Борбор Азия

"Эмчектеги баланын документин текшере башташты"

Темирлан Москвада беш жылдан бери таксист болуп иштейт. Ал биз менен сүйлөшкөндө быйыл текшерүү күчөгөнүн, Орусияда иштөө мурдагыдай болбой калганын айтып берди.

"Текшерүү катуу эле болуп жатат. Орусча так сүйлөй албай, кичине кыйналсаң эле документиң бар-жогуна карабай алып кетүүдө. Кээ бирлери унчукпай эле коё берет. Бирок мурдагыдай эмес бул жакта жүргөн. Урушка карата дагы ар кандай болуп жатат. Документтерди аябай тактап жүрбөсөң кыйын болуп калды".

"Азаттыктын" дагы бир маектеши Ызатгүл азырынча балдары менен иштебей үйдө отурат. "Бирок короого чыкканда, бала бакча, мектепке каттаганда мигранттарга маанай мурдагыдай болбой калганы байкалууда" дейт. Ал рейддер күчөп, тартип коргоо оргарынын өкүлдөрү үйгө чейин кирип барган учурлар дале катталып жатканын айтты. Эл көп топтолгон жерлерде автоматчан кызматкерлер жүргөнүн белгиледи.

"Биз көп жылдан бери Москвадабыз. Мигранттарга мамиле өзгөргөнү быйыл аябай сезилип жатат. Документтерди текшерүү абдан күчөгөн. мигранттар жашаган батирлерди дагы тинтүүгө алган учурлар бар. Рейддер катуу эле болуп жатат. Мурда ээрчитип жүргөн балдарыңдын документин такыр сурачу эмес. Азыр колуңдагы эмизген баланын дагы документин сурап, текшерип жатышат. 1-сентябрда короодо, мектептердин айланасында автоматчан жүргөндөрдү көрдүк. Анын үстүнө 6-8-сентябрда буларда шайлоо өтөт. Ошол себептүү дагы коопсуздук үчүн эл көп топтолгон жерлерди катуу текшерүүгө алып жатат. Кечээ эле бир таанышымдын туугандары келди. Аэропортто катуу текшерип, төрт саат дегенде коё беришиптир. Телефондорун текшерип, үндөрүн угуптур", - деди "Азаттыктын" маектеши.

Дагы караңыз

"Мен согушка кол койгон жокмун". Орус абагында зарлаган мигранттар

ТИМ кыргызстандыктарды Орусияга барбай турууга чакырды

Мына ушуга окшогон жагдайлардын көбөйүшүнөн уламбы Кыргызстандын Тышкы иштер министрлиги (ТИМ) кыргыз жарандыгы барларды зарыл иши болбосо Орусияга убактылуу барбай турууга чакырды. Мекеменин басма сөз кызматы 5-сентябрда тараткан маалыматка ылайык, буга Орусиядагы кошумча коопсуздук чараларынын киргизилиши жана мамлекеттик чек арадан чет өлкөлүк жарандарды өткөрүүдө көзөмөлдүн күчөтүлүшүнө байланыштуу.

Кыргыз жарандары зарылчылык туулган учурда Кыргызстандын Орусиядагы элчилигине +7 (925) 2855047, +7 (925) 1155047 телефондору аркылуу байланышса болот.

Буга чейин Кыргызстандын тышкы иштер министринин орун басары Алмаз Имангазиев Орусиянын Бишкектеги элчиси Сергей Вакунов менен жолугушуп, кыргыз мигранттарына карата текшерүүлөрдүн күчөшүнө тынчсыздануусун билдирген.

Март айындагы "Крокус Сити Холлго" жасалган кол салуудан кийин, Орусияда мигранттарга каршы рейддер, басым-кысым күчөгөн. Буга теракт уюштурууга шек саналып камалгандардын дээрлик бардыгынын теги борбор азиялык экени түрткү болду.

Мигранттардын арыз-муңу жана "Сахароводогу" тинтүү

Ар кандай рейд учурунда кармалгандардын бир даары депортация болсо, айрымдары чет элдиктерди убактылуу кармоочу борборлорго киргизилет. Москванын четиндеги "Сахарово" борборунда отурган көптөгөн мигранттар ал жерде кыйноолорго, ыдыкка туш болгонун айтып беришкен.

Айрымдары аялдарды кордой турганын, эркектерди сабашарын айтышкан. Башкалары борбордо отурган маалда банктагы акчасын алдырганын баяндашкан.

