ځانګړی راپور

یوشمېر عامو افغانانو هم ویلي چې ولایتونو او ولسوالیو کې یې روغتیایي خدمتونه پيکه شوي او وايي، له روغتیایي سکتوره د نړیوالو ملاتړ حیاتي دی.

" دوی د کال ترپایه اټکل کړی دی، خو په زابل کې همدا اوس لس-دولس فیصده خلک ( له روغتیایي خدمتونو) بې برخې شوي دي.

سیف الله خاموش د زابل د مرکز کلات اوسیدونکی دی چې وایي، د ولایت مرکز کې يې روغتیایي خدمتونه د پخوا پرتله ټکني شوي او د خلکو اړتیا ته ځواب نه وایي.

هغه ازادي راډیو ته وویل چې همدې شپو ورځو کې هغې نړیوالې موسسې زابل کې خپل فعالیتونه درولي چې له مرکزي روغتون سره یې مرسته کوله، ډاکټرانو ته یې معاشونه ورکول او لرې پرتو سیمو او ولسوالیو ته یې مرستندویه روغتیایي ډلې لیږلې. " یوه موسسه وه، مالي ملاتړ یې کاوه، ځینې ټیمونه به ولسوالیو ته تلل او لرې پرتو سیمو ته به ښځینه ډاکټرانې رسېدې، ډاکټران او څه نا څه دوا به رسېده. کله چې ټرمپ دا خبره کړې ده ( له افغانستان سره د مرستو د تعلیق ) هغه کارونه دریدلي دي. زابل ولایت کې دا یوه – یوه نیمه میاشت کې ۷ روغتیایي کارکوونکو استعفا کړې ده، وروستۍ استعفا د کلات د روغتون د سرطبیب صاحب وه."

هغه که څه هم د دغې موسسې، چې اوس یې زابل کې فعالیتونه درولي، نوم یاد نه کړ خو ګڼ شمېر نادولتي موسسې چې د ملګرو ملتونو او نورو نړیوالو ادارو په ملاتړ فعالیت کوي، د روغتیا سکتور کې ښکیلې دي.

د روغتیایي خدمتونو د پیکه کېدو دغه ډول شکایتونه نوي نه دي، بلکې د طالبانو له بیا واکمنېدو او افغانستان سره د نړیوالو د مرستو له کمېدو را په دې خوا زیات شوي دي.

د لغمان اوسیدونکی همدرد وایي، پخوا به هر کال د هوا په تودېدو د دوی کلیو او بانډو ته هغه موسسې ورتلې چې د ملاریا ناروغۍ د مخنیوي لپاره یې خلکو سره مرستې کولې.

نوموړی وایي، د طالبانو له بیاواکمنۍ راهیسې د دغو موسسو څرک نه لګیږي او په خبره یې پر شته روغتیایي مرکزونو هم ګڼه ګوڼه ډيره ده. " پخوا به غریبو خلکو ته پشه خانې ورکول کېدې، سروې به یې کېدله. دا څو کاله کیږي چې هغه ټیم نادرکه دی، هغه پشه خانې ډيرې مهمې وې، له ملاریا او محرقې نه یې خلک ساتل. زه له ډبلیو.ایچ. او نه هیله کوم چې که ریښتیا دوی په مشکل وخت کې خلکو ته ځان رسوي، نو همدا اوس مشکل وخت دی، په ډاکټرانو هیڅ وار نه کیږي، خصوصا هغه چې وینه معاینه کوي."

شکایتونه یوازې د عامو خلکو نه دي.

روغتیايي کارکوونکي هم په کور دننه ورته شکایتونه لري، خو په خبره یې په اسانه یې په اړه خبرې نه شي کولای.

د ننګرهار په اچین ولسوالۍ کې یوه روغتیایي کارکوونکي د نوم نه ښودو په شرط ازادي راډیو ته وویل چې یوازې د دوی په ولسوالۍ کې څه باندې درې سوه ماشومان په خوارځواکۍ اخته دي چې درملنې ته یې کافي امکانات نشته. " دلته یوازې زموږ په یوه ولسوالۍ کې ۲۳۳ ماشومان په متوسطې او ۹۲ نور په شدید خوراځواکۍ اخته دي، دا یوازې د یوې ولسوالۍ حال دی، ځکه خلک بې وزله دي، کار نشته، روغتیايي خدمتونه هم هغسې نه شته."

دغه اندیښنې او شکایتونه داسې مهال راپورته کیږي چې تازه د روغتیا نړیوال سازمان ( ډبلیو.ایچ.او) خبرداری ورکړ چې د همدې ۲۰۲۵ کال ترپایه ممکن ۱۰ فیصده افغانان روغتیایي‌ خدمتونو ته له لاسرسي بې برخې شي.

