Борбор Азия

Садыр Жапаров Фейсбуктагы баракчасына Орусиянын Алтай аймагындагы жаңы салынган “Манжерок” лыжа базасын көрүп келгенин, анын шарты, тейлөөсү мыкты экенин жазды. Келечекте Кыргызстанда Жыргалаң–Ак-Булак–Бозучук тоолору кошулган ушундай эс алуучу жай салынарын, келерки айда сынак аркылуу куруучу компания тандаларын белгиледи.

"Кыргыз эли өзүбүздүн басып өткөн жолубуздун бурулуш, чечүүчү учурун Алтай жергеси менен байланыштырабыз. Элдик түшүнүккө караганда, Алтай – кыргыз эли мекендеген, өнүп-өскөн ыйык жерлердин бири, Манас атабыз туулуп өскөн жер. Кыргыз тилинин көптөгөн түрк тилдеринин ичинен алтай тилине эң жакын болушу да кокустук эмес. Азыр дагы Алтай жергесинде кыргызча жер-суу аттары бар экени дагы бир нерседен кабар берип турат. Мына ушул Алтай жергесине барып, жаңы салынган “Манжерок” (кыргызча аты - “Миң жүрөк”) лыжа базасын көрүп келдим. Шарттары абдан жакшы. Тейлөө кызматы эң жогорку деңгээлде экен. Биз дагы жакын арада Жыргалаң–Ак-Булак–Бозучук тоолорун бириктирген ушундай лыжа базасын кура баштайбыз. Куруучу компаниялар үчүн февраль айында конкурс өткөрүлөт. Утуп чыккан компания курулушту баштайт", - деп жазды Жапаров Фейсбуктагы баракчасына.

Президент соңку билдирүүсүндө буга чейин лыжа базанын курулушуна катышууга кызыгып жатат делген француз инвесторлору тууралуу үн каткан жок.

Анын Алтай сапары тууралуу алдын ала маалымат берилген эмес.

Садыр Жапаров "Манжерок" лыжа базасында Кыргызстандын мурдагы өкмөт башчысы Өмүрбек Бабанов жана Орусиянын "Сбербанк" банкынын директору Герман Греф менен чогуу түшкөн сүрөтүн жарыялады. Коомчулукка көптөн бери ачык чыкпай калган Бабановдун Жапаров менен чогуу көрүнгөнү талаш-талкуу жаратты.

"Азаттык" Бабанов "Үч чоку" долбооруна катышканы жатабы деген суроого өзүнөн жана жакын айрым тааныштарынан комментарий алууга аракет жасады, бирок майнап чыккан жок.

Бабанов 2021-жылы май айында "Кумтөр ишине" байланыштуу камалган. Көп өтпөй, эки айдан кийин дарылануу үчүн чет өлкөгө чыгып кеткен жана ошол жылы сентябрда Кыргызстанга кайтып келген. Ага Кой-Таш окуяларына байланыштуу дагы айып коюлган, бирок 2022-жылы сот аны актаган. Ошондон бери Бабанов саясатка аралашпай калган.

Орусия Украинага кол салгандан кийин АКШ жана Улуу Британия баштаган айрым өлкөлөр "Сбербанк" менен анын башчысы Герман Грефти "кара тизмеге" кошкон. Мындан улам соңку жагдай Кыргызстандын санкцияга илинип калуу тобокелдиги тууралуу сөздөргө да негиз болду. Президенттин администрациясы буга байланыштуу түшүндүрмө бере элек.

"Франциялык компания долбоорду 1,6 миллион еврого даярдаган"

"Үч чоку" долбоору тууралуу былтыр апрелде белгилүү болгон. Анда Садыр Жапаров атайын кеңешме өткөрүп, ага франциялык S3V (Société de Trois Vallees) компаниясынын башкы директору Паскаль де Тьерсан дагы катышкан жана өздөрү "аймактагы эң ири лыжа базасы болот" деп сыпаттаган долбоор тууралуу маалымат берген.

Лыжа базанын курулушунун баштапкы этабында болжол менен 165 миллион евро кетет деп эсептелген.