3-сентябрда орус баш калаасынын четиндеги бул борбордо тинтүү жүргөнү, анда чет элдиктердин убактылуу кармоочу жайында иштеген Абдулгапиз Мустапаев, Рудик Текнежян жана Ольга Адакина кармалганы маалым болду.

Тергөөнүн маалыматын алар мигранттарды үйүнө тезирээк жөнөтүү үчүн 30 миң рубль, ал эми жакындары менен жолуктуруу үчүн 5 миң рубль пара сурашкан. "112" каналынын маалыматында, айыпталуучулардын адамдары борбордун жанында мигранттарга ошондой кызматтарды сунуш кылган.

5-сентбярда Москва сотунун маалымат кызматы "Сахарово" кармоочу жайынын бул үч кызматкерин эки айга камакка алганын кабарлады. Алар кызмат абалынан пайдаланып, көз боёмочулук кылган деп айыпталууда.

Буга чейин "Азаттыкка" кайрылган кыргызстандык мигранттар ушул эле маселени көтөрүп чыгышкан. Алардын бири Рахима бул жайдан инисин чыгарып кетүү үчүн жалпы жонунан 70 миң рублдай акча коротконун айтып берген.

"Сахарового" барганда имарат алдындагыларга акча берсең, жолугушууга киргизет экен. Биринчи жолу жолугушуу үчүн 5 миң рубль, экинчи жолкусуна 7 миң рубль бердим. Ошентип инимди Кыргызстанга жөнөтүү үчүн айып пул жана башка болуп жатып бардык чыгымды кошкондо 60-70 миң рублдей акча кетти. Кирсем шарты жакшы экен, бирок мигранттарга жасаган мамилеге аябай зээним кейиди. Борбордун алдында башка дагы кыргызстандыктар отурат жакындарын күтүп. 70теги энени көрдүм, баласы жанында паспорту жок болгон үчүн кармалганын айтты. Инимдин айтымында, балдарды электр талдыргыч менен талылуу жерине урат экен. Бир баланын оозунан көбүк кеткенин айтты. Чакан камерада 13 киши отурат экен. Ишенесизби, иним он күндө 10-15 кг арыктап кетти. Борбордо айрымдардын артынан ээрчип, согушка үгүттөгөн учурлар болгонун, чогуу отургандардын үч-төртөө келишимге кол коюп кеткенин айтты".

Рахима бийлик өкүлдөрүнө кайрылып, чет өлкөгө чыккан жарандарга түшүндүрүү иштерин жүргүзүп, айрым мыйзамдар боюнча маалымат берүүгө чакырды.

Мигранттардын укугун коргоп жүргөн юрист Мирлан Токтобековдун айтымында, акча берип жакындары менен жолугуу мүмкүн экенин айтып кайрылгандар болгон. Мындан сырткары өлкөдөн чыгарууга деп Орусия бөлгөн каражаттар тууралуу дагы маселе жаралышы мүмкүн экенин белгилеп жатат.

"Орусияда өлкөдөн чыгаруу керек болгон жарандар үчүн каражат бөлүнөт. Ошол акча кайда кетип жатканы боюнча дагы сөз болот деп ойлойм. Анткени көптөгөн мекендештер өздөрү чөнтөгүнө билет алып, Кыргызстанга жөнөткөнү тууралуу маалыматтар бар".

Соңку кырдаалдардан улам Орусиядагы кыргызстандык мигранттардын саны кыйла кыскарып, көбү Түркия, Европа өлкөлөрүнө чыгып кетүүгө аракет кылышууда. Буга чейин тышкы иштер министри Жээнбек Кулубаев соңку 1,5 жылда Орусиядагы кыргызстандыктардын саны 400 миңге чейин кыскарганын "Азаттыктын" суроосуна жооп берип жатып билдирген.

"Украинадагы согушка байланыштуу биздин Орусиядагы көптөгөн мигранттар Кыргызстанга кайтып келди. Көбү Түркия, Европа, Америкага кетип жатат. Биздин эсебебиз боюнча, акыркы 1,5 жылда Орусиядагы биздин мигранттардын саны 400 миңге азайды. Бирок кайра кетип жаткандар деле бар".

Эмгек, социалдык камсыздоо жана миграция министрлигинин Москвадагы өкүлчүлүгү соңку тинтүүлөргө байланыштуу "Сахарово" борборундагы абал менен таанышуу мүмкүн болбой жатканын билдирди.

