Савецкая ўлада масава пераймяноўвала старажытныя гарады й мястэчкі Беларусі, назвы якіх здаваліся ёй «немілагучнымі» і палітычна сумнеўнымі. Але выкарыстоўваць тапанімію як складнік гібрыднай вайны пачалі яшчэ ў Расейскай імпэрыі — пасьля паўстаньня Кастуся Каліноўскага 1863–64 году. Свабода сабрала зьвесткі пра шэраг гарадоў, арыгінальныя найменьні якіх зьмяніліся пад вонкавым уплывам.
Афіцыйная назва — Брэст
Спрадвечная беларуская назва — Бе́расьце
Паходзіць ад назвы дрэва бераст (вяз): берасьце — яго зарасьнік. Паселішча ўпершыню згадваецца пад 1019 годам. У летапісах яно пад запісанымі адпаведна тагачасным артаграфіям назвамі Берестіе, Берестье, Бересть. Здавалася б, поўнагалосная ўсходнеславянская форма. Чым яна магла не падабацца расейскай адміністрацыі?
Расейская форма «Брест» — прыклад русыфікацыі праз палянізацыю. З XVII стагодзьдзя асноўнае справаводзтва ў Беларусі ўжо вялося па-польску, што і зафіксаваў у 1696 годзе сойм Рэчы Паспалітай. Бытавала і лацінская мова. У польскай мове Берасьцю адпавядае Brześć (Бжэсьць), на аснове якога паўстала лацінскае напісаньне асновы Brest-. Каб ня блытаць горад над Бугам з Бжэсьцем Куяўскім (Brześć Kujawski), увялі назву Бжэсьць Літоўскі (Brześć Litewski), хоць прасьцей было б адрозьніваць інакш: той Бжэсьць, а гэтае Берасьце.
Прышлыя расейцы доўга выбіралі форму назвы заваяванага гораду: Бржесть, Бржест і ўрэшце Брест — апошняя форма наагул нічога супольнага ня мае з спрадвечным імем паселішча, якое ў тутэйшых дыялектах гучыць як Бэ́рысть ці Бэ́рэсть. У дакумэнтах БНР і ў савецкай Беларусі да 1933 году пасьлядоўна ўжывалася напісаньне Берасьце.
Дарэчы, ад формы «Брэст» па-беларуску немагчыма ўтварыць натуральныя назвы жыхароў: «брашчане» — ад брэху? «Брастаўчане» — але ж няма прыметніка «брэстаўскі»! Гэта адзін з аргумэнтаў на карысьць вяртаньня спрадвечнай беларускай назвы тысячагадоваму гораду.
У нарматыўным даведніку «Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь», зацьверджаным Дзяржаўным камітэтам па маёмасьці і ўзгодненым з Тапанімічнай камісіяй пры Савеце Міністраў Беларусі, форма Берасьце фіксуецца як варыянтная. Гэта значыць пры жаданьні мясцовых жыхароў і ўладаў яна можа быць прызнаная нарматыўнаю.
Як пераймяноўвалі беларускія гарады
Поруч з імёнамі беларускіх гарадоў, мястэчак і вёсак, якія прымусам замяніла савецкая ўлада, вось ужо пару соцень гадоў існуюць і «тапонімы з памылкамі».
Перайменавалі старажытныя гарады й мястэчкі, назвы якіх былі «немілагучныя» або палітычна сумнеўныя для зрусыфікаванага бальшавіцкага вуха.
• Койданава (Койданаў) зрабілі Дзяржынскам,
• Рудобелку — Акцябарскім,
• Дрысу — Верхнядзьвінскам,
• Ігумен — Чэрвенем,
• Кабыльнік — Нараччу,
• Качэрычы — Кіраўскам,
• Прапойск — Слаўгарадам,
• Шацілавічы — Сьветлагорскам.
Вёсак такіх значна больш. Агулам блізу 450 беларускіх паселішчаў пацярпелі ад радыкальнай рэвізіі аўтэнтычных тапонімаў.
Раней, у пару Расейскай імпэрыі, назвы не мянялі радыкальна, а «карэктавалі» адпаведна моўным густам новых гаспадароў.
Спачатку наагул не зважалі на мясцовыя тапанімічныя традыцыі.
«Калі Беларусь апынулася ў складзе Расейскай імпэрыі, ні дакумэнталісты, ні гісторыкі, ні картографы таксама не парупіліся пра дакладнасьць перадачы беларускіх айконімаў на расейскую мову, — пісала выбітная беларуская тапанімістка Валянціна Лемцюгова. — Яны запазычвалі ўжо гатовыя польскія формы і запісвалі іх кірыліцкай графікай. У выніку шэраг беларускіх айконімаў увайшоў у гісторыю ў чужамоўнай ці скажонай форме, зь неўласьцівымі для іх гукавымі, граматычнымі і словаўтваральнымі рысамі».
Але пасьля паўстаньня Кастуся Каліноўскага ўлады Расейскай імпэрыі пачалі выкарыстоўваць тапанімію як складнік гібрыднай вайны — дзеля зьмены ідэнтычнасьці жыхароў заваяваных земляў. У 1866 годзе яны ўзяліся мяняць назвы вуліц беларускіх гарадоў ды склалі сьпіс паселішчаў, назвы якіх «подверглись извращению во время польского господства в здешнем крае» і якім неабходна было надаць «местные русские названия». Толькі ў Горадзенскай губэрні такіх паселішчаў было 558, сьведчыць гісторык Іна Соркіна. За часамі СССР практыку працягнулі.
Пэўныя спрадвечныя назвы былі змадыфікаваныя адміністрацыйным чынам, іншыя — стыхійна, але ўсе такія зьмены аддалялі аблічча беларускіх тапонімаў ад першаўзору. Свабода сабрала зьвесткі пра купу гарадоў, арыгінальныя найменьні якіх пад вонкавым уплывам памянялі выгляд.
- Беразіно ці Бярэзань?
- Брэст ці Берасьце?
- Вілейка ці Вялейка?
- Воранава ці Вярэнаў?
- Гродна ці Горадня?
- Дзятлава ці Зьдзецел?
- Драгічын ці Дарагічын?
- Іванава ці Янаў?
- Калінкавічы ці Каленкавічы?
- Ліёзна ці Лёзна?
- Міёры ці Мёры?
- Мінск ці Менск?
- Мсьціслаў ці Амсьціслаў?
- Навагрудак ці Наваградак?
- Полацк ці Полацак?
- Хойнікі ці Хвойнікі?
