельмі многа. Здавалася б, што можна яшчэ новае для сябе знайсьці? Але знайшлося! Новы вобраз паэта паўстаў перад маімі вачыма.
«Ці чыталі Вы дзе пра тое, што Максім Багдановіч сьпяваў? Калі ва ўспамінах сястры Бядулі, што былі зьмешчаныя ў артыкуле Ізідара Нісьневіча „Максім Багдановіч і музыка“ („Полымя“, 1969, № 10), ня верце. Мана. Не маё гэта слова». Так Людвіка Антонаўна пратэставала супраць тае няпраўды, што разыходзілася пра Максіма зь Бядулевай сям’і. Ня мог ён разам зь іншымі пяяць цэлымі вечарамі, бо «гэта ж было на 2-3 месяцы перад сьмерцю! У яго ж і лёгкіх амаль не было! Ён і гаварыў ледзь-ледзь». Дый не было ніколі ў доме Бядулі на тых вечарынах Максіма.
Але ўсё ж ёсьць адно сьведчаньне, якое даносіць да нас вобраз Багдановіча, які сьпявае. Сьведчаньне, якому ня верыць нельга. Бо назаўсёды засталося ў памяці Людвікі Сівіцкай.
Было тое позьняй восеньню 1916-га ў дзіцячым прытулку ў Ратамцы. Пасьля спэктаклю, што паставілі беларускія дзеці, госьці зь Менску вырашылі прасьпяваць некалькі песьняў.
«Пакой быў даўгі, асьветлены 2-мя лямпамі. У самым канцы пакою пад вокнамі сабралася наша група...
Сьветлай плямай выдзялялася высокая фігура Максіма. Ён быў у белай вышыванай кашулі, падперазаны прыгожым паяском.
Зазьвінела песьня „Рабіна, рабіначка, рабіна мая...“ Я глянула на Максіма — ён пяяў...»
Мо ня столькі голасам, які быў вельмі слабым, сьпяваў Максім, а душою, радуючыся разам з усімі таму, што пабачыў, што быў у сябрыне па духу.
І яшчэ — Максім у вышыванай кашулі. Толькі адзін раз быў ён так апрануты. Адкуль тая кашуля? Мо са скрыні Зямкевіча (вядомая, вельмі непрыемная гісторыя). Падаецца, надта далікатны Максім не апрануў бы ўзятую адтуль рэч. А мо вышываная была менавіта для яго нечымі клапатлівымі рукамі? Мо тая кашуля навеяла верш «У Максіма на кашулі вышыты галубкі...»? Няма дакладнае даты напісаньня гэтага твору. Ці, наадварот, верш падказаў вышыць кашулю для Максіма...
Калі рыхтаваўся фільм пра Багдановіча, Людвіка Антонаўна вельмі перажывала, што робяць яго «чужыя рукі». «Дзікавата» ёй было слухаць іх чужую мову. Пісала Арсеню Лісу: «Можа, яны і зацікаўленыя гэтай працай і адносяцца сумленна, але сэрца, хіба, не ўкладаюць». А яна сэрца ва ўсе беларускія справы ўкладала. Асабліва, калі йшлося пра паэтаву памяць. Увесь час пра гэты фільм думала. Сама яго стварала: «Мне так проста сьніцца кадр — Максім у Ратамцы. Бо ён там адзіны раз быў у белай вышыванай кашулі».
Ізноў — доктар Ярэміч
Памятаеце, шаноўныя, дзе сустракалі гэтае імя? Так, гэта ён, той вядомы пецярбурскі фундатар, што ахвяраваў сродкі на выданьне Купалавай кнігі «Шляхам жыцьця», пра што кожны выкладчык, чытаючы лекцыю пра паэзію Купалы, студэнтам тлумачыць. На кнігу беларускага паэта, а не на кнігу Сяргея Ясеніна. Быццам перад такім выбарам стаяў шаноўны доктар.