د دغه سازمان د افغانستان د څانګې مشر ایډوین سینیزا سلوادور د فرانسې خبري اژانس ته د دغې اندیښنې په څرګندولو ویلي چې د سږکال له پيله چې امریکا افغانستان سره مرستې ځنډولي، تراوسه درې میلیونه افغانان روغتیایي خدمتونو ته له لاس رسي محروم شوي دي.

ښاغلي سلوادور ویلي، د ۲۰۲۵ کال له پيله تراوسه په افغانستان کې د موجوده ۱۰۶۸ روغتیایي مرکزونو له ډلې چې دوی سره ثبت دي، ۳۶۴ تړل شوي او ویره شته چې د کال ترپایه ۲۲۰ نور مرکزونه هم وتړل شي.

له دې سره به د کال تر پایه د تړل شویو روغتیایي مرکزونو شمېر له پنځو سوو واوړي چې د ډبلیو.ایچ.او په خبره د روغتیایي مرکزونو سم نیمایي شمېر دی.

د سلوادور په خبره، د دې مرکزونو له تړلو سره به د افغانستان د ۴۵ میلیونه وګړو له ډلې پنځه-شپږ میلیونه روغتیایي خدمتونو ته له لاسرسي محروم شي.

دغه خبرداری د افغانستان لپاره چې د ملګرو ملتونو په وینا د نړۍ په کچه له دویم ستر بشري ناورین سره مخامخ هېواد دی، په څه معنا دی.

وموغوښتل په دې اړه د طالبانو د حکومت د عامې روغتیا وزارت نظر واخلو، خو ویاند یې ډاکټر شرافت زمان له څه ویلو ډډه وکړه.

د عامې روغتیا وزارت یو پخوانی سلاکار ډاکټر باز محمد شیرزاد بیا وایي، د ډبلیو.ایچ.او اندیښنه ډيره واقعي نه ده.

شیرزاد وایي، کوم روغتیایي مرکزونه چې د روغتیا نړیوال سازمان یې تړلي بولي، بشپړ تړل شوي نه دي، بلکې په هغو مرکزونو کې د ډبلیو.ایچ.او څانګې تړل شوي دي. " د ډبلیو.ایچ.او دغه ادعا او اوازې بې بنسټه دي، معلومات یې غلط دي، ځکه چې په افغانستان کې د روغتیایي خدمتونو عرضه د دوی کار نه دی. افغانستان کې د روغتیایي خدمتونو تمویل او بودجه هر څه ثابت دي. دا د یونسف موسسې له خوا تمویلیږي. تراوسه امریکا دې سره پیسې نه دي قطع کړي. نړیوال بانک د دې خدمتونو ضمه واري لري او اروپایي ټولنه هم بودجه ورکوي. تراوسه مونږ داسې څه نه دي لیدلي چې د دوی بودجه قطع شي."

د معلوماتو له مخې د روغتیا نړیوال سازمان په افغانستان کې د روغتیایي کارکوونکو د وړتیاوو په لوړولو او د ناروغیو پر څارنه او پلټنه ډېر تمرکز لري.

د امریکا ولسمشر ډونالډ ټرمپ د سږکال په جنورۍ کې له لوړې وروسته یوشمېر فرمانونه صادر کړل چې یو هغه یې د ډبلیو.ایچ.او له اډانې د متحده ایالتونو د وتلو په اړه و.

ټرمپ د افغانستان په ګډون د نړۍ له بې وزله هېوادونو سره د امریکا بشري مرستې هم وځنډولې او په دې وروستیو کې وویل شول چې له افغانستان او یمن پرته به یوشمېر نورو هېوادونو سره مرستې بیرته پيل شي.

د امریکا د بهرنیو چارو وزارت ویاندې تمي بروس ویلي، افغانستان او یمن سره بشري مرستې ځکه نه پيلوي چې په خبره یې په افغانستان کې د طالبانو حکومت او یمن کې حوثي وسله وال له دغو پیسو ګټه اخلي.

د دوی دغه اندیښنې بیا د طالبانو د اقتصاد وزارت رد کړې او وې ویل، بشري مرستې د ولس لپاره دي او طالبان ترې هیڅ ډول ګټه نه اخلي.

د طالبانو د بیا واکمنۍ له پيله روغتیایي سکتور له ستونزو سره مخامخ و او له دې سکتوره د نړیوالو ملاتړ ورځ تر بلې کم او سلګونه روغتیايي کارکوونکي له افغانستانه ووتل.

