ځانګړی راپور

یو شمېر افغان پوهان وایي، چې له وروستیو سیاسي بدلونو وروسته افغانستان له قانوني تشې سره مخ دی او طالبانو هم د اساسي قانون د لغوې یا هم عملي کېدو په اړه کومه رسمي پرېکړه نه‌ده کړې.

د دوی په وینا اوسنۍ قانوني تشې ته په کتو سره او دا چې د مسؤلو کسانو او اجرایه بنسټونو دندې مشخصې نه‌دي، د هرې ادارې طالبان د خپل اخیست سره سم، د خپل مشر فرمانونه عملي کوي.

د طالبانو په نېږدې لس میاشتنۍ واکمنۍ کې د دوی د مشر ملا هبت الله اخندزاده لخوا څو پر له‌پسې فرمانه په بېلابېلو برخوک ې صادر شول.

د افغانستان یو شمېر اوسېدونکي د دې فرمانونو د محتوا په اړه د نیوکو تر څنګ د دغو فرمانونو د پلي کېدو د څرنګوالي په اړه هم انتقاد لري.

دوی وایي چې د طالبانو د فرمانونو د پلي کېدلو له پاره هېڅ مشخصه مرجع نشته او په خبره یې، د هرې ادارې طالبان ځانونه مکلف بولي او هڅه کوي چې د خپل مشر فرمان په خلکو باندې تطبق کړي.

د کابل اوسېدونکي فضل الدین په دې اړه ازادي راډیو ته وویل: "د اسلامي امارت مشر چې یو فرمان صادروي ، یوه ځانکړې مرجع نشته چې د دوی د رهبر فرمان عملي کړي ، د طالبانو هره اداره که هغه د بهرنیو چارو وزارت دی، که د ښوونې روزنې وزارت، یا هم د کار او ټولنیزو چارو وزارت دا ټول صادر شوي فرمانونه تطبقوي، دا خپله ستونزې جوړوي، کله چې یو فرمان صادرېږي هغه ته باید ځانګړې اداره وي چې پر خلکو یې تطبیق کړی."

د کابل ښار یوه بل اوسېدونکي هم، چې د امنیتي ستونزو له له امله نه غواړي نوم یې په راپور کې خپور شي، ازادي راډیو ته وویل:

د بېلګې په ډول کله چې د دوی د امیر لخوا د حجاب په هکله فرمان صادرېږي، د امر به معروف وزارت دنده ده، چې د فرمان عملي کول وڅاري، خو په دوی سربېره د ښوونې روزنې، اطلاعاتو او فرهنګ او داسې نور وزارتونه هڅه کوي چې فرمانونه تطبیق کړي."

ډېر فرمانونه چې د طالبانو د مشر او مشرتابه له ادرسه صادر شوي دي، اکثره یې د مېرمنو فعالیتونه محدودو ، یاد فرمانونه له ګڼو غبرګونو سره هم مخ شوي دي.

یو شمېر حقوق پوهان وايي، چې له سیاسي بدلون وروسته افغانستان له قانوني تشې سره مخ دی، طالبانو هم د اساسي قانون د لغو کولو یا هم پلي کولو په اړه رسمي پرېکړه نه‌ده کړې.

د دوی په وینا اوسنۍ قانوني تشې ته په کتلو سره او دا چې د مسولو کسانو او اجرایه بنسټونو او ادارو دندې مشخصې نه‌دي، د هرې ادارې طالبان د خپل برداشت له مخې د خپل مشر فرمانونه عملي کوي.

