Казакстанда басылып чыккан "Жас Алаш" гезити Кытайда жашаган ондогон казак интеллигенттери камакта жатканын жазды. Абактагылардын көбү Шинжаңда журналистика, билим берүү тармагында жана мамлекеттик кызматта иштеген этностук казактар экени айтылууда.
Алардын туугандары кандай пикирде? Бээжиндин Астанадагы элчиси менен Казакстандын Тышкы иштер министрлиги бул маселеден кабардарбы?
30-июлда жарык көргөн макаланын автору Жаксылык Казымуратулы Кытайдагы куугунтуктун тарыхына сереп салып, "себепсиз камоолор кайра башталды" деп жазды. Ал жалпыга маалымдоо каражаттарында, билим берүү мекемелеринде жана мамлекеттик кызматта иштеген 22 кишинин тизмесин жарыялады.
"Кармалган жарандардын айрымдарын жакшы тааныйм, жакшы мамиледе болчубуз. Алардын айрымдары менен 15 жылдан бери чогуу жүрдүм, бирок алардын Кытай бийлигине каршы иш кылганын көргөн эмесмин, тескерисинче, алардын Түштүк Шинжаңдагы ок атышууларды айыптаганын көп жолу уктум", - деп жазат макалада журналист Калиакбар Үсемханулы.
Ал Казакстанга көчүп кеткенге чейин "Шинжаң" гезитинде иштеген.
Макалада журналист Ерлан Мазандын да пикири орун алган. Учурда Астанада жашаган казак журналист убагында "Шиңжаң" гезитинде кабарчы болуп иштеген. Мазан тизмедеги жарандарды тааный турганын айтат:
"Көп жылдар бою баарлашып жүргөн адам катары, алар Кытайдын мыйзамдарын бузган жок деп айта алам. Алардын баары жогорку билимдүү, сабаттуу, өз ишине берилген, үй-бүлөсүнө кам көргөн, үлгүлүү жарандар. Кытай бийликтери аларды эмне деп айыптаганын билбейм, бирок аларга саясий айып тагылган болсо, анда бул күлкүлүү нерсе. Кытай Коммунисттик партиясы өзү тарбиялаган жана даярдаган кадрларга ишенбей турган абалга жеткени уят", - деп айтылат макалада.
Эки жыл мурунку окуя
Эки жыл мурун социалдык тармактарда видео тараган. Анда туугандары Кытайда жашаган Гарапа Насиолла камалып, кийин дайынсыз жоголгондугун айтышат.
"Иним Гарапа Бээжиндеги Улуттар университетин бүтүргөн. Кесиби боюнча казак тили жана адабияты мугалими. 2012-жылы Санжы райондук орто мектебине жумушка орношуп, анда алты жыл иштеди. 2018-жылы Шинжаңдын башка аймагына тарбиялоочу болуп көчүп кетти. Ал Жаңмын шаарында (ред.: Кытайдын Гуандун провинциясына карайт) үч жыл иштеп, 2021-жылы жайкы каникулда Шинжаңга кайтып келген. Бирок көп өтпөй, 8-9-июль күндөрү кытайлык күзөтчүлөр аны үйүнөн кармап кетишкен", - дейт агасы Таскынбек Насиолла.
Агасынын айтымында, иниси Гарапа белгилүү обончу жана акын болгон. Ал WeChat социалдык тармагындагы баракчасында көптөгөн акын-жазуучулардын, музыканттардын чыгармаларын, казак адабияты, искусствосу жана тарыхы тууралуу материалдарды жарыялап турган. Гарапанын туугандары бул сайт этностук казактар арасында абдан популярдуу экенин айтышат.
"Бул абдан таасирдүү сайт болчу. Аны менен көптөр таанылды. Гарапа Насиолла эмнеге камалганын билгибиз келет. Эл аралык укук коргоо уюмдарынан анын жазаланбай, үй-бүлөсүнө аман-эсен келүүсүнө жардам беришин суранабыз", - дейт ошол эле видеодо Гарапа Насиолланын аталаш бир тууганы Оразбек Сапархан.
Гарапа Насиолла - "Жас Алаш" гезитинде ысымы жарыяланган 22 адамдын бири. Тизмеде ал Бээжиндеги Улуттар университетинин бүтүрүүчүсү, ырчы, музыкант катары көрсөтүлгөн. "Азаттыктын" казак кызматы бир кезде Гарапаны издөөгө жардам сурап, соцтармактарда кайрылуу жасаган кишилер менен байланышкан. Бирок алар журналисттер менен сүйлөшүүдөн баш тартышты. Редакция агасы Таскынбекке бир нече жолу телефон чалып, байланыша алган эмес. Кийин Гарапанын жакындары тааныштары аркылуу "азыр журналисттерге интервью бере албайбыз" деп кабар жолдошкон.