Алесь Пашкевіч у рамане пра Ўладзімера Дубоўку «Круг» згадвае пра гэта. Асабліва не спадзеючыся на абазнанасьць чытачоў, тлумачыць вуснамі рускага паэта. Мяркую, недарэмна. Бо хіба адзінкі без тлумачэньня тое зразумелі б. Ясенін «лёгка стукнуў Дубоўку па сьпіне, падміргнуў яму: — Ты, гэта... Купалу скажы, што я на яго не крыўдую! — і, пабачыўшы Дубоўкава неўразуменьне, блытана патлумачыў прычыну сваёй магчымай «крыўды»: у 1913 годзе ў Піцеры ён займаўся ў народным унівэрсытэце імя Шаняўскага. Тады ўжо пасьпеў падрыхтаваць першы зборнік «Радуница». Знайшоўся фундатар — доктар Аляксандр Ярэміч, дырэктар Елісееўскай бальніцы. На фінансаваньне яму прапанавалі дзьве кнігі: «Радуницу» і «Шляхам жыцьця» Янкі Купалы. Доктар-фундатар аддаў перавагу Купалавай. А «Радуница» зьявілася праз тры гады.
Зоська Верас згадвае гэтае імя, калі піша пра Родзевічаў. Між трох кіруючых сяброў камітэту Таварыства дапамогі пацярпелым ад вайны ў Пецярбургу першым называе яна доктара Ярэміча. Міхась Скобла ў камэнтарох дапаўняе: лекар, доктар мэдычных навук, і падае даты жыцьця: 1876–1920. Усяго 44-ы гады пражыў на сьвеце.
Здрада
Што Зоська Верас лічыла здрадай? Адрачэньне ад роднае мовы. Гэта ёй балела найбольш.
У лісьце да Арсеня Ліса, якому давярала, перадае свой клопат пра даўняга знаёмага, сябра ГГБМ Зыгмунта Абрамовіча. Гаворыць пра ягоны магчымы прыезд у Беларусь. Ведала, што мала хто тут свае мовы трымаецца, таму давала сябру катэгарычны наказ: «Не паддайся, не выступай па-расейску. Гэта была б здрада гуртка і нас, старых беларусаў. Калі б я аб гэтым даведалася, то тады — аман, больш ад мяне лістоў не спадзявайся». Адыход ад ідэалаў маладосьці лічыла недаравальным.
Таму самаму Арсеню Лісу вельмі даверліва апавядае пра віншаваньні з днём нараджэньня. Сёньня гэтыя «сакрэты» раскрываюцца: «Мушу Вам пад сакрэтам прызнацца, што некаторыя зрабілі непрыемнае ўражаньне. Чаму гэта нашы нават найлепшыя людзі так баяцца сваёй мовы? Вось пералічу: ад Караткевіча, Пяткевіча, зь бібліятэкі рэдкай кнігі, ад асьпіранткі Раісы Шчарбіной — даўгія тэлеграмы па-беларуску...» Называе двух знаных пісьменьнікаў, ад якіх — па-расейску. І сваё адчуваньне: «Проста забалела...»
У лісьце да Міхася Забэйды выказвае павагу да літоўцаў, якія шануюць сваё, і з сумам паведамляе: «У Менску ў літаратурным асяродзьдзі ёсьць шмат сем’яў, дзе пішуць, твораць па-беларуску, але паміж сабой гавораць па-расейску. А ёсьць і такія „дзеячы“, што па-беларуску гавораць толькі за зачыненымі дзьвярамі, але на вуліцы сваёй мовы не ўжываюць». Нішто не зьмянілася з тых часоў.
Штораз, атрымліваючы лісты ці паштоўкі па-руску, чулася абражанай. З бухгальтэрыі Саюзу пісьменьнікаў ліст па-руску. Як такое можа быць, выказвае яна недаўменьне, што «з Саюзу Беларускага напісалі па-руску»? А нат, калі адрас не па-беларуску напісаны быў, таксама ёй абыходзіла. З разуменьнем ставілася да тых, каго зь дзяцінства ад Радзімы адарвалі, хто не мог удалечыні мову засвоіць. Як да Лёсікавых дзяцей.
Таму з глыбокай павагай ставілася да Ніла Гілевіча, цалкам падзяляючы ягоны клопат пра мову.
Вяла праўдзівую вайну супраць скалькаваных назваў расьлін, птушак. Вучыла ўжываць свае спрадвечныя словы. Пісала пра гэта і пісьменьнікам, і ў рэдакцыі.
Ліст-споведзь
Ён зьмешчаны адным зь першых. Да Ванды Лявіцкай — блізкае сяброўкі далёкае маладосьці. Часткова публікаваўся Ўладзімерам Содалем у «Нашай Ніве». Увесь яе жаночы лёс адбіты ў тым лісьце. У самым пачатку перададзены цэлы вір пачуцьцяў: «Цэлы гэты тыдзень, як атрымала Твой ліст, хаджу як адурэўшая ад радасьці, а нават шчасьця. Ці я спадзявалася, што яшчэ ў жыцьці буду мець з кім падзяліцца і думкамі, і радасьцю, і горам?»