د ازادي راډیو د یوې موندنې له مخې چې تېر کال اکتوبر میاشت کې خپره شوه، سلګونه روغتیایي مسلکي کدرونه له افغانستانه وتلي او شاوخوا ۴۰۰ یوازې بریتانیا ته تللي دي.

د چارو کتوونکي وایي، د طالبانو حکومت باید هڅه وکړي چې په اوږدمهال کې روغتیایي سکتور له کورنیو عوایدو تمویل کړي او د بهرنیو بنسټونو له احتیاجه یې خلاص کړي.

خو دا چې د طالبانو حکومت تراوسه په رسمیت نه دی پيژندل شوی او له اقتصادي ستونزو او د کډوالو د را ستنېدو له بې سارې څپي سره مخامخ دی، دغه هدف ته رسېدل ستونزمن ښکاري.

په افغانستان کې پر یوشمېر نور ټولنیزو او سیاسي فعالیتونو سربیره مدني حرکتونه هم کمرنګه، سانسور او ان صفر ته نژدې شوي دي.

" له بده مرغه دا مونږه په زغرده ویلی شو چې د اوسنیو حاکمانو له خوا مدني فعالیت او د بیان ازادي په بشپړ ډول بند شوي دي."

سید احسان سادات په افغانستان کې د په ګوتو شمېر پاته مدني فعالانو له ډلې دی چې وايي، هیڅ ډول ډله ییز مدني فعالیت نه شي کولای.

هغه ازادي راډيو سره خبرو کې وویل چې دی او پاته نور فعالان د راټولیدلو او مدني حرکتونو قانوني اجازه نه لري او په خبره یې دا کار د هېواد په زیان دی.

" مونږه پخوا مدني فعالیتونه کول، اوس یې د ځان له ډاره نه شو کولای، حال دا چې مدني فعالیت او د بیان ازادي د هېواد، ټولنې او ملت په جوړولو او د تعلیم او تحصیل زمینې په برابرولو کې خاصه ونډه لري. په یوه هېواد کې چې مدني فعالیت او د بیان ازادي نه وي، هغه ټولنه او هېواد نه جوړیږي، پرمختګ نه شي کولای."

د مدني ټولنې پيژندنه

مدني ټولنه یا ( Civil Society) د ولسواکو ټولنو او هېوادونو یو اصل دی.

مدني ټولنه ګڼ شمېر تعریفونه لري، خو په ساده ټکو دا ټولنه د حکومت او خلکو ترمنځ یو منځګړی بنسټ دی چې له سوله ییزو لارو د خلکو د حقونو د خوندیتوب لپاره کار کوي.

" د سرپرست حکومت عدلیې وزارت اعلان وکړ چې ټولې مدني ټولنې او احزاب نور رسمیت نه لري."

دا په کابل کې د سولې او ټولنیزو چارو فعال سنګر امیرزاده دی چې له څه باندې یوې لسیزې راهیسې د ځوانانو حقونو ته کار کوي.

نوموړی وایي، په انفرادي ډول په رسنیو او لیکنو کې مدني فعالیت کوي، خو په وینا یې د ډله ییز یا سازماني فعالیت لپاره له قانوني او حقوقي تشې سره مخامخ دی.

ښاغلی امیرزاده وایي، د طالبانو په حکومت کې د مدني فعالیتونو لپاره هیڅ قانوني چوکاټ نه دی مشخص شوی، نو ځکه دوی هم ډله ییزو فعالیتونو ته زړه نه ښه کوي.

" زه چې اوس افغانستان کې حضور لرم، زما دادخواهي یا عدالت غوښتنه یوازې فردي ده، زه مطبوعاتو کې ګډون کوم او د خلکو د حقونو په ځانګړې توګه د ښځو د تعلیم په اړه غږ اوچتوم. زه د ځوانانو د حقونو او اساسي قانون په اړه مطبوعاتو کې خبرې او لیکنې کوم. په جمعي او سازماني شکل اجازه نشته، ځکه قانوني خلا رامنځته شوې او دا ( مدني بنسټونه) د عدلیې وزارت له حکم سره سم ټول ملغا دي."

فعالې میرمنې هم ناهیلې دي

د ځوانانو ترڅنګ یوشمېر فعالې میرمنې هم دا مهال افغانستان کې په انفرادي ډول مدني هڅې کوي.