د حقوقي چارو پوه وحید فرزه ای ازادي راډیو ته وویل، چې اوس مهال د طالبانو د تقنیني او عادي فرمانونو ترمنځ توپیر نشته، دا هم معلومه نه‌ده چې کومه اداره کوم فرمان تطبیقوي؟

نوموړی وايي: "تر اوسه د افغانستان اوسېدونکو ته جوته نه ده چې امیرالمومنین په کوم موقعیت کې دی او هدایت یې چا پورې اړوندیږي او څوک باید د هغه فرمانونه تطبیق کړي؟ له بده مرغه چې موږ د قانون په خلا کې یو، نو ځکه هره پرېکړه چې د طالبانو مشر کوي، هر ارګان یې تطبیقول خپل مسولیت ګڼي."

د ښاغلی فرزه ای په وینا طالبان یو رسمي سیستم نه‌لري، دوی له یوې مسالې سره داسې چلند کوي لکه له خپلې واکمنۍ څخه یې چې مخکې کاوه .

د حقوقي چارو دې کارپوه زیاته کړه چې طالبانو تر اوسه یو رسمي سیستم رامنځته نه‌کړ، چې د دوی د مشر فرمانونه کومه اداره عملي کړي؟

د طالبانو ویاند ذبیح الله مجاهد او د ده مرستیال انعام الله سمنګاني په دې اړه زموږ پوښتنې ځواب نه کړې.

پر افغانستان د طالبانو له بیا ځلې واکمنېدو نېږدې لس میاشتې تېریږي، خو دوی تر اوسه په دې نه‌دي توانیدلي چې په افغانستان کې دننه د خلکو له پاره د منلو وړ حکومت جوړ کړي او نړیوال مشروعیت ولري.

طالبانو د خپلې واکمنۍ په پیل کې د خپل مشر له فرمان سره سم سرپرست حکومت اعلان کړ او خپل کسان یې په بېلابېلو ادارو کې د پخواني حکومت د کار کوونکو پر ځای وګمارل، خو تر اوسه یې د اساسي قانون د لغو کولو یا هم عملي کولو په برخه کې کومه رسمي پرېکړه نه‌ده کړې.

د طالبانو حکومت يو کلنۍ ته نږدې دی، خو د دوی حکومت هېڅ هېواد په رسمیت نه‌دی پېژندلی او په کور دننه هم د عدم مشروعیت له پوښتنې سره مخ دي، د نړیوالو اړیکو ځینې کارپوهان وايي، هغه ډول چې اړتیا ده، نړیوالې ټولنې د چارو د سمون لپاره پر طالبانو لازم فشار نه‌دی راويستی.

خو له طالبانو سره د نړیوالې ټولنې د نرم چلند، دلایل څه دي؟

د امریکا متحده‌ایالاتو په ګډون نړیوالې ټولنې له طالبانو غوښتي چې همه‌شموله حکومت جوړ کړي، بشري حقوق په ځانګړي ډول د ښځو حقونو ته درناوي وکړي او له ترهګرو ډلو سره خپلې اړیکې پرې کړي، هغه غوښتنې چې د فشار او ګواښ له ژبې سره هم ملې وې.

خو د ملګرو ملتونو د امنیت شورا دیارلسم راپور وښوده چې طالبانو له دې کارونو یو هم نه‌دی کړی او بر عکس له شپږم ټولګي پورته یې د نجونو ښوونځي هم بند کړي دي.

خو ایا د ستونزو د حل لپاره د نړیوالو له خوا لازم او اړین فشارونه پر راوړل شوی؟

په افغانستان کې د ناټو مخکنی سلاکار شفیق‌ همدم وايي، نړیواله ټولنه د طالبانو پر وړاندې په خپل دریځ لا هم ولاړه ده او له همدې امله یې د دوی حکومت په رسمیت نه‌دی پېژندلی.

نوموړی وايي: "طالبان لا هم ژمنې کوي، له نړیوالې ټولنې وخت غواړي او په یوه فعاله ډیپلوماسۍ اخته دي. دوی نړۍ ته وايي چې دوی دا شرطونه په نږدې راتلونکې پوره کوي او ډاډګېرنه ورکوي."