Сама аўтарка назвала той ліст споведзьдзю. Можа зьдзівіць яе няўпэўненасьць у пачуцьцях блізкае колісь сяброўкі, яе страх: «Крыху баюся, што асудзіш мяне, а мо і прыязьнь Твая да мяне аслабне». Ідзецца тут пра справы сардэчныя. Гісторыя гэтая вядомая. Зразумела ж, што боязьнь Людвікі Антонаўны была дарэмнай.
Бадай, гэта самы кранальны, самы глыбока інтымны з усіх лістоў. Толькі да Ванды Лявіцкай падпісвалася аўтарка — Твая Люда. Нідзе больш не сустрэнем такога подпісу. Відаць, звалі яе Людай сябры ў тых далёкіх дзясятых гадох. Пазьней, калі дарагое сяброўкі ня стане, будзе пісаць да яе дачкі Алесі — Твая цётка Люда. Гэтак жа — да мужавай пляменьніцы, беларускай настаўніцы Валянціны Войцік.
Звароты
Наогул, звароты — гэта асобная тэма ў лістах Зоські Верас.
Да большасьці адрасатаў мусіла зьвяртацца па імені і па бацьку. Менавіта мусіла, бо нямілым быў ёй такі зварот, але была вельмі далікатнай. Праўда, у лісьце да Аляксандра Бабіча з’іранізавала: «Самой доўга язык не паварочваўся, каб людзям гаварыць „па бацьку“. Wleziesz między wrony, krukaj jak i one. Але што зробіш. Шмат хто з бліжэйшых знаёмых стараецца, пішучы да мяне, гэтую Антонаўну абмінуць (называюць — Зоська Верас, але такіх чуткіх мала)». Сама ж была надзвычай чуткай.
Але ў лісьце да Арсеня Ліса, скіроўваючы таго да Казіміра Грынкевіча зь Беласточчыны, папярэджвае: «Калі б Вы... спасылаліся на мяне, калі ласка, не пішыце аба мне па імені і па бацьку. Для яго гэта дзіка, чужы звычай. Шчыра кажучы, для мяне — таксама...» Шчыра кажучы — далікатны намёк, што мо і ён бы так не зьвяртаўся. Але надта тое ўелася ва ўсіх нас, з самага дзяцінства, са школы ці нават з садка. Ужо нейкая непавага, падаецца, засьвеціцца, калі тое па бацьку не далучыцца. Добра, што хоць у нашым асяродзьдзі крыху да беларускіх зваротаў павярнуліся.
Да некаторых пісала так, як ёй найлепей — пане. Не да менчукоў. У Менску, ведала, гэта не прынята. Пане — зьвярталася да тых, хто жыў у Польшчы (да Юрыя Туронка), да віленчукоў (Валянціна Стэха), да маладзейшых у Гародні (Міколы Таранды, Ігара Котава), якому аднойчы заўвагу, па-ейнаму — увагу, далікатна зрабіла: «Дзякую, што пішаце пані Людвіка, але нашто тады Антонаўна».
У лісьце да Алеся Траяноўскага нават прыпіску зрабіла: «Яшчэ за адно забылася падзякаваць — за зварот не „па бацьку“, што я лічу звычаем ня нашым і вельмі не люблю». Вельмі паказальная прыпіска.
Ведала, якім зьместам за савецкім часам напоўнілі прапагандысты, дый пісьменьнікі, гэты зварот. Разумела, што вярнуць яго ў актыўны ўжытак будзе вельмі няпроста. У лісьце да Ўладзімера Содаля даверліва папярэджвала: «Яшчэ вярнуся да слова пані. Ня ведаю, ці Вам варта пачынаць прапаганду за гэты зварот. Сьцягнеце на сябе непатрэбнае падазрэньне». Шанавала сваіх сяброў, перажывала, каб непрыемнасьцяў ня мелі. А да Ўладзімера Содаля заўсёды вялікай прыхільнасьцю ставілася, Даражэнькім Уладзімерам Ільічом часам называла. Далей у тым лісьце прыводзіць вельмі цікавую, але мала вядомую прадгісторыю напісаньня даволі вядомага апавяданьня Якуба Коласа «Калектыў пана Тарбецкага». З крыўдай і болем пра гэта піша. Бо добра ведала таго, каго Колас так зьняважліва назваў і такім непрывабным у творы паказаў. «І гэта — Колас...» — у канцы ліста. Шмат за шматкроп’ем прачытаем.