"Паскаль де Тьерсан “Үч чоку” кластери Борбор Азиядагы эң ири лыжа базасы боло аларын билдирди. Ал белгилегендей, долбоор Ысык-Көл облусундагы үч тоо чокусун: Жыргалаң, Ак-Булак жана Боз-Учукту камтыйт. Планга ылайык, бул жерлерде жалпы узундугу 200 чакырымды түзгөн лыжа трассалары курулат. Долбоор ишке ашкандан кийин 4,8 миң жумуш орду түзүлөт деп болжолдонуп жатат. Салык төлөмдөрүнүн көлөмү 146 млн еврону түзөт. Аталган курорттор жылына 10 ай иштеп, 850 миңге чейин туристти кабыл алууга мүмкүнчүлүгү жетет. Кластерди куруунун биринчи этабында 60 чакырым лыжа трассасы жана алты асма жол курулат. Пландаштырылган иштер 2026-жылдын аягына чейин аяктайт жана 165 млн евро инвестиция тартууну талап кылат. Ошону менен бирге туристтерге ыңгайлуу болушу үчүн мейманканалар, ресторандар, этно-шаарчалар, конференц-залдар, ошондой эле башка эс алуу зоналары камтылган комплекстүү инфраструктура курулат. Маалыматты угуп, президент мамлекеттин катышуусун талап кылган бардык маселелерди изилдөө боюнча зарыл иштерди жүргүзүүнү тапшырды", - деп жазылган президеттин басма сөз кызматы тараткан маалыматта.

Бул франциялык компания Кыргызстандагы Туризмди өнүктүрүүнү колдоо фонду менен 2023-жылы келишим түзгөн. Аталган фонддун жетекчиси Кылычбек Рысалиев "Азаттыкка" түшүндүрмө берип жатып француз компаниясы менен байланышуу тууралуу президенттик администрациядан атайын тапшырма берилгенин билдирди. Фонддон долбоорду даярдоо үчүн француз компаниясына 1,6 миллион евро төлөп берилгенин маалымдады:

"Президенттин администрациясы өзү аларды таап, сүйлөшүп, андан кийин бизге жөнөткөн. Бизге "ушулар менен иштегиле, булар долбоорду даярдап берет" деп айтышкан. Биз аларды кабыл алып, каржылап бергенбиз, 1 миллион 600 миң евро төлөгөнбүз. Алар ошол долбоорду даярдап, аны ишке ашырууга дагы жардам бермек. Алар келип, бир нече жума изилдеп, ошол жерлерге токтошкон".

Кыргызстандын Франциядагы элчиси Садык Шер-Нияздын "Азаттыкка" билдиришинче, элчилик бул долбоордун баштапкы этабында жардамдашкан:

"Элчилик дагы бул ишке аралашып, башында жолугушууларды өткөрүп, эки тараптын ортосунда мамиле түзгөнгө жардамдашкан. Бул долбоорго франциялык компания катышты. Албетте, инвестиция тартуу жаатында иштер жүрүп жатат. Эми ар бир инвестициянын шарттары ошол инвесторлорго кызык болушу керек. Азыр эми Караколдо эс алгандардын саны аябай эле көп болуп жатат болушу керек. Демек, мунун өзү бул долбоор кызыктуу экенин, ишке ашырса болорун көрсөтүп жатат. Азыр эми алгачкы этабы башталса керек. Биздин кызматыбыз - кызыкдар тараптарды байланыштырып, кол кармаштырып берүү, өкмөт андан ары өз ишин алып барат".

Былтыр жайында президенттин иш башкармалыгына караштуу "Кыргыз Куршевель" ишканасы түзүлүп, "Үч чоку" долбоору аларга берилген.

Ишкананын башчысы болуп Баткен облусунун губернаторунун мурдагы орун басары Жаркынбек Максүтов дайындалган. Өкмөт август айында бул долбоор үчүн Ысык-Көлдөгү 1624 гектар жерди “Кыргыз Куршевелдин” мөөнөтсүз пайдалануусуна берген.

Курорттогу үч жылдыздуу мейманканаларды президенттин иш башкармалыгы курат. Башка мейманканалардын инфраструктурасын (электр энергиясын жеткирүү, жолдорду, канализацияны куруу, таза суу, интернет менен камсыздоо) мамлекеттик тармактык мекемелер бюджеттин эсебинен куруп берет.

Президенттин иш башкармалыгы каражат кайдан алынары тууралуу азырынча маалымат бере элек.

Кызыккан инвесторлор көппү?

