Большасьць мэдычных адкрыцьцяў 2003 году была зьвязана з генэтыкай. Сёлета навукоўцы скончылі працу над апісаньнем генэтычнага коду чалавека. Аб гэтым 14 красавіка ў Вашынгтоне паведаміў Міжнародны кансорцыюм генэтыкаў, які абядноўвае 16 дасьледчых цэнтраў з Амэрыкі, Францыі, Нямеччыны, Японіі, Кітаю і іншых краін. Пасьля трох гадоў працы, на два гады раней, чым меркавалася, генэтыкам удалося ідэнтыфікаваць 98,5% зь ліку амаль 3 мільярдаў генэтычных клетак коду, у якіх запісаныя фізычныя і псыхічныя рысы чалавека і нават яго будучыня. Паводле навукоўцаў, зараз у іх руках ключ да разуменьня шэрагу чалавечых хваробаў і да распрацоўкі адпаведных лекаў.
“Мы зьяўлямся сьведкамі адной з найбольш значных падзеяў у гісторыі навукі. Нарэшце мы маем у руках кнігу жыцьця, кнігу ўсіх генаў чалавека”, — заявіў доктар Фрэнсіс Колінз з Нацыянальнага дасьледчага інстытуту генаў ЗША. “Гэта ўсё роўна, што пераход ад першага грамафоннага запісу да найноўшага кампакт-дыску”, – заявіла амэрыканскі генэтык, доктарка Джэйн Роджэрс.
***
Прагрэс у галіне генэтыкі прывёў у 2003 годзе да лепшага разуменьня шмат якіх мэдычных праблемаў. Напрыклад, праблемы старэньня. У папярэднія гады мэдыкі падрабязна апісалі працэс старэньня і сьмерці клеткі. Да гэтага спрычыняюцца так званыя вольныя радыкалы – пабочны прадукт мэтабалізму, шкодныя субстанцыі, якія пашкоджваюць клеткі і выклікаюць такія хваробы, як рак, гіпэртанія і наагул прысьпешваюць працэс старэньня. Аднак у 2003 годзе выявілася, што існуе спэцыяльны ген, які ўключае мэханізм самазьнішчэньня клеткі. Гэты ген быў адкрыты італьянскім генэтыкам П’ерам Пэліччы, дырэктарам аддзелу экспэрымэнтальнай анкалёгіі ў Эўрапэйскім інстытуце анкалёгіі ў Міляне. Ген назвалі “генам старэньня” і прысвоілі яму сымбаль Р66. У мышэй, якім мэдыкі блякавалі дзейнасьць гену старэньня, працягласьць жыцьця адразу павялічылася на траціну. Вядома, аднак, што ген старэньня уключае мэханізм самазабойства пераважна пашкоджаных клетак, і ў выніку яго блякады такія клеткі могуць ператварацца ў ракавыя. Вырашэньне гэтай дылемы – наступная задача мэдыцыны.
***
Быў у 2003 годзе знойдзены і ген атлусьценьня. Група брытанскіх і францускіх навукоўцаў выявіла ген пад кодавай назвай GAD 2, які адказны за схільнасьць чалавека да атлусьценьня, уплывае на апэтыт і выпрацоўку арганізмам інсуліну. Дагэтуль сярод вучоных дамінавала перакананьне, што за празьмерную вагу адказны перадусім сядзячы лад жыцьця і нездаровае харчаваньне. Цяпер вучоныя ведаюць, што ген GAD-2 на 10-й храмасоме мае дзьве альтэрнатыўныя формы. Адна зь іх перашкаджае, а іншая спрыяе атлусьценьню. Першая зь іх была выяўленая і дзейнічае ў 6 разоў больш актыўна ў тоўстых пацыентаў. Такім людзям вельмі цяжка рэгуляваць колькасьць спажываных харчоў. Людзі з нармальнай вагою маюць іншую форму таго ж гена, які абмяжоўвае апэтыт і засьцерагае іх ад атлусьценьня. Зрэшты, адкрыцьцё гену атлусьценьня і пошук шляхоў яго нэўтралізацыі не адкідаюць праблемы кантролю за колькасьць спажыванай людзьмі ежы. Пераяданьне і адсутнасьць рэгулярнай фізычнай нагрузкі прыводзяць да атлусьценьня, хваробаў і сьмерці таксама велізарную колкасьць людзей. Сёньня ў сьвеце 300 мільёнаў чалавек пакутуюць на атлусьценьне, і 1 мільярд людзей на плянэце мае падвышаную вагу.
