Колькі “штыхоў” апазыцыя выставіць на выбары?

СЛУХАЦЬ:

Дракахруст: Прызначаная дата мясцовых выбараў – 25 сакавіка. Кампанія пачалася, перадвыбарчая машына закруцілася. Ад таго, як выступіць апазыцыя на гэтых выбарах, залежыць даволі шмат: і для самой апазыцыі, і для стасункаў Беларусі з Эўропай, і для пэрспэктываў прэзыдэнцкіх выбараў, якія адбудуцца напачатку наступнага году. Вось пра гэта я і прапаную пагаварыць.

Давайце пачнём з пытаньня, якое не выклікае вялікіх палітычных супярэчнасьцяў.

На гэтым жа тыдні ЦВК зацьвердзіла плян этапаў кампаніі. Паводле пляну да 29 студзеня павінны быць сфармаваныя абласныя выбарчыя камісіі, да 8 лютага – акруговыя, да 10 сакавіка – ўчастковыя.

Удзел апазыцыі ў камісіях заўсёды быў своеасаблівай лякмусавай паперкай дэмакратычнасьці выбараў. Але колькі апазыцыя мае “штыхоў”, каб прапанаваць сваіх людзей у склад тысяч гэтых камісіяў? Можа, ўлада і ня супраць будзе, але калі няма належнай колькасьці прадстаўнікоў апазыцыі ў камісіі, дык не народзіць жа іх улада.

Янукевіч: Перад усім хачу сказаць, што і гэты разам уключэньне ці неўключэньне нашых людзей у камісіі будзе сьведчыць досыць яскрава, па якім сцэнары ўлада будзе праводзіць гэтыя выбары – па больш свабодным ці ізноў па цалкам недэмакратычным. Што тычыцца колькасьці, то магу сказаць, што хаця лік вылучэнцаў ад партыі БНФ ідзе не на тысячы, а на сотні, але калі ўсе ці большасьць гэтых людзей будзе ўключаная ў склад выбарчых камісій, гэта будзе дастатковая колькасьць, каб арганізаваць нармальны кантроль за хадой выбараў, у прыватнасьці ў тых акругах, дзе вылучаюцца нашы кандыдаты, а гэта пераважна буйныя гарады. Справа ня толькі ў колькасьці, але і ў якасьці: ў Менскую гарадзкую камісію мы прапаноўваем Уладзімера Лабковіча, які зьяўляецца адным з найлепшых

спэцыялістаў па выбарчым заканадаўстве ў краіне, Юрыя Чавусава – аўтарытэтнага абазнанага спэцыяліста ў гэтай сфэры. Таму колькасьць дастатковая і якасьць належная. Ва ўсе камісіі, калі казаць пра партыю БНФ, мы вылучаем 300-400 чалавек.

Дракахруст: Леў, а ваша партыя і Аб'яднаныя дэмакратычныя сілы ў цэлым – колькі «штыхоў» яны могуць выставіць у камісіі?

Марголін: Я згодны з Аляксеем – ад таго, як будуць фармавацца выбарчыя камісіі, а асабліва ад таго, як будуць фармавацца ўчастковыя камісіі, будзе залежыць, як мы будзем ставіцца да ўдзелу ў выбарах наагул і як мы будзем іх характарызаваць перад міжнароднай супольнасьцю. АГП вылучыць у выбарчыя камісіі прыкладна столькі ж людзей, колькі і БНФ – 300-400 чалавек па краіне. Ведаю, што і іншыя ўдзельнікі АДС будуць таксама актыўна вылучаць сваіх прадстаўнікоў у камісіі – гэта і сацыял-дэмакраты, і «Справядлівы сьвет» (былая ПКБ), Зразумела, мы ня можам

«закрыць» усе камісіі, асабліва ўчастковыя, бо іх больш за 6 тысяч, але самыя важныя ўчасткі мы закрыць зможам і зможам судзіць, ці ёсьць рэальныя зьмены ў выбарчым заканадаўстве.

Дракахруст: Леў, а ці не атрымаецца з гэтай справай паводле прымаўкі – дзе густа, а дзе пуста? У Менску, ў вялікіх гарадах вы будзе спрабаваць вылучаць у камісіі і па некалькі чалавек, а ў малых гарадах, мястэчках і вёсках вы і спрабаваць ня будзеце?

