Брытанскі дасьледчык Мэт’ю Фрыар працуе ва ўнівэрсытэце Ляйдэну ў Нідэрляндах. Ён аўтар апублікаванай у 2018 годзе кнігі «Беларусь пры Лукашэнку: Адаптыўны аўтарытарызм». У гутарцы з Радыё Свабода Фрыар тлумачыць, чаму ня будзе паўтарэньня «адлігі» сярэдзіны 2010-х, як доўга Лукашэнка здолее выкручвацца з абяцаньняў перад Расеяй і да чаго можа прывесьці «палацавы пераварот» альбо сапраўдная рэвалюцыя.
Сьцісла:
- Ідэалёгія рэжыму заўсёды такая, якая патрэбна ў канкрэтны момант, каб Лукашэнка застаўся ва ўладзе.
- У розныя моманты ўлады былі здольныя прывабіць розныя групы. Да прыкладу, новую сярэднюю клясу ў 2000-х гадах.
- У рэжыму скончыліся хітрыкі і перавагі, якімі ён мог карыстацца для адаптацыі. Лукашэнка губляе падтрымку тых людзей, якія раней былі схільныя выбіраць ужо вядомае зло.
- За апошні год Лукашэнка зрабіўся нашмат больш залежны ад сілавікоў. Тыя прадстаўнікі рэжыму, якія хацелі тэхнакратычнай рэформы, альбо сыходзяць, альбо проста сядзяць ціха і не гавораць ні пра якія рэформы. Тое ж тычыцца і бізнэсу.
- Лукашэнка здольны пратрымацца даўжэй, чым многія лічаць. Але цягам гэтага прэзыдэнцкага тэрміну ён альбо сыдзе, альбо на наступных выбарах у яго будзе супернік, якога скаардынавана будзе падтрымліваць Расея.
- Магчымы пераварот прывядзе да ўлады нейкага новага аўтарытарнага кіраўніка, які ў любым выпадку будзе арыентавацца на Маскву.
- Калі адбудзецца малаімаверны сцэнар сапраўднай рэвалюцыі зьнізу, Расея паставіцца да яе нэгатыўна, але наўрад ці пойдзе на ваеннае ўмяшаньне. Беларусь немагчыма анэксаваць гэтаксама, як Крым.
— Вы называеце рэжым Лукашэнкі «адаптыўным аўтарытарызмам». Чым гэтыя «адаптыўныя» рэжымы адрозьніваюцца ад іншых аўтарытарызмаў?
— Ад пачатку стагодзьдзя было шмат дасьледаваньняў пра «выбарчы» аўтарытарызм — выбары, «каляровыя» рэвалюцыі, пратэсты. Вядома ж, гэта адзін з аспэктаў аўтарытарнага кіраваньня, але ён не адзіны. Ёсьць рызыка праігнараваць іншыя фактары — тое, што адбываецца паміж выбарамі. І ў сэнсе прымусу, і ў сэнсе нейкага сацыяльнага кантракту, якім прывабліваюць людзей.
Азначэньне «адаптыўны» супрацьпастаўляецца старамоднаму погляду на аўтарытарныя рэжымы як на застойныя, закасьцянелыя і адсталыя. Калі вы разумны, вы мяняеце свае паводзіны, каб прывабіць людзей. Менавіта так вы застаяцеся ва ўладзе 25 гадоў.
Лукашэнка сёньня неабавязкова дае тыя ж абяцаньні, як у 1994 годзе. За гэтыя 25 гадоў ён рабіў зьмены, каб па-ранейшаму прывабліваць дастаткова людзей, у тым ліку прадстаўнікоў эліты, каб застацца ва ўладзе.
— На момант публікацыі вашай кнігі ў 2018 годзе якія групы вы называлі найбольш схільнымі падтрымліваць Лукашэнку, а якія — найбольш схільнымі яму супрацьстаяць?
— Шмат пра што з гэтага ўжо гаварылі раней. Агулам большая падтрымка была сярод вяскоўцаў, людзей зь ніжэйшай адукацыяй і бяднейшых групаў. Іх традыцыйна разглядалі як базу падтрымкі Лукашэнкі, бо пры ягоным кіраваньні захоўваўся нейкі ўзровень роўнасьці, мінімальных выплат і гэтак далей. З другога боку, калі ўзяць інтэлектуалаў, гарадзкое насельніцтва, людзей з амбіцыямі ў бізнэсе, дык яны менш схільныя падтрымліваць рэжым.