"Кыргыз Куршевель" ишканасынын жетекчиси Жаркынбек Максүтов мамлекеттик маалымат каражаттарына курган маегинде долбоорго кызыккан инвесторлор көп болуп жатканын айткан:

"Бүгүнкү күндө инвесторлор келип жатат. Асма аркан жолун кургандарды биз анализ кылсак, бул жаатта беш-алты эле компания бар экен. Ошолордун баары биздин долбоорго кызыгып келип жатат. Жакында италиялык жана австриялык инвесторлор келди. Инвесторлорго бир мейманкананын же бир нече мейманкананын курулушун сунуштап жатабыз. Аларга карата бир гана сырткы келбетин өзгөртпөө талабы коюлат. Ички жасалгасын өздөрү каалагандай өзгөртсө болот. Кызыгуу аябай көп. Биринчи этабында 1624 гектар жерге Жыргалаң шаарчасын, тоо курортун куруу каралган. Анын 58 гектар жерине шаарча салынат. Ал жерге 49 мейманкана, оорукана, дүкөндөр өңдүү керек болгон нерселердин баарын салууну киргиздик. Бүгүнкү күндө анын долбоору даярдалып жатат".

"Үч чоку" долбооруна байланыштуу өткөн соңку кеңешмеде суу ресурстары, айыл чарба жана кайра иштетүү өнөр жай министринин орун басары Алмазбек Сокеев таза суу жеткирүү, саркынды сууларды чыгаруу жаатында жумуштар май айында башталарын билдирген:

"Биздин болжолдуу эсебибиз боюнча, бул долбоорго 2 миллиард 200 миллион сомдой кетет. Бул таза суу жеткирүү менен саркынды сууларды чыгарууга жумшалат. Анын ичинен 400 миллион сом суу бассейнин курууга сарпталат. Бул эми долбоор, балким, мындан арзан же бир аз кымбат болуп калышы да мүмкүн. Долбоорду баштап, аны үч-төрт айда бүтүрсөк, май айларында күн жылып, кар эригенде, жерди даярдоо жумуштарын баштасак болот".

Мурдагы маданият, маалымат, спорт жана туризм министри Азамат Жаманкулов мамлекеттин кепилдиги, инвесторлорду кооптондурган тобокелдиктерди жоюу зарыл экенине токтолду:

"Негизи бул жакшы долбоор. Өзүңүздөр билгендей, биз тоо-лыжа класстерин көптөн бери эле сөз кылып келебиз. Ысык-Көлдө беш жылдыздуу мейманканаларды, курортторду курганга шарт бар. Ошолор ишке ашырыла баштады окшойт. Долбоор менен таанышкам, анын техникалык-экономикалык негиздемесин дүйнөлүк курортторду курган адамдар жазып чыгышты. Дүйнөдө мындай чоң долбоорлорду ишке ашырууда мамлекеттин ролу абдан чоң. Суу, канализация, электр энергиясы өңдүү инфраструктуралык маселелерди мамлекет чечип берет. Анын баарын ошол жерге чейин жеткирет. Кээ бир өлкөлөрдө ошол асма жолдорду дагы мамлекет куруп берет. Инвесторлор үчүн туруктуулук маанилүү. Чоң-чоң компаниялар, айрыкча европалык компаниялар коопсуздукту карашат. Салынган инвестицияны эртең кайра алып чыгып кеткенге, аны көбөйткөнгө кепилдикти карашат. Өздөрүнүн тобокелдик боюнча параметрлери бар. Ошолордун баарын камсыздап, ынандырган кепилдик берсек, алар ошондо гана келиши мүмкүн".

Министрлер кабинети 17-январдагы жыйынында өлкөдөгү негизги инвестициялык долбоорлордун тизмесин бекиткен жана ага "Үч чоку" дагы кирген.

"Кыргыз Куршевель" ишканасы ушул жылдын аягында алгачкы туристтерди кабыл алууга даяр болорун маалымдап жатат. Кыргыз өкмөтү лыжа базаны куруучу компанияларды тандап алуу шарты тууралуу азырынча толук маалымат бере элек.

XX кылымдын 20–30-жылдарындагы Монгол Эл Республикасынын бараандуу тарыхый инсандарынын бири Пэлжидийн Гэндэн өз элинин Маскөө таңуулаган тоталитардык идеологияга моюн сунбаган бойдон сталиндик жазалоолордун маалында набыт кеткен азаматы эле. Тарыхчынын блогу.

Монгол Эл Республикасы көз карандысыз коммунисттик мамлекет катары эсептелген менен, СССРдеги тоталитардык мамлекетке көрүнбөгөн жиптер менен саясий-идеологиялык жана экономикалык жактан байланып, көз каранды өлкө болуп турган. Өзгөчө XX кылымдын 20–30-жылдарындагы Монголиянын саясий тарыхы бул кырдаалды ачык айгинелейт.

Бирок Улаан-Баатардагы бардык эле саясатчылар Иосиф Сталиндин Кремлдеги бийлигине мүңкүрөп баш ийип берген деп айтууга эч мүмкүн эмес.