Марголін: Фармаваньнем гэтых камісій будуць займацца перш за ўсё рэгіянальныя кааліцыі. Яны ў нас працуюць ва ўсіх абласьцях. Але я магу сказаць, што так яно і будзе, як вы сказалі. Мы ня бачым сэнсу вылучаць сябраў камісіяў у раёнах, дзе ні ў воднай партыі няма структураў і няма сваіх кандыдатаў у дэпутаты. Мы перш за ўсё будзем канцэнтравацца на вялікіх гарадах і на тых раёнах, дзе ёсьць структуры нашых арганізацый.

Дракахруст: Аляксандар, я ведаю, што вы вывучалі структуру і колькасьць выбарчых камісіяў. Вы не маглі б назваць лічбы?

Класкоўскі: Мінулым разам абіралі прыблізна 21500 дэпутатаў, а камісій было: 360 – акруговых, 1500 – тэрытарыяльных і 6500 – участковых. Такая структура была прадугледжаная выбарчым кодэксам. Зараз у яго ўнесьлі карэктывы, але як раз колькасьці выбарчых камісіяў яны ня тычыліся. Агулам атрымліваецца больш за 8 тысяч выбарчых камісій і ў іх вылучаецца агулам прыкладна 90 тысяч чалавек. Калі сумаваць тое, што сказалі нашы суразмоўцы – па 300-400 чалавек ад БНФ і АГП, а гэта буйныя, моцныя сілы, то ў лепшым выпадку ўся апазыцыя вылучыць прыкладна 1000 чалавек. Нават калі яны ўсе праходзяць, гэта 1% ад ўсіх чальцоў камісій. Так што нават тэарэтычна казаць пра ахоп усёй краіны і

кантроль за выбарамі не выпадае. Таму прынцып «дзе густа, дзе пуста» – гэта вымушаная рацыянальнасьць апазыцыі. Адзіная магчымасьць пры наяўных рэсурсах – гэта канцэнтравацца на некалькіх «ударных» акругах. Гэта тычыцца як вылучэнцаў у камісіі, так і кандыдатаў.

Дарэчы, мінулым разам было 1.05 кандыдата на месца. Лічба ўражвае. Фактычна савецкая матрыца, безальтэрнатыўныя выбары. Я думаю, што гэтым разам будзе прыкладна тое самае і нашто дарэмна ўпіхваць сваіх людзей у камісію ў акрузе, дзе ідзе адзін безальтэрнатыўны праўладны кандыдат? Ён там пройдзе без ніякіх фальсыфікацыяў.

Дракахруст: А зараз – пра ўладу. Як вы думаеце, ці пусьцяць апазыцыянэраў гэтым разам у выбарчыя камісіі? Зьмены ў заканадаўства, прынятыя напрыканцы мінулага году, прадугледжваюць квоту ў камісіях для партый і грамадзкіх арганізацыяў. Але пры жаданьні можна запоўніць яе праўладнымі камуністамі і брсмаўцамі. А можна і апазыцыянэрамі. Калі жаданьне ці разьлік ёсьць. А ёсьць, можа быць такое жаданьне?

Класкоўскі: Відавочна, што ўлада фармаваньне камісіяў на самацёк ня пусьціць. Бачныя такія трошкі нечаканыя сымптомы: менчукам і гасьцям сталіцы ўжо празьвінелі вушы віншаваньні з Новым годам і Калядамі ад "Белай Русі”, якія другі тыдзень гучаць у мэтро і ў аўтобусах. Ідзе рэанімацыя гэтых структураў "глыбокай замарозкі", праўладных арганізацый. Для ўлады тут таксама ёсьць праблема. Мінулым разам толькі 10% чальцоў выбарчых камісіяў складалі вылучэнцы партыяў і грамадзкіх арганізацыяў. Цяпер паводле новага

заканадаўства трэба траціну.

Таму трэба наскрабаць, трэба рэанімаваць гэтыя структуры. Думаю, што ўсе будуць мабілізаваныя : і "Белая Русь", і БРСМ, і ФПБ, і Аграрная партыя, і ляяльныя ўладзе жаночыя і вэтэранскія арганізацыі. Улада будзе імкнуцца запоўніць камісіі сваімі вылучэнцамі і найболей мэтанакіравана ў тых акругах, дзе яна будзе адчуваць моцных кандыдатаў з боку апазыцыі.