Таксама была розьніца ва ўзросьце. Старэйшыя людзі традыцыйна больш падтрымлівалі рэжым, маладзейшыя — менш.
Зь цягам часу адбываліся зьмены. У розныя моманты ўлады былі здольныя прывабіць розныя групы. Да прыкладу, новую сярэднюю клясу ў 2000-х гадах. Але агулам сярод шырокай публікі захоўваліся тыя тэндэнцыі, пра якія я сказаў.
Што тычыцца элітаў, мы таксама бачылі адаптацыю ў сэнсе таго, хто атрымліваў выгады ад рэжыму. У канцы 1990-х гэта, магчыма, былі старыя савецкія эліты, кіраўнікі дзяржаўных прадпрыемстваў. Зь цягам часу да іх далучаюцца новыя тэхнакраты, сілавікі. І таксама робяцца спробы прывабіць новую сярэднюю клясу і тых прадпрымальнікаў, якія гатовыя працаваць у сыстэме і разумеюць, як атрымаць ад яе выгады. Гэта мянялася і дазваляла рэжыму адаптавацца і застацца ва ўладзе.
«Нашмат больш залежнасьці ад гвалту і прымусу»
— Ваш калега Эндру Ўілсан, які таксама напісаў кнігу пра Беларусь, сказаў у гутарцы з Радыё Свабода, што пасьля падзеяў жніўня 2020 году такія азначэньні, як «разумны» ці «адаптыўны» аўтарытарызм, ужо не пасуюць да рэжыму. Бо цяпер ён у асноўным грунтуецца на жорсткай сіле і прымусе. Вы пагодзіцеся з гэтым? Ці лічыце, што гэта па-ранейшаму «адаптыўны» рэжым, які проста па-іншаму адаптаваўся?
— Я б сказаў, што мы цяпер уваходзім у пэрыяд, калі рэжым страчвае прастору для манэўру. У яго скончыліся ўсе хітрыкі і перавагі, якімі ён мог карыстацца для адаптацыі. Напрыклад, будзе вельмі цяжка зрабіць паўтор 2010 году, калі мы пабачылі рэпрэсіі, але празь некалькі гадоў пачалася нейкая лібэралізацыя, спробы прывабіць міжнародную супольнасьць. І празь некаторы час людзі збольшага вырашылі закрыць вочы на тое, што адбылося пасьля выбараў 2010 году.
Я вельмі сумняваюся, што можна будзе зрабіць тое ж самае з наступствамі выбараў мінулага году. І для беларускай публікі, і для міжнароднай супольнасьці. Можа быць спроба адаптацыі, але зь цягам часу набор магчымасьцяў зрабіўся ўсё больш абмежаваны. І гэта тое, што я казаў у канцы сваёй кнігі — прастора для адаптацыі ўсё зьмяншаецца і зьмяншаецца. У нейкі момант гэта зробіцца зусім немагчымым.
І тут я схільны пагадзіцца, што гэта апошняя хваля — апошнія спробы адаптацыі: зьмены ў Канстытуцыю, спробы здабыць міжнародную падтрымку. Але Лукашэнку будзе вельмі цяжка паўтарыць ранейшае, захаваць уладу і зноў пайсьці на выбары праз 4–5 гадоў.
— Ці лічыце вы, што тыя групы, якія вы адносілі да падтрымкі Лукашэнкі — такія, як новая сярэдняя кляса і тэхнакраты — больш яго не падтрымліваюць, і ці займеў ён нейкія новыя групы падтрымкі ў беларускім грамадзтве?
— Я думаю, што цяпер мы назіраем перабалянсаваньне групаў вакол Лукашэнкі ў сэнсе таго, на каго яму даводзіцца абапірацца. Гэта заўсёды мянялася зь цягам часу, але за апошні год ён зрабіўся нашмат больш залежны ад сілавікоў.