Монголия жумурияттык түзүлүшкө 1924-жылы өткөн

XX кылымдын онунчу жылдарынан тартып эгемен Монголия бутпарас ламасы бийлик кылган диний башкаруудагы (теократиялык) мамлекет болгон.

Нгаваң Лобсаң Чокйи Нйима Тендзин Вангчук (08.9.1869, Лхаса, Тибет – 17.4.2024, Урга шаары, Монголия) деген бутпарас диниятчысы оболу 1874-жылы “Богдо-гэгэн Сегизинчи” деп жарыяланып, кийинки жылы Монголиянын Урга шаарына (азыркы Улаан-Баатар шаарына) келип, мындагы бутпарастык жамааттын башчысы болуп калган. Ал кезде Монголия аймагы Кытайдын цин-манжур сулалесинин таман астында болгон.

1911-жылы цин-манжур сулалеси ойрон болгон соң, монголдор Кытайдан көз карандысыз теократиялык Монгол мамлекетин жарыялашып, Богдо-гэгэн Сегизинчини “Богдо хан” (монголчо “Богд хаан” – “ыйык хан”) ысымы менен такка отургузушкан.

1918–1920-жылдары ал түштүк-чыгыштан Кытай өкмөтү, түндүктөн орусиялык актар жана кызылдар менен мышык-чычкан оюнун ойноого аргасыз болгон.

Кытай аскерлери тарабынан 1920-жылы күзүндө убактылуу камакка алынган Богдо ханды ак гвардиячы генерал, немис тектүү барон Роберт Николаус Максимилиан фон Унгерн-Штернбергдин (Robert Nikolaus Maximilian Freiherr von Ungern-Sternberg; кыскача Унгерн; 1886–1921) атчан аскерлери бошотуп алышкан. Богдо хандын бийлиги толук калыбына келтирилген.

Айтмакчы, барон Унгерн 1921-жылы августта болшевиктердин колуна түшкөн. Владимир Ленин жөнөткөн телеграммага ылайык, баронду Ново-Николаевка (азыркы Новосибирск) шаарында ошол жылы 15-сентябрда ачык соттоп, анан атып салышкан.

Анын “Борбордук Азия республикасын түзүү” планын “Жапониянын кызыкчылыгындагы куралдуу козголоң" катары мүнөздөшкөн.

Барондун өлүмү тууралуу уккан соң, Богдо-гэгэн лама кечилканаларында Унгернге багыштап эскерүү жөрөлгөлөрүн өткөрткөн.

Ал эми айтылуу колбашчы жана ыңкылапчы Дамдины Сүхбаатар (кыргыздар анын өз атын орусча “Сухэ-Батор” вариантында билишет; 02.02.1893,– 20.2.1923,) болсо 1921-жылдын февралынан тартып монгол өкүмдары Богдо хандын Башкы кол башчы (09.2.2021 – 20.2.1923) болгон.

Ал эми ошол 1921-жылдын 9-июлунан тартып Богдо хандын теокартиялык бийлиги чектелип калган кезде, Сүхбаатар чектелген теократиялык башкаруудагы Монголиянын Аскер министри (11.7.2021 – 20.2.1923) кызматын гана аркалаган.

Советтик адабиятта, адатта, мунун аки-чүкүсү айтылчу эмес жана Сүхбаатар (Сухэ-Батор) революциячыл мамлекетти башкарган киши катары жонунан үстүрт сыпаттала берчү.

Богдо хан (Богдо-гэгэн VIII) Сүхбаатар өлгөндөн дээрлик 14 айдан кийин – 1924-жылы 17-апрелде дүйнөдөн кайткан. Ошондон соң гана Монголия теократиялык жеке бийликтен биротоло арылган жана жумурияттык мамлекеттик түзүлүш жолуна өткөн.

Пэлжидийн Гэндэндин бийиктеген сереси

Советтик коммунисттик тоталитардык мамлекеттин идеологиялык моюнтуругуна каршы чыккан монгол азаматтары арбын эле. Алардын арасында саясий лидерлердин бири Пэлжидийн Гэндэн (Peljidiin Genden; туулган жылы: 1892 же 1895 – атылган күнү: 1937-жылдын 26-ноябры) деген мамлекеттик ишмер да бар эле.

Пэлжидийн Гэндэн мырза Монгол Эл Республикасынын парламентинин – Монголиянын Улуу мамлекеттик хуралынын туңгуч төрагасы, б.а. жумурияттын туңгуч президенти (1924–1927) болгон. Бул жогорку кызматка ал 1924-жылы 29-ноябрда шайланган.