Тут называлі прозьвішчы аўтарытэтных ня толькі для апазыцыі людзей, як Лабковіч і Чавусаў. Падножкі хутчэй ім будуць ставіць па нейкіх фармальных прычынах. А ў сельскай камісіі хай сядзіць чалавек ад апазыцыі, ён там ніякай гульні ня зможа весьці.

Дракахруст: У свой час публіцыст Віктар Марціновіч адзначыў дзіўную заканамернасьць: чым больш жорсткія сваркі адбываюцца паміж Менскам і Масквой наконт энэрганосьбітаў, тым больш беларускія ўлады схільная адпускаць палітычныя “лейцы” ўнутры краіны. Бо так ці інакш патрэбная дапамога Захаду – ці палітычная, ці нават эканамічная, а яму дэмакратыю падавай. Зараз сутычка з Масквой назіраецца даволі гарачая. Ці паўплывае гэта на хаду выбарчай кампаніі?

Марголін: Ня ведаю, дзе Марціновіч убачыў гэтую гульню. Я бачу як раз адваротную з'яву. Вазьміце падзеі, якія адбываюцца падчас гэтай нафтавай "вайны", зь Івянецкім польскім домам, падзеі ў Менскай вобласьці з настаўнікамі, якія зьяўляюцца сябрамі нашай партыі і БНФ. Гаворка ідзе не пра сапраўдную лібэралізацыю, а пра жэсты. І такія жэсты, зразумела, могуць быць. Гэта, напрыклад, уключэньне прадстаўнікоў апазыцыі ў акруговыя і тэрытарыяльныя камісіі, бо яны нічога не вырашаюць. Усе пытаньні зараз вырашаюцца на ўзроўні

ўчастковых камісіяў. Там нават самі сябры камісіяў не прымаюць удзелу ў падліку галасоў, што ўжо казаць пра назіральнікаў. Я магу паспрачацца зь кім заўгодна, што ва ўчастковыя камісіі апазыцыю ніхто ня пусьціць. Бо нават адзін прадстаўнік апазыцыі, калі ён прынцыповы чалавек, можа зрабіць вельмі шмат шуму і галаўнога болю таму кіраўніку, які за гэта адказвае. А гэта нікому непатрэбна.

Таксама як непатрэбныя і дэпутаты ад апазыцыі.

Янукевіч: Я згодны з тым, што пэўная лібэралізацыя ці крокі па абазначэньні дэмакратызацыі больш зьвязаныя са зьнешнепалітычнымі фактарамі. Я лічу, што дэманстрацыя крокаў у накірунку дэмакратыі на гэтых выбарах будзе рабіцца безадносна ад стасункаў з Расеяй – гэта будзе спэктакль, у чыстым выглядзе скіраваны на Захад. Я згодны і з Львом, і з Аляксандрам, што ніякіх сэнсацыяў тут чакаць не даводзіцца, пэўная колькасьць людзей будзе ўключаная, але ў акруговыя і тэрытарыяльныя. Што тычыцца

ўчастковых камісіяў, то тут на жаль невялікая колькасьць прадстаўнікоў дэмакратычных партыяў апынецца ў іх складзе.

Дракахруст: Ну а цяпер, пра пытаньне больш палітычна далікатнае. З 14 лютага пачнецца вылучэньне кандыдатаў у дэпутаты. Ізноў жа якую колькасьць “кандыдатаў у кандыдаты” зьбіраецца выставіць апазыцыя?
Адной з важных унутрыпалітычных падзеяў мінулага году стала стварэньне БНБ і раскол, ці распад АДС. Наколькі я ведаю, перамовы аб узгадненьні адзінага сьпісу кандыдатаў апазыцыі скончыліся безвынікова. Пытаньне – ці будуць адзіныя сьпісы ў межах хаця б саміх блёкаў – БНБ і АДС? І ці магчымы супольны сьпіс усей апазыцыі, калі не на нацыянальным, то па меншай меры на рэгіянальным узроўні?