Тыя прадстаўнікі рэжыму, якія хацелі тэхнакратычнай рэформы, альбо паціху сыходзяць, шукаюць новую працу, пакідаюць краіну, альбо проста сядзяць ціха і не гавораць ні пра якія рэформы на гэтым этапе.
Тое ж тычыцца і прадпрымальнікаў і бізнэс-групаў, якія пагадзіліся працаваць ва ўмовах абмежаваньняў з боку рэжыму. Як мы бачым з айцішнікамі, яны зьяжджаюць зь Менску ў Польшчу ці Ўкраіну.
Таму тут старая схема — альбо людзі прыстасоўваюцца, альбо ім даводзіцца сыходзіць. Хтосьці проста сядзіць ціха і чакае, што далей. Калі Лукашэнка ўмацуе свае ўладныя пазыцыі, яны прыстасуюцца да гэтага. Калі на ягонае месца прыйдзе нехта яшчэ, яны таксама прыстасуюцца. Таму мне здаецца, што цяпер ідзе такая гульня ў чаканьне.
Ня думаю, што да падтрымкі Лукашэнкі далучыліся нейкія новыя групы. Тое, што мы бачым, гэта хутчэй перабалянсаваньне на карысьць сілаў прымусу. Яно можа зноў памяняцца — мы бачылі такое раней, але гэта нашмат менш імаверна гэтым разам. Цяпер нашмат больш залежнасьці ад гвалту і прымусу, як мы пабачылі летась, параўнальна з тымі ранейшымі хвалямі рэпрэсій і наступных за імі разваротаў.
«Гэта быў сапраўдны рух зьнізу»
— Чаму справы рэжыму ў 2020 годзе пайшлі ня так і давялося ўжываць такі ўзровень прымусу, гвалту і рэпрэсій?
— Так, гэта цікавая рэч — калі паглядзець на ранейшыя выбары, дык звычайна ўлады былі даволі пасьпяховыя ў папераджальных дзеяньнях, у прыстасаваньні да абставінаў. Хоць мы і пабачылі гвалт на выбарах 2010 году, гэта быў кароткатэрміновы рэзкі шок на Плошчы, але не такія пашыраныя рэпрэсіі, як летась.
Мне здаецца, што гэта сумесь мноства неспрыяльных фактараў, якія сабраліся ў адзін час. COVID-19 і выкліканая ім незадаволенасьць, эканамічныя складанасьці і стандарты жыцьця, якія стварылі гатоўнасьць пратэставаць у большай колькасьці людзей з розных групаў.
Гэта не былі «звычайныя падазраваныя» — невялікая група людзей, якія заўсёды выходзяць на плошчы ў Менску падчас кожных выбараў. Адбыліся пратэсты па ўсёй краіне, ня толькі ў Менску. Яны цягнуліся доўгі час, і гэта быў сапраўдны рух зьнізу — ня толькі дысыдэнты ці апазыцыйныя эліты. Гэта засьпела ўлады зьнянацку, і было прынята рашэньне пра разгон.
Была спроба запалохаць людзей. Такія спробы спрацоўвалі ў мінулым, але гэтым разам яны не прывялі да таго, каб усе вярнуліся дадому праз два ці тры дні. Я ўпэўнены, што шмат хто чакаў такога і гэтым разам — як ва ўладзе, так і ў апазыцыі. Але была ўжо сапраўдная незадаволенасьць у шырэйшага кола людзей, ня толькі ў апазыцыйных элітаў. І ўлады ня ведалі, як з гэтым справіцца.
Яны прызвычаіліся падзяляць і ўладарыць, прэвэнтыўна рэпрэсуючы апазыцыйныя эліты і актывістаў. Аднак калі справа дайшла да шырэйшага насельніцтва, якое нібыта мелася падтрымліваць прэзыдэнта, яны былі менш здольныя з гэтым справіцца і ўрэшце пайшлі па шляху прымусу і рэпрэсій з разьлікам, што людзі хутка здадуцца. Але гэтага не адбылося.
«Лукашэнка пярэчыць сабе нават у адным і тым жа сказе»
— Вы ўжо казалі, што гэты рэжым вельмі ідэалягічна гнуткі. Але якія ёсьць межы ў гэтай гнуткасьці? Якіх рэчаў і якіх ідэалягічных зьменаў такі рэжым ня можа сабе дазволіць?