Вельмі любіла пані Людвіка даўнія беларускія звароты, якія нашаніўцы актыўна выкарыстоўвалі — цётка, дзядзька. Ліст да Аляксандра Бабіча, а зьвяртаецца да яго Дарагі Дзядзька Алесь, пачынаецца незвычайна, узрушана: «Аж мне сэрца падскочыла, калі я прачытала зварот цётка Людвіка. Быццам у старыя часы вярнулася. У часы маладосьці, інтэнсіўнай працы». Просіць яго: «Калі ласка, не называйце мяне Людвікай Антонаўнай. Страх, як я гэтага не люблю». Шанавала і вельмі рэдкія ў савецкія часы звароты спадар, спадарыня. Ад Фёдара Янкоўскага, знанага мовазнаўцы, імкнулася выведаць: «А як Вы прыймаеце словы спадар, спадарка або спадарыня?» Відаць, чакаючы станоўчага стаўленьня. Паведаміла яму далей, што мае карэспандэнта з Новага Двара: «Ён ужывае гэтыя словы, піша да мяне: дарагая спадарка, ну і я яго ўзаемна спадаром называю». Ізноў пра Казімера Грынкевіча йдзецца, якога вельмі паважала.
Калі думаю пра юную Людвіку, зьвяртаюся да яе Мілая Людвіка, калі пра дарослую — Спадарыня, Пані. Але не магу мінуць і Людвіку Антонаўну. Увесь час на памяць прыходзіць аповед Міхася Скоблы пра дзьвюх Антонаўнаў: Войцікаву і Геніюш. Хіба ён першы іх так, па бацьку, побач паставіў. Зь вялікай павагай. Таксама хораша.
Вельмі шкада
Пані Людвіка — яшчэ адна наша амазонка. Да болю шкада, што амаль нічога пра гэта ня ведаем. Як і пра іншых. Пра тую ж Алаізу Пашкевічанку. Толькі ў лістох асобныя згадкі знаходзім. Так, да Арсеня Ліса піша: «Езьдзіла — заўсёды адна (бяз фурмана). Любіла коней ад дзяцінства — да вар’яцтва. Бывала і на кані, і пад канём. Кіравала і адным, і парай. І насілі мяне, і розныя прыгоды перажывала». Коратка, штрыхамі, але столькі за кожным сказам зьместу, невядомага нам.
Якія прыгоды? Што ў тых адзінокіх вандроўках здаралася? Каго сустракала? Якія нягоды мела? Нідзе пра тое не напісала.
Можна толькі ўявіць, як нясецца па лясной дарозе юная Людвіка-вершніца, а ўсьлед ветрам хваляю ўздымаюцца і сплываюць яе рассыпаныя па плячах валасы. І хто ж гэта ёй дарогу перагарадзіў? А конь, дый вершніца, нат і не думаюць спыняцца, лятуць на злом галавы...
Як жа маці гэтае юнае паненкі яе адну адпускае? Няўжо не баіцца за дачушку? Зразумела, баіцца. Згадвае і пра гэта: «Мама трывожылася за мяне, а дзед супакоіваў: Нічога, дасьць рады. Коні яе знаюць і любяць».
І сама пані Людвіка пра тое, што нідзе не напісала пра свае даўнія прыгоды, шкадавала. Вельмі позна зразумела, што трэба было б і гэтым з людзьмі падзяліцца. Бо гэта раскрывае чалавека, асобу зь іншага, вельмі цікавага боку. Занадта многа Зоська Верас аддавала сябе грамадзкім справам. Згадваючы мінулае ў бяссонныя ночы, прыходзіць да высновы, што трэба расказаць сваю «жывую» аўтабіяграфію. Выбрала дзеля гэтага Сяргея Панізьніка. Даверліва піша да яго: «Я Вам дала сваю аўтабіяграфію, яна да драбнейшых дэталяў праўдзівая, але гэта ўсё помняцца пражы ды павукі. А дзе маё дзяцінства? Дзе розныя замілаваньні маладосьці? Хто ведае, што я, дзяўчына, была апантаная коньмі? Сколькі прыгодаў перажыла... Нават небясьпечных. Ды ці гэта адно?» Але...