Марголін: Перамовы не праваліліся – яны яшчэ не пачыналіся. Зараз мы вядзем размовы з прадстаўнікамі БНБ, каб вырашыць пытаньні, якія ня выклікаюць спрэчак – і наконт агульнай сытуацыі ў краіне, і пра фармаваньне камісіяў, і пра нейкую плятформу. Я мяркую, што ў

нас атрымаецца такія кансультацыі правесьці. Што тычыцца вылучэньня кандыдатаў, гэта таксама будзе менавіта паводле формулы "дзе густа, дзе пуста". Мы ня бачым сэнсу вылучаць кандыдатаў у сельскія саветы, акрамя тых вёсак, дзе ёсьць актывісты, якія самі праяўляюць такую ініцыятыву.

Наконт спрэчак паміж кандыдатамі, дык гэта не парлямэнцкія выбары, хапае месца для ўсіх.

Можа будуць нейкія пытаньні па Менску і абласных цэнтрах, але нават у маім Барысаве, дзе трэба абраць 25 дэпутатаў, хапае месца для ўсіх дэмакратычных партыяў і, напэўна, мы яшчэ ўсё і ня зоймем. Я ня бачу вялікага страху ў тым, калі па некалькіх акругах у Менску будуць ісьці два ці тры дэмакратычныя кандыдаты. Мы ведаем, што ў Менгарсавет нікога з апазыцыі ўсё роўна ня пусьцяць. Таму калі будзе жаданьне ў такіх кандыдатаў папрацаваць з насельніцтвам, то я думаю, што гэта ня так ўжо і дрэнна.

Янукевіч: Што тычыцца БНФ, то мы ўжо блізкія да завяршэньня фармаваньня нашага выбарчага сьпісу, там каля 150 прозьвішчах. Мы перадусім канцэнтруемся на гарадзкіх саветах у вялікіх гарадах і на раённых саветах у меншых мясцовасьцях. У сельскіх саветах – вельмі мала, толькі там, дзе ёсьць аўтарытэтныя, паважаныя людзі, якія самі хочуць вылучацца. Таксама няшмат кандыдатаў мы вылучаем у абласныя саветы, бо гэта вялікія тэрыторыі і самыя гэтыя саветы маюць яшчэ менш паўнамоцтваў, чым раённыя.

Калі казаць пра адзіны сьпіс ад БНБ, то ён будзе. Мы ўжо папярэдне гэтыя сьпісы зьвяралі, там накладак насамрэч няшмат, так што з адзіным сьпісам у межах БНБ праблем ня будзе абсалютна. Калі па нейкай акрузе будуць вылучацца некалькі прадстаўнікоў дэмакратычных партыяў, я лічу, што такіх выпадкаў ня будзе шмат. І я згодны са спадаром Львом, што вялікай праблемы ў гэтым ня будзе.

Дракахруст: Аляксандар, а паводле вашага досьведу – ці будзе адзіны сьпіс унутры блёкаў і паміж блёкамі, а калі не, то ці такая гэта вялікая бяда?

Класкоўскі: Зараз шанцы на кансалідацыю апазыцыйных сілаў, на каардынацыю дзеяньняў у межах гэтай кампаніі выглядаюць больш хісткімі, чым гэта было 4 гады таму. Таму што паглыбіўся раскол. Тады падчас мінулай кампаніі была хоць нейкая бачнасьць адзінства. Напярэдадні мінулых мясцовых выбараў за паўгода да іх віравала канцэптуальная думка, зьбіраліся канфэрэнцыі, казалі, што трэба зрабіць агульны брэнд, агульную плятформу-матрыцу, якую кожны кандыдат будзе напаўняць мясцовым калярытам. Па меншай меры пра гэта гаварылі. Потым усё гэта разбурылася, апазыцыя сканцэнтравалася на правядзеньні ІІ кангрэсу дэмакратычных сілаў, тады выпіхвалі Мілінкевіча з пасады агульнага дэмакратычнага лідэра, і гэтыя выбары ўрэшце абвясьцілі "тэхнічнымі", маўляў, паколькі яны несправядлівыя, то ня трэба надта "ўпірацца рогам". З аднаго боку – гэта такая праўда жыцьця, але калі апрыёры ўсё гэта разглядаецца, як тэхнічнае, ў гэтым ёсьць вялікая небясьпека.

Гэтым разам я ня чую нават спробаў канцэптуальна асэнсаваць, а з чым жа ісьці да выбаршчыкаў. Гэта ўсё ж галоўнае пытаньне, калі ўзгадаць пра сутнасьць выбараў.