— Я думаю, для большасьці людзей у краіне прыярытэтам зьяўляецца сацыяльна-эканамічная стабільнасьць. Таму галоўная задача рэжыму — знайсьці магчымасьці, каб мець вонкавую падтрымку для эканомікі.
Гэта выключае разварот супраць Расеі. Гэта выключае нейкі круглы стол, за якім разам зьбяруцца ўсе сілы, каб весьці перамовы пра нейкія зьмены. Улады загнаныя ў кут і вымушаныя абапірацца на Расею. А гэта азначае ўзмацненьне антызаходняй рыторыкі, бо гэта тое, што патрэбна цяпер.
Хоць калі паглядзець на год назад, дык тады менавіта Расею абвінавачвалі ў тым, што яна засылала наймітаў і ўмешвалася ў выбары. Але гэта не спрацавала, і адразу ж усё пераключылася на схему «Не, гэта Польшча, гэта Літва, гэта Захад робіць змовы супраць нас».
Калі паглядзець на такую рыторыку, асабліва на тое, што гаворыцца ў Расеі пра Беларусь, дык там нават няважна, што адны словы пярэчаць іншым. Сам Лукашэнка ў адной і той жа прамове пярэчыць сабе, нават у адным і тым жа сказе. «З аднаго боку мы адкрытыя, але, вядома ж, мы гэта ўсё прыцісьнем, мы любім Расею, але мы ня будзем рабіць гэтага для Расеі».
Шукаць тут пасьлядоўнасьць няпроста. Галоўны падыход заўсёды быў такі: мы скажам усё, што трэба сказаць кожнай канкрэтнай аўдыторыі. Праблема ў тым, што калі Лукашэнка нешта гаворыць Пуціну ў Сочы, дык пра гэта паведамяць паўсюль. І калі вы ў Варшаве будзеце казаць нешта зусім іншае, людзі гэта заўважаць.
Лічыцца, што можна гаварыць што заўгодна розным аўдыторыям, і гэта дазволіць вам пасьпяхова правесьці канкрэтную сустрэчу, канкрэтныя перамовы. Не было доўгатэрміновай стратэгіі — усё рабілася пад канкрэтны момант, гаварылася тое, што трэба цяпер. І ў выніку праз 6 месяцаў маглі гаварыць нешта, што цалкам супярэчыла заявам шасьцімесячнай даўнасьці.
Няма ніякай цэльнай ідэалёгіі. Ідэалёгія заўсёды такая, якая патрэбная ў канкрэтны момант, каб Лукашэнка застаўся ва ўладзе.
«Масква ўжо не дазволіць Лукашэнку выкруціцца з абяцаньняў»
— Але вы ўжо сказалі пра няздольнасьць адысьці ад Расеі, няздольнасьць разьвярнуцца супраць Расеі, асабліва ў цяперашняй сытуацыі. На вашую думку, наколькі важнай была Расея для посьпеху гэтага «адаптыўнага» рэжыму?
— Відавочна, тое, што доўгі час быў доступ да энэргетычных субсыдыяў і вялікіх рынкаў, дапамагло эканоміцы Беларусі выжыць без сур’ёзных рэформаў. З другога боку, гэта не абавязкова давала перавагі Расеі. Пры ўсіх размовах пра тое, што Лукашэнка самы ляяльны саюзьнік Пуціна — хоць яны адзін аднаго не выносяць — калі паглядзець на мінулае, дык шмат якіх рэчаў у сфэры замежнай палітыкі Лукашэнка так і не зрабіў. Да прыкладу, прызнаньня незалежнасьці Паўднёвай Асэтыі і Абхазіі ў 2008 годзе.
Мы назіралі здольнасьць кіраўніцтва Беларусі карыстацца Расеяй — браць фінансавую падтрымку, пры гэтым не абавязкова выконваючы сваю частку дамовы ў сэнсе падтрымкі Расеі на міжнароднай арэне ці расейскіх авантур на постсавецкай прасторы, альбо адкрыцьця для прыватызацыі найбольш каштоўных актываў беларускай эканомікі.