Вельмі-вельмі шкада мне, што не ўведаем...
Апошні раз
Відаць, тады, 30 лістапада 1986 году, Людвіка Антонаўна апошні раз была між віленскай беларускай грамады. У Лясной хатцы сьвяткавалі ўгодкі «Нашай Нівы». Яе, Жывую Гісторыю, гаспадыню, не маглі не паклікаць. Яна, Вялікая Ахвярніца, не магла ня выйсьці да людзей, хоць і пачувалася вельмі блага. І як яе прывіталі? Як ушанавалі? Уладзімеру Содалю, чалавеку адносна староньняму, далёкаму ад віленскіх беларускіх справаў напісала пра тое, асабліва не ўдаючыся ў непрыемныя для яе падрабязнасьці: «Я крышку расказала аб сваёй сувязі з „Н[ашай] нівай“, а пасьля ўжо — самі, г. зн. Лявон павёў далейшае спатканьне. Было даволі шмат беларусаў, пераважна новых у Вільні — мастакоў, пісьменьнікаў, паэтаў і г. д.». І дадае: «Я хутка зрэзыгнавалася, бо дрэнна чулася, нават на гарбатцы не была, бо са сваім страшэнным катарам не хацела быць крыніцай грыпы».
А вось свайму, віленчуку Валянціну Стэху, выказала неўразуменьне, боль, не асабліва хаваючыся за эўфэмізмамі, вылучаючы ў лісьце словы: «Мяне прынялі, далікатна кажучы, дзіўна. Ніхто ня ўстаў, ніхто не прывітаўся — нават знаёмыя, зь якімі не адзін раз спатыкаліся, нават такі Жамойцін... Я крыху зласьліва сама пачала вітацца — думала, што дойдзе да людзей іх непрыстойнасьць. Але ж не — не дайшла. Шчыра кажучы, такое мне за маё даўгое жыцьцё першы раз здарылася. Відаць, атмасфэра была загадзя падгатаваная: старая, глухая, мала што разумее... Але ўсё ж — забалела». Балюча чытаць і нам.
Узгадоўвалася, маладосьць і пазьнейшыя гады правяла Людвіка Антонаўна ў іншым асяродзьдзі. Не разумела яна, што тае Беларусі, пра якую марылі нашаніўцы, яшчэ няма (і ці будзе?), тых беларусаў, шляхетных, ветлівых, што шануюць старасьць, шануюць жанчыну, даўно няма. Ня тое, што ня ўстаць, калі жанчына заходзіць, а нат не прапанаваць ёй сесьці, самому ў тым часе расьсеўшыся, сталася для большасьці звычкай. Асабліва непрыемна, калі гэта людзі не з уладных кабінэтаў, а быццам нашы, з нашае беларускае грамады.
Як я яе разумею!..
Захопнік
Калі ня стала Лясное хаткі, а было тое яшчэ пры жыцьці Людвікі Антонаўны (яна не магла даць сабе рады і мусіла жыць у кватэры дачкі), прайшлі пагалоскі, што спалілі яе з карысьцю, каб захапіць зямлю, бо прадаваць гаспадары не хацелі. Каб штосьці пабудаваць. Зямля адначасна і ў лесе, і ў горадзе — не абы-якое багацьце. Часта пра тое думала. Уяўляла, што там цяпер. Але ніколі не магла нат і блізка ўявіць сёньняшні стан дарагое для многіх сядзібы.
У прадмове, відаць, многіх уразіла горка-балючае, угледжанае Міхасём Скоблам: у «Панарскім лесе мы ледзьве адшукалі тую мясьціну, дзе калісьці стаяла Лясная хатка... Каб так зьмяніўся памятны для многіх ляндшафт! Зьдзічэлы, зьмізарнелы сад, паляна перад хатай, ледзь бачныя пад крушнямі закуранай цэглы падмуркі — усё было захоплена лесам. Самотныя яблыні частавалі нас гаркаватымі яблыкамі, колішняга падворка было не пазнаць, пэрымэтры хаты (якой прасторнай яна здавалася мне ў 1987 годзе!) пад наступам змрочных ялінаў сьціснуўся і выглядаў нерэальна маленькім. А прайшло ўсяго нейкіх дваццаць пяць гадоў...»
Лес, у якога колісь людзі адваявалі гэты лапік зямлі, вярнуў сваё. Гэты захопнік літасьці да чалавечых сьлядоў ня мае.