Былтыр бир жылда 1400дөй кыргызстандык ушул борбордон депортация болсо, быйыл алты айда 2800гө чукул кыргызстандык дал ушул жайдан кайтарылган. Орусия боюнча буга окшогон 76 борбор бар.

Расмий маалыматка ылайык, чет өлкөлөрдө миграцияда жүргөн кыргызстандыктардын саны 2024-жылдын биринчи кварталында 655,5 миң кишини түзгөн. Алардын 400 миңден көбү Орусияда.

Сырдарыя – Борбор Азиядагы эң узун дарыя. Төрт өлкөнүн аймагын – Кыргызстанды, Тажикстанды, Өзбекстанды, Казакстанды аралай агып, Арал деңизине куят. “Азаттыктын” журналисти жана сүрөт баяндамачы Пётр Троценко Сырдарыяны бойлой жайгашкан айылдарга барып, элдин жашоо-турмушу аркылуу дарыянын азыркы абалын айтып берүүгө аракет кылды.

Панжшанбе базары - Коженттин визиттик картасы, көөнөргүс бермети. Бир учурда шаардын бүтүндөй турмушу эл быкпырдай кайнаган базар аркылуу өтчү.

Илгери Сырдарыя базарга жакын акчу экен. Азыр эми анын нугу базардан кыйла алыстап кеткен.

Кожент – эки жарым миң жылдан ашык тарыхы бар, Борбор Азиядагы байыркы шаар. Сырдарыянын жээгинде жайгашып, Кокон менен Бухаранын ортосундагы кербен жолу өткөндүктөн, соода-сатыктын гүлдөп өсүшүнө себеп болгон. Коженттин тегереги бийик дубал менен курчалып, анын негизги дарбазасына алып барган жолдон элдин аягы үзүлчү эмес. Ошол кан жолдор кесилишкен жерде базарлар пайда болду. Базар болгон күндөрү чөлкөмдөгү шаар-кыштактардан соодагерлер агылып келген.

Фарс тилинен которгондо “панжшанбе” жуманын төртүнчү күнүн - бейшембини билдирет. Анткени аптанын ушул күнү гана базар болчу. Тажикстандын баш калаасы дагы жөн жерден Дүйшөмбү аталган эмес. Илгери бул жерде дагы биринчи күндөрү базар иштеген. Кожентте аптанын күндөрү менен аталган дагы бир нече базар бар: Шаршемби (Чоршанбе), Ишемби (Шанбе), Жекшемби (Якшанбе).

Соода күркөлөрү 1964-жылдан кийин эле пайда болгон. Совет мезгилине чейинки көрүнүшүнөн из да калбай, үстү жабык, Борбор Азиядагы чоң базар курулган.

Жергиликтүүлөр соодада атаандаштык күч болгондуктан, азык-түлүктү арзан баада ушул гана жерден сатып алууга мүмкүн дешет. Бирок туристтерге мындай эреже иштебейт.

Базарда соода кылгандар арасында Өзбекстандын жарандары да бар. Мурда кыргызстандык фермерлер дагы товарын алып келип сатчу экен. Бирок чек арадагы жаңжалдан кийин кыргыз-тажик чек арасы жабылып, соода токтогон.

Панжшанбе базарында "Ооган базар" аталган дагы бир соода жайы бар эле. Мурда бул жерде Ооганстандан келген көп сандагы этностук тажиктер соода кылышчу. Талибдер бийликке келгенден кийин ооган тажиктери Тажикстанга товар алып өтпөй калды.

Базардын дүркүрөп өсүшүнө себепчи болгон дагы бир жай – XII кылымда Кожентте жашап өткөн акын жана башкаруучу Шейх Муслихиддиндин күмбөзү. Мавзолейдин алдындагы аянтта мечит жайгашкан, андан чыгып эле базарга келесиң. Аралыгы бири-бирине жакын.

Шейх Муслихиддин Коженттен алыс эмес жердеги Унжи кыштагында жерге берилип, кийин анын сөөгүн азыркы мавзолей турган жерге жашырышкан. Мавзолей бир нече жолу бузулуп, азыркы абалында XVI кылымда салынган.

Мавзолей бир нече тарыхый архитектуралык курулуштан турат. Анда мунарасы 20 метр болгон мечит бар. Аянттан топ-топ болгон туристтер менен фотографтардын аягы үзүлбөйт. Аянтта учуп-конгон көгүчкөндөр да көп экен. Жергиликтүүлөр шаардын башка аянттарында мынчалык көгүчкөн жок, ушул эле жерде көп деп айтышты.