***
У 2003 годзе сьвет скаланула эпідэмія дагэтуль невядомай цяжкай хваробы, якая атрымала назву SARS або нетыповая пнэўманія. Да мэдычных дасягненьняў гэтага году сьмела можна аднесьці лякалізацыю і спыненьне эпідэміі SARS у сьвеце. Яна ахапіла больш чым 25 краінаў ва ўсіх частках зямлі, агулам захварэлі 8098 чалавек, зь якіх 774 чалавекі памерлі. Менш чым за месяц навукоўцам ўдалося адкрыць і апісаць вірус, які належыць да групы жывёльных каронавірусаў. Сёньня ў розных краінах пасьпяхова завяршаюцца дасьледаваньні для выпрацоўкі вакцыны супраць SARS.
***
У 2003 годзе навукоўцы знайшлі новыя сродкі дыягностыкі, лячэньня і прафіляктыкі такіх цяжкіх хваробаў, як расьсеяны склероз, гепатыт С і хвароба Альцгаймэра.
Дасьледаваньні амэрыканскіх мэдыкаў паказалі, што ад хваробы Альцгаймэра засьцерагае дыета, багатая на антыаксыданты. Яны, напрыклад, у вялікай колькасьці знаходзяцца ў садавіне, гародніне і чырвоным віне. Рыба, арэхі і салаты з расьлінным алеем – гэта прадукты, якія, дзякуючы ненасычаным кіслотам, зьніжаюць рызыку захварэць на хваробу Альцгаймэра. Той, хто як мінімум раз на тыдзень спажывае рыбу, на 60% менш схільны да гэтай хваробы ў параўнаньні з тымі, хто рыбы ўвогуле не спажывае.
Клеткі печані, заражаныя вірусам гепатыту С, могуць быць выбарачна зьнішчаныя пры дапамозе новага мэтаду геннай тэрапіі, прапанаванага канадыйскімі навукоўцамі. Лекары знайшлі слабое месца ў віруса гепатыту С – гэта энзім пратэаза, які выпрацоўваецца вірусам. Выкарыстоўваючы мэханізм самазьнішчэньня клеткі і мэтады геннай інжынэрыі канадыйскія мэдыкі навучылі клеткі печані забіваць вірус гепатыту С. Падчас экспэрымэнту бялок пазнаў інфікаванасьць клеткі і зьнішчыў яе, ўключыўшы мэханізм самазабойства! Адзін з аўтараў адкрыцьця назваў гэты мэтад “вэктарам самазабойства” і “шыкоўнай антывіруснай бомбай”. Цяпер мэдыкам застаецца вырашыць, як кантраляваць каскад смазабойстваў інфікаваных клетак печані.
Аўстрыйскія навукоўцы на чале з доктарам Томасам Бэргерам з Інстытуту нэўрахіругіі ў Інсбруку распрацавалі ў 2003 годзе прынцыпова новы аналіз крыві, які, як мяркуецца, зьяўляецца першым надзейным спосабам дыягностыкі расьсеянага склерозу. Аказалася, што людзі, у чыёй крыві знаходзяцца два пэўныя віды антыцелаў, маюць у 76 разоў больш шанцаў захварэць у будучыні на гэтую складаную для дыягностыкі хваробу, чым тыя, хто ня мае ў крыві ніякіх антыцелаў.
***
2003 год прынес і некалькі адкрыцьцяў у галіне барацьбы з ракам. Дасьледчыкі Дортмуцкага мэдычнага інстытуту ў ЗША выявілі, што адна з формаў вітаміну D павялічвае дзейснасьць радыяцыйнага лячэньня ракавых пухлінаў. Вітамін D дае магчымасьць ўзьдзейнічаць на радыяцыйна-устойлівыя ракавыя клеткі, якія не зьнішчае апраменьваньне. Наагул высьветлілася, што вітамін D, які натуральным шляхам выпрацоўваецца у арганізьме пад сонечнымі промнямі, папярэджвае і нават лякуе некаторыя формы раку. Аднак празьмерная колькасьць вітаміну D стымулюе празьмерна павелічэньне колькасьці кальцыю, што адмоўна ўплывае на мэтабалізм і структуру костак.
***
З пачатку 2003 году адно за адным сталі зьяўляцца паведамленьні аб карысьці памяркоўнага спажываньня алькаголю для здароўя сэрца і судзінаў. Былі такія паведамленьні і ў папярэднія гады, аднак менавіта сёлета карысьць невялікіх дозаў алькаголю стала для мэдыкаў неаспрэчнай аксыёмай.