Але я думаю, што цяпер Масква ўжо не дазволіць Лукашэнку выкруціцца са сваіх абяцаньняў, як было ў мінулым. Масква схільная закрываць вочы на невыкананьне гэтых абяцаньняў зь іншых прычын — да прыкладу, пачынаецца крызіс, і для Масквы важна захоўваць выгляд выдатных стасункаў з найлепшым саюзьнікам. Але цяпер гэта мяняецца, і ўладам Беларусі будзе вельмі цяжка выкруціцца, не зрабіўшы таго, што яны кажуць.
Ім давядзецца рабіць усё больш і больш саступак Маскве. І гэта можа зрабіцца праблемай для іншых людзей у элітах. Лукашэнка хоча застацца ва ўладзе, але калі іншыя людзі ў элітах пабачаць, што яны прайграюць Расеі, расейскаму бізнэсу і расейскім інтарэсам, некаторыя групы могуць вырашыць, што падтрымліваць Лукашэнку ім больш ня выгадна. Бо гэта будзе азначаць пройгрыш расейскім інтарэсам у доўгатэрміновай пэрспэктыве.
«Лукашэнка здольны пратрымацца даўжэй, чым многія лічаць»
— А якім будзе ваш прагноз на наступныя пару гадоў — ці зробіць рэжым Лукашэнкі сурʼёзныя саступкі ў сэнсе прыватызацыі, у сэнсе заяваў у міжнароднай палітыцы? Ці будзе Расея ў любым выпадку падтрымліваць яго на нейкім узроўні, бо яна настолькі баіцца зьменаў і магчымых новых людзей, якія могуць памяняць геапалітычны курс?
— Мой прагноз у тым, што наступныя пару гадоў мы будзем назіраць за абяцаньнямі, заявамі, прапановамі, каб нешта было зроблена, але, калі гэта будзе ўвогуле магчыма, беларускі бок ня будзе іх выконваць.
Цяжка сказаць, у які момант такія паводзіны зробяцца немагчымымі. Але, як вы сказалі, праблема Расеі ў тым, што хоць яны і ня хочуць Лукашэнку ва ўладзе і, магчыма, хацелі б некага іншага, яны ня могуць дапусьціць, каб выглядала, што пратэст спрацаваў. І яны ня могуць дапусьціць, каб Лукашэнка пазбавіўся ўлады ў выніку выбараў. Ім трэба, каб ён неяк адышоў добраахвотна, паводле нейкай схемы.
У Лукашэнкі і ўладаў Беларусі шмат досьведу ў тым, чаго дабіваецца Расея і як знаходзіць шляхі гэтага не рабіць. Ужо колькі разоў мы чулі заявы з Масквы: «Вядома ж, у нас будзе там авіябаза». Гэта цягнецца гадамі, Лукашэнка час ад часу робіць нейкія заявы — і гэтага не адбываецца. Прыватызацыю «Белтрансгазу» ў 2000-я абяцалі ў найбліжэйшы час, наколькі памятаю, кожныя 6 месяцаў цягам 8 ці 9 гадоў.
— Але яна адбылася.
— Так, яна адбылася, менавіта пра гэта я і кажу. Гэта можа адбыцца, але я думаю, што ўлады Беларусі пратрымаюцца яшчэ год ці два.
Тут вельмі цяжка сказаць, у які момант іх пазыцыя стане безабароннай, але я думаю, што гэты момант набліжаецца. Не абавязкова гэта будзе праз год ці два. Думаю, што гэта будзе пад канец цяперашняга прэзыдэнцкага тэрміну Лукашэнкі і супадзе з прэзыдэнцкімі выбарамі ў Расеі. Калі казаць пра 4–5 гадоў, дык гэта ўжо будзе разьвязка.
Магчыма, Расея пераканае ўлады Беларусі стварыць выгляд нейкай рэформы, якая дазволіць Лукашэнку сысьці нібыта на ўласных умовах і перадаць уладу пераемніку, а самому ўзначаліць Алімпійскі камітэт ці нешта такое. Але калі ён не паслухае намёкаў і заявы пра канстытуцыйную рэформу ні да чога не прывядуць, калі Масква пабачыць, што Лукашэнка нікуды не сыходзіць, — ці пойдуць яны на рызыку крокаў, якія рэальна дапамогуць ад яго пазбавіцца?