Жайында Панжшанбе базары күнү-түнү иштейт. Кечинде базардын маңдайындагы аянтта ар кайсыл аймактан келген фермерлер товарын дүң баада сатышат. Жашылча, мөмө-жемиш, сүт, эт азыктары сатылып, таңга чейин соода болот. Ушул эле жерде 100 килограммга чейин күрүч сыйган эки чоң казанга аш басылат.

“Адатта кечинде палоо деле баспайбыз. Бирок фермелер керелден кечке талаада түшүмүн жыйнап, анан бул жакка келишет эмеспи. Ошондуктан алар түнкү сооданын алдында кубаттанып алышы зарыл, - дейт ашпоз Самад. – Палоого керектелген азыктын баары өзүбүздө өндүрүлөт. Эти, күрүчү, сабизи да. Эң мыкты күрүч - "Тажик деңизине" жакын жердеги Сырдарыя боюнда эгилген күрүч”.

Саматтын үй-бүлөсү Панжшанбе базарында 30 жылдан бери палоо жана самса жасап сатышат.

Дыйкандардын товарын дүң баада алып, эртеси күндүзгү базарга алып чыгып саткандар да бар.

Гүлбахор ошондой соодагерлердин бири. Ал маек берүүгө макул болуп, бирок сүрөткө тартпоону өтүндү:

"Базарда соода кылганыма 15 жылдай болду. Кесибим мугалим, бирок базардан көбүрөөк акча тапса болот. Күндө кечке маал дыйкандардын колунан кап-кап картөшкө, сабиз алып, эртеси базарга алып чыгып сатам. Орто эсепте 30% пайда табам".

Күндүзү соода базардын ичинде болуп, аянтта бала-чакасы менен сейилдеп жүргөндөрдү көрөсүң. Көбүнчө жаштар келет.

Курман айт, Орозо айтта аянтта намаз окулат. Мусулмандардын ыйык майрамы саналган Курман айтта аянтта миңдеген кишилер намазга жыгылды.

Аянт канчалык кең болбосун, киши батпай, тротуарларга чейин чыгып кеткен. Ал тургай базардын кире беришиндеги тепкичтерге чейин отургандар болду.

Намаздан кийин аянтта шишкебек, ысык нан менен самсанын жыты абада аңкып, ичтейиң ачылат. Ошого жараша соода да кызып, мөмө-жемиш, таттуулар сатылат.

Коженттик кесиптешим Фарзон базарды ийне-жибине чейин билген киши катары мени ээрчитип жүрүп самсаканага алып келди. Мындай чоң самсаны башка жерде сатпасын, базарга келген киши сөзсүз ооз тийе турган сыйлуу тамак экенин айтты.

Тандырдын жанында эки киши самса жаап жаткан экен. Кыпкызыл чокко күйүп калбаш үчүн бирөө жүзүн жоолук менен жаап алыптыр. Биз кезегибизди күткөнчө, аны менен сүйлөшө кеттик.

Ал Советтер Союзунун акыркы жылдарында Орусияда (Екатеринбург) аскер кызматын өтөгөнүн эскерди. Жакында эле Орусияга иштегени барып, ал жакта эмгек мигранттары үчүн жашоо кыйындап кеткенин кеп салды. Жергиликтүү элдин арасында ксенофобия күчөп, полициянын тынымсыз текшерүүлөрү кишини жүдөтөрүн айтты.

Азыр эми Кожентте самса жаап иштеп жатыптыр. Үй-бүлөсүн багуу үчүн көп иштөөгө туура келет. Самсанын эти жакшы бышып, даамы чыгыш үчүн тандырда узак кармаш керек дейт билгендер. Биздин алдыбызга самса келди. Анын үстүн тегерете жакшылап кесип, кеседей кылып алып жейбиз. Чын эле абдан даамдуу болуптур.

Ызы-чууну, соода жайларын, абада аңкыган тамак-аштын жытын калтырып, базардан чыгып баратабыз. Аянтта кечки соодага келгендер чогулуп калыптыр. Панжшанбенин жашоосу ушунтип өз нугу менен өтүүдө. Мындан алыс эмес жерде элди, аймактарды, мезгилди бириктирген Сырдарыя агып жатат…

Дагы караңыз

Сырдарыя: "Тажик деңизи" жана Фархад ГЭСи