Дракахруст: Аляксандар ужо пачаў такую больш зьмястоўную размову. А сапраўды – з чым вы ідзяце на выбары? І на што вы разьлічваеце?

Я тут не пра вынікі, якія будуць абвешчаныя выбарчымі камісіямі, а пра рэальныя вынікі. У апазыцыі могуць скрасьці яе посьпех, але можа быць і ня будзе чаго красьці. З аднаго боку – крызіс працягваецца, але зь іншага боку, паводле сацыёлягаў, беларусы рэагуюць на яго досыць дзіўна, так званай “паніжальнай адаптацыяй”, ростам апатыі і атамізацыі. Дык адчуваеце вы свой шанец і калі так, то ў чым ён палягае?

Марголін: Асноўным лёзунгам, зь якім Аб’яднаныя дэмакратычныя сілы пойдуць на выбары, будзе заставацца тое, што мы прапаноўвалі на мінулых выбарах – гэта кантроль за ўладамі. Ва ўмовах крізісу гэта набывае трохі іншае гучаньне, бо ўлада спрабуе перакласьці цяжкасьці крызісу на простае насельніцтва, якое пачынае адчуваць гэта і ў сфэры адукацыі, і ў сфэры аховы здароўя, і ў камунальных пытаньнях. Таму пытаньняў, якія можна ўзьнімаць на мясцовым узроўні, вельмі шмат і людзі на іх адгукаюцца. Калі казаць пра агульную сытуацыю ў краіне, то вы маеце рацыю – ёсьць такая паніжальная адаптацыя. Але калі гаворка ідзе пра мясцовыя пытаньні, то там яны зусім не зьнікаюць, а наадварот – абвастраюцца.

Мы лічым, што мясцовая ўлада ні пра якую лібэралізацыю і думаць ня будзе і пастараецца нікога ў гэтыя саветы нікога не пусьціць, бо нават адзін апазыцыйны дэпутат можа нарабіць там вельмі шмат шораху.

Дракахруст: Леў, а ці няма ў вас адчуваньня, што ў народа з аднаго боку ёсьць незадаволенасьць, але ёсьць і ўяўленьне, што "каней на пераправе не мяняюць". Пераправа бурная, дык можа і ня трэба нікога мяняць?

Марголін: Не, такога адчуваньня няма. На мясцовым узроўні дык наадварот мы бачым такую трохі дзіўную сытуацыю, калі да нас

зьвяртаюцца людзі, якія раней палітыкай не цікавіліся, да партый ніякага дачыненьня ня мелі. А зараз яны зьбіраюцца ісьці на мясцовыя выбары і просяць, каб мы ім аказалі мэтадычную дапамогу. Калі хтосьці і думае, што Лукашэнку мяняць час яшчэ не насьпеў, то адносна мясцовай улады ніякіх пытаньняў няма. Да яе вельмі шмат прэтэнзіяў.

Дракахруст: Аляксей, а як вы ацэньваеце настроі ў грамадзтве? Некалькі гадоў таму апазыцыя казала, што Лукашэнка дзякуючы шалёным даходам ад экспарту нафтапрадуктаў мог кідаць грошы на сваю папулісцкую палітыку, а вось калі прыйдзе крызіс, дык мы сябе пакажам. Ну вось крызіс прыйшоў і выбары ёсьць.

Янукевіч: Калі казаць пра спадзяваньні на крызіс, то відавочна, што яны праваліліся. Улады досыць эфэктыўна ў інфармацыйным пляне (балазе маюць амаль поўную манаполію у гэтай галіне) раскручваюць у грамадзкай сьвядомасьці той факт, што крызіс сусьветны, віны беларускай улады ў ім зусім няма, крызіс прыйшоў да нас з Амэрыкі і Эўропы, якія накруцілі там свае фінансавыя піраміды і добра, што ў гэтай сытуацыі нашая ўлада не дапусьціла такога абвалу, які здарыўся ў іншых краінах, аб чым і беларускія і, дарэчы, сусьветныя СМІ трубілі. Так, сапраўды пэўная незадаволенасьць існым станам рэчаў назапашваецца, папулярнасьць уладаў на нацыянальным узроўні зьмяншаецца, але да росту пратэстных настрояў, на жаль, гэта ўсё не вядзе.