خبریال او د سیاسي مسایلو شنونکی سمیع یوسف‌زی بیا وايي، نړیواله ټولنه د یوه پلان له مخې پر طالبانو هغه ډول قوي فشار نه راولي چې اړتیا یې ده.

نوموړی وايي: "نړیواله ټولنه پر طالبانو هومره فشار نه اچوي، هومره چې توقع کېده. دلیل یې دا دی چې د طالبانو متبادل نه لیدل کېږي، ځکه وېره ده چې هسې نه دا هېواد یو ځل بیا جګړو ته ولاړ شي او نور ګروپونه افغانستان ته راشي."

د سیاسي مسایلو پوه اسحاق اتمر بیا له طالبانو سره د نړیوالې ټولنې نرم چلند د یوه تعامل پایله بولي.

نوموړی وايي: "په دې معنا چې موږ په زوره یو ګروپ دې ته و نه هڅوو چې هغوی د نړیوالو او افغانانو په مقابل کې یو سخت دریځ ونیسي. خو زما په باور دا وروستۍ تګ‌لار نه‌ده او په دې هڅې سره طالبان هڅول کېږي، څو ترهګرو او القاعده سره اړیکې پرې کړي.

، د دې د مخنیوي په خاطر نړیوال دغسې نرمه ژبه کاروي."

واک ته د طالبانو له رسېدو وړاندې، د امریکا متحده‌ایالاتو او نړیوالو شریکانو یې په یوه ګډه اعلامیه کې له طالبانو وغوښتل چې له نظامي لارې قدرت و نه نیسي، که نه بدې پایلې به‌ولري، خو طالبانو دې ګواښ ته پام و نه کړ او کابل ته دننه شول.

له دې وروسته، د ۲۰۲۱ کال د اګسټ له ۱۵مې تر ننه، طالبانو په ځلونو د امریکا متحده‌ایالاتو او نړیوالې ټولنې غوښتي چې حکومت یې په رسمیت وپېژني او خپلې اړیکې ورسره عادي کړي، خو دا غوښتنه یې د رد له ځواب سره مخ شوې.

له طالبانو مو له نړیوالې ټولنې سره د دوی د تضاد د ټکو او په دې اړه، سره له دې چې نړیوالې ټولنې یې پر وړاندې نرم دریځ خپل کړی، خو لا یې حکومت په رسمیت نه پېژني وپوښتل؟

د طالبانو د حکومت ویاند ذبیح‌الله مجاهد ازادي راډیو ته وویل، دوی له نړیوالو سره ټکر نه‌لري، خو دنیا باید د افغانستان لویې ستونزې درک کړي.

نوموړي وويل: "تر اوسه داسې معلومېږي چې دوی داسې شرایط وړاندې کوي چې هغه د افغانستان داخلي موضوعات دي. دوی باید په هغو بهرنیو موضوعاتو فوکس وکړي او د هغو نړیوالو اصولو له مخې له موږ سره تعامل وکړي چې هغه د هېوادونو د رسمیت پېژندنې او تعامل لپاره اړین دي."

ښاغلی مجاهد زیاتوي، د حقوقي موضوعاتو په ګډون ټول هغه موارد چې نړیواله ټولنې لپاره یې اندېښنه جوړه کړې، دوی حاضر دي چې په دې اړه خبرې وکړي.

طالبانو واک ته له رسېدو وروسته، د امریکا او اروپايي ټولنې له استازو سره درې رسمي لیدنې کړي، خو سره له دې چې د ښو پایلو په اړه یې هیله‌مندي ښودل شوې وه، ښکاري چې ښه نتیجه یې نه‌ده ورکړې.

د دې تر خوا امریکا، اروپايي ټولنې او نړیوال بانک له‌خوا د طالبانو د ځینو پرېکړو له امله هغه مرستې هم وځنډولې چې په افغانستان کې یې د یو شمېر چارو د پرمختیا او له افغانانو سره د بشري مرستو په موخه د ورکول کېدو ژمنه کړې وه.