Гэта значыць спыніць эканамічную падтрымку, арганізаваць змову зь іншымі сіламі ў краіне. У мінулым яны такога не рабілі, нягледзячы на ўсе размовы. Урэшце Масква заўсёды прыходзіла да высновы: «Мы ня можам гэтага рабіць, бо гэта рызыкоўна».
Нягледзячы на ўсе праблемы паміж Пуціным і Лукашэнкам, гэта ніколі не рабілася настолькі сурʼёзным, каб Расея паспрабавала прымусіць яго сысьці. Масква спадзяецца, што ён правядзе канстытуцыйныя рэформы як разьвітальны падарунак народу. Маўляў, «бацька» зрабіў усё, што мог, у нас цяпер ёсьць такая Канстытуцыя, як трэба, і ён можа пайсьці на пэнсію.
Але цяжка сказаць, ці зробіць ён такое. У мінулым таксама былі размовы пра сыход — маўляў, ён стаміўся і хоча іншага, але гэтага не адбывалася. Мы зноў вяртаемся да пытаньня, калі ж прыйдзе разьвязка. І тут я падазраю, што Лукашэнка здольны пратрымацца даўжэй, чым многія лічаць. Але я ўсё адно лічу, што ён, верагодна, ня пойдзе на наступныя прэзыдэнцкія выбары. Альбо ён сыдзе, знайшоўшы нейкі спосаб захаваць твар, альбо на наступных выбарах у яго будзе супернік, якога скаардынавана будзе падтрымліваць Расея.
«Беларусь немагчыма анэксаваць, як Крым»
— Калі зноў адбудзецца нешта падобнае да падзеяў 2020 году, нейкі шок, і зьявіцца ўнутраны рух, у якога хопіць сілаў пазбавіцца Лукашэнкі, якой вы бачыце пазыцыю Расеі ў такім сцэнары?
— Будзе залежаць ад таго, як гэта адбудзецца. Калі гэта будзе нейкі палацавы пераварот, калі сілы вакол Лукашэнкі вырашаць, што падтрымліваць яго больш ня ў іх інтарэсах, дык, я думаю, яны шмат часу аддадуць размовам з Масквой. Будуць сустрэчы і запэўніваньні Масквы.
Мы пабачылі пасьля перавароту ў Кіргізстане летась — першае, што яны зрабілі, гэта паінфармавалі Маскву пра тое, што адбываецца. Або пасьля «аксамітнай рэвалюцыі» ў Армэніі — адна зь першых рэчаў, якую яны зрабілі, гэта запэўнілі Маскву, што гэта ніяк яе не закране.
— Гэта ня надта дапамагло армянам.
— Не дапамагло. Але прынамсі не было неадкладнай жорсткай кампаніі супраць іх, на першым этапе.
І калі ў Беларусі будзе нізавы народны пратэст, вядома ж, у Масквы будзе больш засьцярог. Мінулым летам мы відавочна пабачылі спробы з боку Ціханоўскай і Каардынацыйнай рады неаднаразова запэўніваць Расею, што гаворка не ідзе пра геапалітыку, што гаворка пра ўнутраную дэмакратыю, што гэта не антырасейскі рух. Іншае пытаньне, ці прыме гэта некалі Расея.
Ёсьць рызыка, што Расея зробіць жыцьцё цяжкім для Беларусі. Але ў выніку гэта падштурхне любы наступны ўрад у абдымкі Захаду.
Уявім, што да ўлады прыйдзе Латушка, якога лічаць дастаткова памяркоўным, каб не раздражняць Расею. Калі Расея пачне ўводзіць санкцыі і ствараць праблемы, дык гэта толькі падштурхне Беларусь бліжэй да Захаду і зьменшыць падтрымку Расеі ўнутры краіны. Ці захоча Расея весьці лінію прымусу супраць усёй Беларусі, каб прымусіць яе быць ляяльнай Маскве?
Беларусь немагчыма анэксаваць гэтаксама, як Крым. Пры ўсіх размовах пра «крымскую мадэль» і пра тое, што Беларусь наступная, Беларусь — зусім іншы выпадак. І ў сэнсе насельніцтва, і ў сэнсе памеру краіны, і ў сэнсе сытуацыі на месцах.