Калі казаць пра мясцовыя выбары, то тут спадзяваньня на агульнанацыянальны крызіс быць ня можа. Асноўныя спадзяваньні на посьпех зьвязаныя з той працай, якую нашы кандыдаты папярэдне праводзілі ў сваіх акругах. Калі кандыдат ня проста ўзьнік на месяц-паўтара падчас агітацыі, а працаваў у акрузе на працягу многіх месяцаў ці нават гадоў, калі ён мае пэўныя посьпехі, а ў нас ёсьць кандыдаты, якія дамагліся пэўных посьпехаў: недзе быў пабудаваны мост, недзе быў заасфальтаваны двор, недзе быў пушчаны дадатковы аўтобус, то гэта дасьць вынік. Посьпех на выбарах наўпрост зьвязаны з папярэдняй дзейнасьцю кандыдата.

Класкоўскі: Тое, што ранейшыя спадзяваньні апазыцыі атрымаліся "міма касы"– гэта відавочна. 4 гады таму лейтматывам былі словы Горкага :"Бура, хутка грымне бура". І ў падтэксьце – мы на белым кані ўяжджаем ва ўладу. Гэта не атрымалася.

Сёньня гучаць такія ідэі, што ў мясцовых ўладаў стала меней грошай і на гэтым трэба гуляць. А як? Вы ж прыйдзеце ў тыя самыя саветы. І што – Лукашэнка вам дасьць болей грошай?

Імпульсіўныя спробы знайсьці вырашальны слоган могуць быць ізноў асуджаныя на правал. Тут трэба, як казаў Хэмінгуэй, знайсьці патрэбнае слова. І гэтая праца мусіць быць разам з экспэртамі, з псыхолягамі. Трэба намацваць нэрв настрою электарату. Бо зараз узьнікае сакрамэнтальнае пытаньне, наколькі апазыцыя ведае свой народ.

Скажам, той жа лёзунг кантролю над уладай – ён патрабуе высокага ўзроўню грамадзянскай сьвядомасьці. Цяперашні электарат ня надта хоча кантраляваць уладу, ён хоча, каб улада яму дала ўсё, ў гатовым выглядзе.

Марголін: Я нязгодны з Аляксандрам, што спадзевы апазыцыі на крызіс ня спраўдзіліся. Пакуль Беларусь крызісу не адчула. Яго пакуль дапамагаюць пераадолець зьнешнія крэдыты. Але яны ж ня вечныя. І калі яны скончацца, а я думаю, што гэта прыйдзе ўжо сёлета, тады мы паглядзім, як насельніцтва будзе рэагаваць на гэта.

Пакуль рэакцыя насельніцтва была такая: крызіс ёсьць, але Лукашэнка са скуры вылузваецца, але знаходзіць магчымасьці яго нівэляваць. Але я вельмі сумняюся, што гэтых магчымасьцяў хопіць надоўга.

Янукевіч: Я збольшага згодны з ацэнкай Аляксандра, што ў апошнія гады, нават ня ў сувязі з сусьветным крызісам, былі спадзяваньні, што пагоршыцца эканамічны стан – людзі пачнуць пратэставаць, што скасавалі ільготы нават міліцыі і пэнсіянэрам, значыць, бюджэт зусім пусты і хутка будзе абвал і сацыяльны выбух. А ні абвалу ні выбуху не адбываецца. І спадзяваньні гэтыя былі тупіковыя і марныя.

Я думаю. што і на будучыню такія спадзяваньні досыць марныя, паколькі для дзейнай улады стаіць задача ня тое, што не дапусьціць пагаршэньня жыцьця , а проста зрабіць, каб не было рэзкага падзеньня, як тое было ў 91-м годзе, калі на плошчу выйшлі 100 тысяч чалавек. Нашая задача, я ў гэтым згодны са спадаром Аляксандрам – шукаць гэтыя патрэбныя словы, ведаць грамадзтва, што яму баліць, і прапаноўваць лепшыя альтэрнатывы. І калі мы будзем адэкватныя часу і патрэбам людзей, тады будзе посьпех. Тады людзі будуць нас падтрымліваць і будуць гатовыя на пратэстныя акцыі, калі будуць бачыць, што ў дачыненьні да апазыцыі, да тых, хто сапраўды выражае народныя інтарэсы, ўжываюцца рэпрэсіі ці несапраўдны падлік галасоў.