"Биз эч нерсе билбейбиз"
"Жас Алаш" басылмасынын журналисти Жаксылык Казымуратулы бул теманы көптөн бери изилдеп жүргөнүн айтат. Оболу ал Кытайдагы абактарда жаткан казактардын Казакстанда жашаган туугандарын тапкан.
"Макалада аты аталган адамдардын көбүнүн Казакстанда туугандары бар. Бирок баары комментарий берүүдөн баш тартышты. Мунун себеби айдан ачык. Алардын арачылык кылуусу камактагы туугандарынын абалын оорлотуп, аларга терс таасирин тийгизиши мүмкүн", - дейт журналист.
"Азаттык" аталган тизмедеги бир нече адамдын Казакстанда жашаган туугандарын таап, алар менен сүйлөштү. Кеминде алты адам Шинжаңдагы тууганы эч кандай себепсиз, тергөөсүз жана сотсуз бир канча убакыттан бери камакта экенин ырастады. Бирок алардын бири да ачык маектешүүгө макул болгон жок.
Атын атагысы келбеген казакстандык жигит Кытайдагы тууганы үчүн кооптонгону менен анын качан кармалганы тууралуу маалыматты да жашыруун айтып берди:
"Биз эч нерсе билбейбиз. Себебин түшүндүргөн жок. Ал жактагылар ачык айтпайт. Биз ар жерден такталбаган маалыматтарды гана алабыз. Кандай айып тагылганын, эмне үчүн кармалганын биле алган жокпуз. Кайсы жерде экенин, түрмөдөбү же лагердеби, аныктай албай отурабыз. Анын өнөкөт оорусу бар болчу, бирок медициналык жардам алганбы же жокпу, ал да белгисиз. Ал жактагы туугандарыбыз коркуп отурушат. Болгону "унчукпа, тынч отур, баары жакшы болот" деп жатышат".
Бул кишинин айтымында, Шинжаңдагы тууганын кытайлык күзөтчүлөр үйүнөн алып кетишкен. Андан бери бир нече ай өттү.
Кытайдын Шинжаң аймагында жашаган миллиондогон түрк тилдүү мусулмандар кысымга алынып, миңдегени ар кандай айыптар менен "саясий жактан кайра тарбиялоо лагерлерине" жөнөтүлүп жатканы тууралуу кабарлар биринчи жолу 2017-жылы чыккан. Бир жылдан кийин БУУ мындай лагерлерде миллионго чукул адам болушу мүмкүн деп билдирген.
Эл аралык уюмдар жана Батыш өлкөлөрү Бээжиндин бул саясатын айыптап, санкцияларды жарыялашкан. Кытай өкмөтү ошондой эле "мусулман аялдарды күч менен стерилизациялаган" деп айыпталган. Бирок расмий Бээжин айыптоолорду четке кагып, Шинжаңдагы саясатын "экстремизмге каршы күрөш", ал эми саясий лагерлерди "кесиптик кайра даярдоо борборлору" деп атап келет.
"Жас Алаш" гезитинин журналисти Жакcылык Казымуратулы Шинжаңдагы азыркы кырдаалды 2017-2020-жылдардагы саясаттын уландысы деп сыпаттайт. Ал мурункудай массалык болбосо да, жарандардын кармалышы тууралуу маалыматтар маал-маалы менен келип атканын айтат.
"Кытайдын азыркы бийлиги - бул Совет бийлигинин уландысындай. Мындайча айтканда, бул экономикалык жактан өнүккөн жана техникалык жактан кубаттуу система десек болот. Союз убагында кандай болгонун билесиңер, маалымат каражаттарына чыккан ар бир материал Борбордук Комитеттин көзөмөлүндө болчу. Тактап айтканда, улуттук маселени "чыпкалап", анан басып чыгарчу. Кытайда да маалыматтар ушундай жараянда чыгат. Темир тор артына отургандардын көбү басылмаларда, телеканалдарда иштешкен. Ар бир билдирүү, ар бир жаңылык жарыяланганга чейин чыпкадан өтүп турган. Эми бир нече жылдан кийин айрым кемчиликтер табылып жатат. Менимче, бул жөн гана адамдарды камоого шылтоо", - дейт Жакcылык Казымуратулы.