Дароо ушул жерден айта кетсек, айрымдар Гэндэнге чейин да Монголияда президент болгон, дешет. Бирок коммунист саясатчы Наваандоржийн Жадамбаа (1900–1939) мырза Монголиянын Кичи мамлекеттик хуралынын (парламентинин) төрагасы милдетин бир гана күн-түн (б.а. 1924-жылдын 28–29-ноябрында гана) аткарган.

(Учкай айта кетсек, бул ишмерди сталинчилер жөн жайына коюшкан эмес. 1931-жылы Жадамбаа Монгол Элдик-Ыңкылапчыл Партиясынын (МЭЫП; Монгол Ардын Хувьсгалт Нам) катарынан чыгарылган. 1937-жылы декабрда камакка алынып, 1938-жылы мамлекетке “каршы ишмердиги” үчүн 10 жылга абакка кесилген. Ал 1939-жылы (кайсы күн экени белгисиз) абакта өлгөн. 1968-жылы Монголия Жогорку Соту аны (өлгөндөн кийин) актаган. 1990-жылы анын МЭЫПтагы мүчөлүгү калыбына келтирилген).

Демек, Жадамбаа убактылуу гана президенттик милдетти аткарса, Гэндэн мырза Монголия жумуриятынын тарыхында бул кызматка туруктуу шайланган туңгуч мамлекеттик ишмер болгон).

Гэндэн 1892-жылы Монголиянын азыркы Өвөрхангай аймагына кирген мурдагы Сайн-Нойон-хан аймагындагы Уйзэн-ван хошуундав малчынын үй-бүлөсүндө жарык дүйнөгө келген.

1922-жылы ал Монголиянын ыңкылапчыл жаштар уюмуна мүчө болуп калат. 1924-жылы ал Монголиянын Улуу мамлекеттик хуралынын биринчи отурумуна делегат болуп катышат.

Ал кездеги өкмөт башчы Балингийн Цэрэндорж (Цэрэндорж-бэйсэ; 1868 — 13.02.1928) мырза Гэндэндин чыйрактыгын байкап калып, анын талапкерлигин Монгол Эл Республикасынын Кичи мамлекеттик хуралыгын Президиумунун төрагасы кызматына (иш жүзүндө мамлекет башчысы кызматына) сунуштаган.

Гэндэн бул кызматты 1927-жылдын 15-ноябрына чейин аркалаган. Ошол эле учурда ал Монгол кесиптик кошуундарынын Борбордук бюросун да жетектеген.

1928–1932-жылдары Гэндэн Монгол Элдик-Ыңкылапчыл Партиясынын (МЭЫП; Монгол Ардын Хувьсгалт Нам) Борбордук комитетинин катчыларынын бири болгон.

Ал Монголияда радикалдык саясий жана экономикалык реформаларды чечкиндүү жана тездеп жүзөгө ашыврууну жактаган. Анын ичинде колхоздоштуруу, жеке менчикти мамлекеттештирүү, эркин базар мамилелерине тыюуу салуу чаралары да болгон.

“Хөвсгөл көтөрүлүшү”

Албетте, бул сталинчил реформаларга каршы ири көтөрүлүштөр да чыккан. Маселен, “Хөвсгөл көтөрүлүшү” (монголчо “Хөвсгөлийн бослого”) деп аталган ири антикоммунисттик көтөрүлүштү айта кетүүгө болот.

Өлкөнүн түндүк-батышындагы бул толкундоолор 1932-жылы апрел–ноябр айларында болгон. (Кыргызстанда да 1928–1933-жж. ушундай чыгуулар болгон эмеспи).

Азыркы саясий баадан алганда, “Хөвсгөл көтөрүлүшү” коммунисттик режимге каршы жарандык согуштун мүнөзүнө ээ болгон. Бутпарас динчилдер бул кыймылдын жигердүү жетекчилеринен болушкан.

Иосиф Сталин бул кыймылды басуу үчүн СССРден жазалоочу аскер жөнөтүү сунушуна каршы чыгып, ашынган солчулдарды Улаан-Баатардагы бийликтен четтетүү оң, деген.

Баары бир Монголияда жергиликтүү коммунисттик режимди колдоо үчүн 1929–1932-жылдары тымызын аракет кылган советтик чакан аскер тобу да болгон. Бул топ танктарды жана учактарды да колдонгон.