مدني فعاله مستوره سیلاب وایي، په تېر جمهوري نظام کې یې د دفاع مشخص ادرسونه، لکه د بشري حقونو کمیسیون او د ښځو چارو وزارت درلودل، خو په خبره یې اوس یې هیڅ کورنی او ان نړیوال سازمان غږ نه اوري." مونږ خپل غږ اوچت کړی، خو نه له داخلي ادرسونو او نه هم له بهرنیو ادرسونو زمونږ غږ ته لبیک ویل شوی دی. هلته ( جمهوري نظام کې) زمونږ ادرسونه معلوم وو، چاسره به چې مخامخ کیدلو زمونږ خبرې يې اورېدلې، که یې سل په سله نه عملي کولې، پنځوس فیصده یې اوریدلې او عملي کولې."

له هېواده بهر مدني فعالیتونه او اغیزې یې

په کور دننه د مدني بنسټونو د همدې وضعیت له کبله د طالبانو له بیا واکمنۍ وروسته په جلا وطنۍ کې یوشمېر ټولنې رامنځته شوي او وخت نا وخت د ځوانانو او ښځو د حقونو د دفاع په خاطر غونډې کوي او د طالبانو د حکومت یوشمېر محدودونکې تګلارې غندي.

سید حامد په ترکیه کې د افغان ځوانانو یوه ټولنه لري، نوموړی ادعا کوي چې ځوانانو ته د کار په خاطر طالبانو افغانستان ته پر تګ بندیز لګولی یا یې ممنوع الدخول کړی دی.

که څه هم په کور دننه یوشمېر افغان فعالان د بهر میشتو فعالانو کار ډېر ګټور نه بولي او وایي، هغوی اصلي واقعیتونه نه شي درک کولای، خو سید حامد وایي، ترکیه کې یې افغان ځوانانو ته کار لاسته راړنې لري.

هڅه مو وکړه چې د طالبانو د عدلیې وزارت له مسولانو سره خبرې وکړو چې له هغوی د مدني ټولنو د فعالیت په اړه وپوښتو.

د دوی د رسنیو د برخې کارکوونکو که څه هم ازادي راډیو سره خبرې ونه کړې، خو وې ویل چې د دغو ټولنو په اړه معلومات د عدلیې وزارت پر ویبپاڼه شته.

په عدلیې وزارت کې نژدې څلور نیم زره بنسټونه او ټولنې ثبت دي چې ټولو ته یې د پخواني جمهوري نظام پر مهال جوازونه ورکړل شوي دي.
په دغو بنسټونو کې له ډير کم شمېر سره یې مدني مختاړی لیکل شوی، خو معلومه نه ده چې څه ډول او چیرته فعالیت لري.
د طالبانو عدلیې وزارت بیا په درې نیمو کلونو کې ۲۳۸ خیریه بنسټونو او لسګونه صنفي اتحادیو ته د فعالیت جواز ورکړی دی.

دغه صنفي اتحادیې هم وایي چې د دولت او نړیوالو بنسټونو هیڅ ډول ملاتړ ورسره نشته.

په دوی کې یوه هم دافغانستان دخواریکښو او مزدوانو سراسری ټولنه ده چې په ۱۹۹۷ کال کې رامنځته شوې.

د دغې ټولنې مشر ډاکټر لیاقت عادل وايي، ټولنه یې دا مهال تر هر بل وخته زیات له اقتصادي ستونزو سره مخامخه ده." جدي توجه د کار نړیوال سازمان یا ( آی.ال.او) او ( آی.ټي.یو.سي) څخه غواړو. د افغانستان کارګران د ټولو ستونزو ښکار دي. ناخوالو ډيره ضربه همدې قشر ته ورکړې ده. مونږ چې تراوسه کوم کارونه کړي، په خپلو امکاناتو مو کړي دي، نه په تېرو وختونو کې او نه هم په اوسني وخت کې هغسې چې لازمه ده، مونږ ته توجه نه ده شوې."

د صنفي اتحادیو ترڅنګ د خبریالانو د ملاتړ یوشمېر ټولنې هم په افغانستان کې فعالیت لري چې اطلاعاتو او فرهنګ وزارت ورته جوازونه ورکړي دي.
خو دغه ټولنې هم په خپلو فعالیتونو کې ازادې نه دي او وایي، د طالبانو مسولان یې په چارو کې لاسوهنه کوي.

مدني فعالان غوښتنه لري چې د طالبانو حکومت دې د تېر په څېر د دوی ډله ییزو او سازماني فعالیتونو ته اجازه ورکړي او دوی دې د عدالت غوښتنې چارو ته خلاص لاس پریږدي.

خو په دې اړه د طالبانو د عدلیې وزارت دریځ روښانه نه بریښي.