“"Урматтуу достор" бири-биринин элин кыйнабашы керек”
Быйыл 4-июлда Казакстандын борбору Астанада Шанхай кызматташтык уюмунун кезектеги саммити өттү. Дал ошондо казакстандык коомдук активист Ауыт Мукибек Астанага атайын иш сапары менен келген Кытайдын төрагасы Си Цзинпинге Шинжаңда абакта отурат делген 17 адамдын аты-жөнүн жана мурдагы кызматтарын көрсөткөн ачык кат жолдогон. Ал Кытайдын Коммунисттик партиясынын лидеринен адилетсиз куугунтуктоону токтотуп, Шинжаң түрмөлөрүндө жаткан казактардын бошотулушуна көмөктөшүүнү суранган.
"Си Цзинпин Касым-Жомарт Токаевге үч жолу "урматтуу досум" деп кайрылды. Мен өзүм уккан жокмун, эл айтты. "Урматтуу достор" бири-биринин элин кыйнабашы керек. Ал жерде бир миллион 700 миң казак бар (ред.: Кытайдагы казактарынын так саны белгисиз, бир катар булактарда жогорудагы сандар келтирилген). Президент "казак дүйнөнүн кайсы мамлекети болбосун казак, анын тарыхый мекени Казакстан" деп айтты. Си Цзинпин муну уккан жок деп ойлойсузбу? Укту. Же муну Кытайдын тышкы иштер министри укпай калдыбы? Укту. Бул тууралуу Кытайдын Казакстандагы элчиси да билет. Андыктан алардын казактарды кысымга алып, түрмөгө отургузууга эч кандай негизи жок болчу", - дейт активист.
Ауыт Мукибек Казакстандын тышкы иштер министри Мурат Нуртилеуга бул маселени тактап берүүнү өтүнүп кат жолдогонун айтат. Кийинчерээк ал кат Казакстандын Кытайдагы элчилигинин консулдук бөлүмүнө жөнөтүлгөнүн билген. Жакында жообун да алган.
"Казакстандын Кытайдагы консулдугу Кытай тарап менен биргеликте үй-бүлөнү бириктирүү механизмин иштеп чыкканын маалымдайбыз. Бул механизмге ылайык, сиздин арызыңызда көрсөтүлгөн адамдардын жакындары eOtinish платформасы аркылуу консулдук департаментке түздөн-түз кайрылуусу керек", - деп айтылат катта.
Ауыт Мукибек Кытайда кармалган казактардын айрым туугандары eOtinish аркылуу арыз жазып, жооп күтүп жатканын айтат.
"1991-жылы 16-декабрда кабыл алынган "Казакстан Республикасынын мамлекеттик көз карандысыздыгы жөнүндө" конституциялык мыйзамда 7- 8-беренелерде чет өлкөлөрдөгү этностук казактар жөнүндө айтылат. 8-беренеде Казакстан "чет өлкөдөгү казактарга руханий жана маданий жактан жардам берет, ошол мамлекет менен түзүлгөн келишимдердин негизинде чет өлкөдөгү казактардын кызыкчылыгын коргойт" деп жазылган. Шанхай Кызматташтык Уюмунун саммити өтүп жаткан маалда Кытай менен отузга жакын келишимге кол коюлду. Эмне үчүн казактар жөнүндө, алардын кызыкчылыгын коргогон бир да келишим түзгөн жокпуз? Эмнеге? Колдогу мыйзамды ишке киргизе албасак, бул уят деп ойлойм", - дейт Мукибек.
"Азаттык" Шинжаңда негизсиз камалган 22 адам боюнча расмий пикирин сурап Казакстандын Тышкы иштер министрлигине суроо жолдоду. Министрликтин расмий өкүлү Айбек Смадияров абалды тиешелүү адистерден тактап берүүнү убада кылганы менен, эч кандай жооп келген жок. "Азаттык" менен ачык маектешүүгө макул болбогон жарандар "Тышкы иштер министрлигинен расмий жооп күтүп жатабыз" деп билдирди.
31-июлда "Азаттыктын" казак кызматынын кабарчысы Асем Мухит кызы Кытайдын Казакстандагы элчиси Чжан Сяого кайрылып, Шинжаңда казак интеллигенциясынын камакка алынганы тууралуу маалымат чынбы деген суроосун узаткан. Кытай дипломат суроону аягына чейин укпай, "мындай болушу мүмкүн эмес" деп жооп берди.
Кытай Казакстандын эң ири экономикалык өнөктөштөрүнүн бири. Соңку жылдары Астана менен Бээжиндин саясий жана экономикалык кызматташтыгы чыңдалууда. Казакстандык жана чет элдик саясат таануучулар "Казак-кытай мамилесинде Бээжиндин таасири үстөмдүк кылып, Астана дүйнөлүк державага айланат" деген пикирди айтып келишет.
"Азаттыктын" казак кызматынын журналисти Асем Мухит кызынын макаласын орус тилинде бул жерден окуй аласыз.