“Жапончул козголоңду ойрон кылуу” үчүн согушкан бул топту теги украин Тарас Васильевич Юшкевич (22.02.1896 – 03.12.1981) жетектеген. Юшкевич СССР тарабынан да, Монголия өкмөтү тарабынан да “Күжүрмөн Кызыл Туу” ордендери менен сыйланган.

Тарас Юшкевичтин кызы Анна Юшкевичтин айтымында, ал “кызыл” казак орустардын полкун башкарган. Юшкевич мырза 1927-жылы Фрунзе атындагы аскердик академияны аяктаган. 1933-жылы ал Монголиядан кайтып келип, Фрунзе атындагы академиянын оперфакультетин аяктаган.

Юшкевич 1936–38-жылдары Киев Өзгөчө Аскердик Аймагында (КОВО) кызмат кылган, бирок 1938-жылы ал камакка алынган. Үч ромб (генерал-полковник) аскер чинине жеткен бул киши сталиндик репрессияга учурап, алыскы Индигиркада кенде иштөөгө мажбур болгон. 1949-жылы кайрадан камакка алынган.

Тарас Юшкевич 1955-жылы гана акталган, бирок генералдык чини калыбына келтирилген эмес жана Киевдеги батири да кайра кайтарылып берилбеген.

Гэндэн – өкмөт башчы. “Лхүмбэ иши”.

1932–33-жылдардан тартып Монголияда элдин сталинчил ыкчам реформаларга каршы катмарларын жоошутуу үчүн “ашынган солчулдарды” жоошутуу, бийликтен четтетүү жана жазалоо иш-аракеттери алгач башталганда, Пэлжидийн Гэндэн дагы эле жогорку бийлик сересинде кала берди.

Цэнгэлтийн Жигжиджав (Tsengeltiin Jigjidjav; 1894 — 22.05.1933) мырза 1930-жылдын 27-апрелинен 1932-жылдын 2-июлуна чейин Монголиянын өкмөт башчысы кызматын аркалап турду. Бул күнү аны “солчул маанайдагы” саясатчы катары кызматтан алышкан.

Анын ордуна Пэлжидийн Гэндэн өкмөт башчы болуп калган.

Жигжиджав мырза кийин Соода, унаа жана байланыш министри кызматына дайындалган. 1933-жылы 22-майда аны үнүнөн атып өлтүрүшкөн жана андан соң маркумду “контрреволюциячы” катары каралоо жүрүмү башталган.

Пэлжидийн Гэндэн өзү деле 1933–1934-жылдардагы сталинчил жазалоолорду уюштурууга тийешеси бар мамлекеттик ишмер болгондугун четке кагууга болбойт.

Дал ошол жылдардагы жазалоо өнөктүгү “Лхүмбэ иши” деген аталыш менен маалым.

Жамбын Лхүмбэ (Jambyn Lkhümbe; 1902 – 30.6.1934) мырза Өвөрхангай аймагынан чыккан. Бул аймакта бурят жана башка чакан этностор да байырлашат.

Лхүмбэ мырза 1929–1930-жылдары Маскөөдө И.В.Сталин атындагы Чыгыш эмгекчилеринин коммунисттик университетинде таалим алган. (Айтмакчы, бул университетттин Ташкендеги бөлүмүнүн негизинде 1923-жылы Борбордук Азия коммунисттик университети түзүлгөн).

Лхүмбэ мырза 1932-жылдын апрелинен тартып “Хөвсгөл көтөрүлүшү” аталган кыймылды аёосуз басууга киришкен монголдук аскер топторунун бирин жетектеген.

1932-жылы 30-июнда Лхүмбэ МЭЫП БКнын Биринчи катчысы болуп шайланган.

Арийне, кандуу басылган “Хөвсгөл көтөрүлүшүнүн” негизги козуткучтары – тымызын аракеттенген жапон тыңчылары жана жапончул саясатчылар болгон, деген шек менен 1933-жылдан тартып бир катар саясатчылар ак жеринен камала башташкан.

Советтик НКВДнын (чекисттердин) тергөөчү өкүлүнүн шыбыштоосу менен Лхүмбэ мырзанын өзүн камакка алуу тууралуу чечим кабыл алынган.

Бул чечимге макулдук бергендердин арасында өкмөт башчы Пэлжидийн Гэндэн да болгон.

Тарыхта “Лхүмбэ иши” деп аталып калган бул жазалоо өнөктүгү маалында тың чыккан бир катар бурят тектүү саясатчылар жана монгол саясатчылары абакка түшкөн, СССРге сүргүнгө айдалган же өлүм жазасына тартылган.