Вынайшаўся сярод алькагольных напояў і лідэр паводле станоўчага ўплыву на здароўе чалавека. Гэта чырвонае віно. Чырвонае віно ўпершыню сталі назваць ратавальнікам жыцьця ў 1979 годзе, калі дасьледчыкі выявілі, што чым большае спажываньне віна ў краіне на кожнага жыхара, тым ніжэйшы ўзровень захворваньняў каранарных артэрыяў. Францыя займала адно з апошніх месцаў паводле гэтага захворваньня, у той час як Фінляндыя, Шатляндыя й ЗША, дзе жыхары спажывалі віна значна менш за французаў, мелі сардэчных харобаў у 4 разы больш.
Гэта стварыла вядомы “францускі парадокс”, бо вядома, што традыцыйная кухня француаў багатая на прыродня тлушчы. У 2003 годзе было знойдзена і тлумачэньне “францускага парадоксу”. Аказалася, традыцыйная культура французаў прадугледжвае значна меншыя порцыі страваў ва ўстановах грамадзкага харчаваньня, у сярэднім на 25 працэнтаў меншыя, чым у ЗША. Тое самае і з упакоўкамі прадуктаў у крамах. Апрача таго, адразу некалькі навуковых калектываў у розных краінах сьвету абвесьцілі аб адкрыцьці рэчыва расвэратрол, якое ўтрымліваецца ў чырвоным віне. Менавіта яго сёньня многія называюць выратавальнікам чалавецтва ад інфарктаў і інсультаў.
***
Аднак самыя пэрспэктыўныя адкрыцьці 2003 году былі зробленыя ў галіне выкарыстаньня камлёвых клетак. Гэтыя клеткі адкрываюць перад чалавецтвам нечуваныя, фантастычныя пэрспэктывы лячэньня самых цяжкіх хваробаў. Так званыя камлёвыя эмбрыянальныя клеткі ўнікальныя тым, што могуць разьвіцца ў любы орган чалавека і здольныя аказаць магутнае аздараўленчае ўзьдзеяньне на пашкоджаныя і хворыя органы.
Аздараўленчы і амаладжальны эфэкт камлёвых клетак быў заўважаны яшчэ 50 гадоў таму, калі прыватныя швайцарскія клінікі пачалі зь іх дапамогай амаладжваць багатых кліентак. У апошнія дзесяцігодзьдзі з чалавечых эмбрыёнаў пачалі выпрацоўваць рэдкія і дарагія лекі, для лячэньня шмат якіх цяжкіх хваробаў, у тым ліку хваробы Паркінсона і рака. Аднак паступова мэдыкі пераканаліся, што камлёвыя клеткі прысутнічаюць ня толькі ў эмбрыянальнай тканцы, але і ў іншых ворганах дарослага чалавека. Яны застаюцца ад часоў зародкавага стану і зьяўляюцца як бы рэзэрвам арганізму.
Сэнсацяй 2003 году стала адкрыцьцё шатляндзкіх і японскіх генэтыкаў. Яны знайшлі спэцыяльны ген NANOG, які аддае каманду звычайнай клетцы неабмежавана дзяліцца і нараджаць любую колькасьць ужо камлёвых клетак. Гэтае адкрыцьцё адкідае неабходнасьць выкарыстоўваць эмбрыянальныя тканкі, супраць чаго пратэставала царква.
Камлёвыя клеткі даюць мэдыкам фантастычныя магчымасьці. Камлёвыя клеткі, перасаджаныя ў мозг, спыняюць эпілепсію, перасаджаныя ў сьпінны мозг, кампэнсуюць страшныя пашкоджаньні, выкліканыя пераломам пазваночніка, і людзі зноў апчынаюць хадзіць. Яны вяртаюць сэнс жыцьця хворым на хваробы Альцгаймэра і Паркінскона і даюць надзею хворым на рак.
Зараз мэдыкі знайшлі, што падчас родаў у пупавіне немаўляці знаходзяцца самыя моцныя камлёвыя клеткі, і таму вельмі рэальнай выглядае пэрспэктыва, калі ў кожнага чалавека пры яго нараджэньні будуць браць камлёвыя клеткі і захоўваць ў замарожаным выглядзе у клетачных банках – гэта будзе натуральны і самы магутны індывідуальны лек для кожнага на выпадак яго цяжкай хваробы.