Поўная вайсковая анэксія вельмі малаімаверная. Аднак Расея можа зрабіць жыцьцё цяжкім для новай улады. Пры гэтым яна можа падарваць свае крыніцы падтрымкі ўнутры краіны.
Мне здаецца, што ўнутраны пераварот прывядзе да ўлады нейкага новага аўтарытарнага кіраўніка, які ў любым выпадку будзе арыентавацца на Маскву. Проста гэта ня будзе Лукашэнка, а ягоная мякчэйшая вэрсія. Не настолькі кепская, але гэтая фігура ўсё адно будзе глядзець на Маскву.
Калі адбудзецца малаімаверны сцэнар сапраўднай рэвалюцыі зьнізу, я думаю, Расея паставіцца да яе нэгатыўна, бо яна ўспрымае любую рэвалюцыю як заходнюю змову. Але яны не захочуць рызыкаваць настроіць супраць сябе беларускі народ занадта жорсткімі крокамі і ціскам.
Калі расейцы будуць падыходзіць да гэтага рацыянальна, іх рэакцыя будзе больш падобная да рэакцыі на аранжавую рэвалюцыю ва Ўкраіне ў 2004 годзе. Яны былі незадаволеныя, але яны працавалі з наступным урадам. У адрозьненьне ад 2014 году, калі адбылася анэксія і ваеннае ўмяшаньне.
Рэакцыя як у 2004 годзе была б разумнай і прагматычнай. І я б схіляўся да таго, што Расея ўжыве да Беларусі мадэль 2004-га, а не 2014 году, улічваючы мадэль стасункаў. Але заўсёды ёсьць рызыка расейскага ваеннага авантурызму, і я б не выключаў яе цалкам. Аднак гэта была б нашмат больш рызыкоўная і складаная кампанія, чым проста спроба паўтарыць Крым.
«Цяпер усё ў „шэрай зоне“»
— Калі б вы перавыдавалі сваю кнігу сёлета, якія асноўныя зьмены вы б зрабілі ў апісаньні гэтага рэжыму?
— Што тычыцца падзеяў мінулага году — я глядзеў на свае высновы ў кнізе і разважаў, ці яны яшчэ актуальныя, ці ўжо цалкам састарэлі? Але, як я ўжо казаў, там вялося пра тое, што адаптыўны аўтарытарызм можа вам служыць толькі да нейкай мяжы. І ў нейкі момант у вас канчаюцца козыры, вы скарыстаеце ўсё свае хітрыкі, парушыце ўсе свае абяцаньні. У выніку вам даводзіцца альбо пераходзіць да надзвычай гвалтоўнай мадэлі, альбо па-сапраўднаму адкрывацца і праводзіць сапраўдныя рэформы.
Таму галоўнае, што я б абнавіў і больш падкрэсьліў, — гэта той момант у кнізе, дзе гаворыцца пра цыклі: больш прымусу і гвалту — менш прымусу і гвалту, больш палітвязьняў — менш палітвязьняў, што мы назіралі з 2006 году. Цяпер мы зноў увайшлі ў больш гвалтоўную фазу. Але я думаю, што нашмат менш імаверна пабачыць праз 2–3 гады спробу зноў сказаць: «Дык усё ў парадку, мы паспрабуем зрабіць выгляд рэформаў і палепшыць стасункі».
Я думаю, гэтым разам масты спаленыя, бо такой была прырода леташняга разгону — катаваньні, неразборлівае выкарыстаньне сілы месяцамі, у тым ліку супраць тых групаў, якія звычайна лічыліся прыхільнымі да ўлады. Лукашэнка губляе падтрымку тых людзей, якія раней у сытуацыі выбару былі схільныя выбіраць ужо вядомае зло. Ён страціў падтрымку часткі сваіх традыцыйных прыхільнікаў. Узамен гэтага — больш гатоўнасьці і здольнасьці ўжываць сілу.
Пакуль што гэтага хапае, каб стрымаць сапраўдны разварот супраць яго, у тым ліку з боку элітаў, але недастаткова, каб цалкам спыніць пратэсты. Цяпер усё ў «шэрай зоне». Будзе цікава пабачыць, што адбудзецца далей.