Лхүмбэ өзүнө коюлган айыптарды четке каккан. Аны Маскөөгө да убактылуу алып келип, абакта кыйнашкан. 1934-жылдын башында ал Улаан-Баатарга алынып келинип, 1934-жылы 30-июнда өлүм жазасына тартылган. 1962-жылы аны (өлгөндөн кийин) акташкан.

1933–1934-жылдары Монголияда баш-аягы 317 киши камакка алынып, кыйноого туш келген. Алардын 53ү өлүм жазасына, 136сы абакка кесилген, 126сы Орусиянын Колыма жергесине алааматтуу сүргүнгө айдалган. Жалпысынан 317 кишинин ичинен 251ден кем эмес бөлүгүн бурят тегиндегилер түзгөн. Демек, Монголиядагы буряттардын “каймагы” бул сталинчил жапатырмак террордун негизги курмандыгы болгон. (Бул буряттардын бир кыйласы 1917–1919-жылдары Орусиядагы жарандык согуш маалында Байкал аймагынан Монголияга баш калка издеп үркүп келишкен болчу).

(Караңыз: Tsedendambyn Batbayar; Sharad K. Soni. Modern Mongolia: A Concise History // Mongolian Journal of International Affairs. 2015. P. 7. –

URL: https://www.academia.edu/11475951/Modern_Mongolia_A_Concise_History).

Гэндэн жана бутпарастар

Албетте, монголдук сталинчи саясатчылардын бири болгонуна карабастан, өкмөт башчы Пэлжидийн Гэндэн айрым маселелер боюнча Монголиянын өз алдынча эгемен саясатын жүргүзүүнү да ылайык көргөн либералыраак ишмерлерден болчу.

Маселен, ал бутпарас (буддизм) дининин өкүлдөрүн куугунтуктоого каршы чыккан. Монголдор бутпарас дининин Тибетте жаралган ламачылык нугун тутушат. 1930-жылдардын ортосуна карата Монголияда 90 000 ламасы бар 800 бутрапас кечилканасы иштеп турган.

1932-жылдын июлунан тартып Монголиянын өкмөтүн башкарган Гэндэн мырза ыйык Будданы көрөгөч киши катары караган жана Будданы Ленин сыяктуу эле адамзаттын залкар инсандарынын бири деп санаган. Ошондуктан ал бутпарас диниятчыларына – ламаларга кысым көрсөтүүнү токтотууну жактаган.

Ал экономикада Ленин өмүрүнүн соңунда сунуштаган жаңы экономика саясаты (НЭП) сыяктуу кыйла либерал нукту тутууга умтулган.

Гэндэн өз өлкөсүнө жапон баскынчылыгынын коркунучунун шылтоосу менен советтик аскерлерди туруктуу киргизүүгө да каршы чыккан.

Гэндэн жана Сталин

Монгол өкмөт башчысы Пэлжидийн Гэндэн советтик диктатор Иосиф Сталин менен алгач 1934-жылы ноябрда Маскөөдө жолуккан.

1935-жылы декабрда Гэндэн Маскөөгө экинчи ирет келип, Иосиф Сталин менен жолуккан.

Сталин монгол өкмөт башчысынын экономикалык көмөк жаатындагы өтүнүчүн четке кагып, аны өз буйругуна же кеңешине тоотпой мамиле кылып жатканы үчүн жемелеген. Гэндэн, маселен, Монголиядагы Ички иштер комитетин Советтер Биримдигиндегидей ыкмада өз алдынча ички иштер министрлиги деңгээлине чыгаруу жана аскер санын көбөйтүү жөнүндөгү сталиндик сунушту кабыл албай койгон.

Монголдор – кымыз гүлүн жана сүттөн өндүрүлгөн аракты ичкен азиялык көчмөн элдердин бири эмеспи.

Монголиянын Маскөөдөгү элчилиги расмий кабыл алуу аземин уюштуруп, ага Сталин дагы келип катышкан. Азем маалында ичимдиктер да сунушталган.

Кече маалында Сталин Гэндэнге:

“Сыягы сен, Гэндэн, Монголиянын жаңы ханы болгуң келип жаткан окшойсуң го?” – дейт.

Кызып калган Гэндэн (кантсе да, эгемен өлкөнүн өкмөт башчысы эмеспи) Сталинге:

“Сен, грузиндин шайтан алгыр баласы, өзүңдү иш жүзүндө орустун жаңы падышасына айлантып салыпсың!” (“Ты, чертов грузин, сделался новым русским царем!”), деген имиш.

Ачуусуна алдырган Гэндэн Сталинди жаакка чаап, анын мүштөгүн сындырып, “керек болсо Монголия Жапония менен деле биримдик түзө алат”, деп айткан имиш.

Кийин Гэндэн мындайча актана сүйлөгөн экен:

“Сталин – кубаттуу киши. Менин деле Монголиянын атынан чыгууга ыйгарым укугум бар. Ошон үчүн менин өз оюмду айтууга акым бар... Мени мас болуп, Сталин менен анча-мынча жакалашып кеткеним үчүн сындап жатышат. Мунун монголдук-советтик мамилелерге эч кандай тиешеси жок да. Кишилер мас болгондо, ар кандай окуя болушу мүмкүн; алар акылга сыйгыс болуп калышат. Мени чала сабат дей аласыз. Туура, мен билимсизмин. Андай киши өзүнүн эмне кылып жатканын деле аңдабайт эмеспи”.

“Stalin is a powerful man. I also possess power to represent Mongolia. This is why I am entitled to say what I think ... I am being criticized for having gotten drunk and having had a squabble with Stalin. This has nothing to do [with] the Mongolian-Soviet relations. When people get drunk, anything can happen; they become unreasonable. You say that I am uneducated. It is true, I am uneducated. A person like that does not know what he is doing.”

(Караңыз: Baabar, B., History of Mongolia: from world power to Soviet satellite, 1999, University of Cambridge .ISBN 978-99929-0-038-3, OCLC 515691746. p. 348–349).

Албетте, көп узабай эле Сталин монгол коомундагы өзүнүн “куйруктары” аркылуу “чектен чыккан” Гэндэн мырзаны жазалоого жетишкен.

Сталинчилердин кезектеги курмандыгы

Саясатчы Лхүмбэ жазыксыз жерден жазаланып жаткан чакта, ага каршы чыккан Гэндэн өзү деле 1936-жылы коммунисттик жазалоочу жабдуунун ырайымсыз кылтагына илинген.

Бул иш-аракет бюрократтык ыкмалар менен башталды.

Оболу 1936-жылы 2-мартта бийликтеги жалгыз партиянын – МЭЫПтин Борбордук Комитетинин пленуму чакырылып, анын чечимине ылайык Гэндэн өкмөт башчы кызматынан алынган.

Оболу Гэндэн үй абагында кармалган.

Андан соң аны “саламаттыгын чыңдап алуусу” үчүн СССРдин Кара деңиз боюндагы курорт жайга жөнөтүү чечими кабыл алынган.

Гэндэн советтик Орусиянын Краснодар аймагындагы Сочи шаарында “Кавказская Ривьера” конок үйүндө жайгашып жаткан жеринен 1937-жылы 17-июлда советтик чекисттер тарабынан камакка алынган.

Ошол жылы 26-ноябрда Пэлжидийн Гэндэн мырза СССР Жогорку сотунун Аскердик коллегиясы (ВКВС СССР) тарабынан “жапондордун кызыкчылыгында тыңчылык кылган” жана “Монголияда мамлекеттик кутум даярдаган” деген ойдон чыгарылган доолор боюнча өлүм жазасына өкүм кылынган.

1937-жылы 26-ноябрда бул адилетсиз өкүм жүзөгө ашырылган. Маркумдун сөөгү Маскөөдөгү Донское көрүстөнүндө жерге берилген.

СССР Жогорку сотунун Аскердик коллегиясы 1956-жылы 15-декабрда Гэндэнди кайра актоо тууралуу чечим кабыл алган.

Эстутум

Жалпыласак, Пэлжидийн Гэндэн тууралуу акыйкат сөз посткоммунисттик Монголияда ээн-эркин айтылып келет.

Аны советтик Кремлдин Монголиядагы таасирин күчөтүүсүнө каршы турган, элдик салт-санааны жана диний ишенимдерди барктаган мамлекеттик ишмер катары баалашат.

Азыркы монгол адабиятында Гэндэндин көз карандысыз мүнөзү, ачык-айрымдыгы, каармандыгы (маселен, анын Маскөөдө калайык менен жолугушууларында Сталинге коркпостон каршы чыгып сүйлөй алгандыгы) жана кубаттуу мекенчил туруму акыры 1936-жылдын мартында анын кызматтан алынышына жана сталинчил жазалоо машинесинин “тазалоо” жүрүмүнүн курмандыгына айланышына алып келгендиги калыс баяндалат.

Гэндэн XX кылымдагы монгол тарыхында бараандуу инсан катары өзгөчө сыя менен жазылып калды.

Редакциядан. Автордун пикирин сөзсүз эле редакциялык турум катары кабылдоого болбойт.