Лінкі ўнівэрсальнага доступу

Гарады з «памылкамі» ў назвах: Ліёзна ці Лёзна?


Савецкая ўлада масава пераймяноўвала старажытныя гарады й мястэчкі Беларусі, назвы якіх здаваліся ёй «немілагучнымі» і палітычна сумнеўнымі. Але выкарыстоўваць тапанімію як складнік гібрыднай вайны за ідэнтычнасьць пачалі яшчэ ў Расейскай імпэрыі — пасьля паўстаньня Кастуся Каліноўскага 1863–64 гадоў. Свабода сабрала зьвесткі пра шэраг гарадоў, арыгінальныя найменьні якіх зьмяніліся пад вонкавым уплывам.

Ліёзна

Шмат гадоў адзінай афіцыйнай назвай было Ліёзна

Натуральная беларуская назва — Лёзна

Мястэчка ўзьнікла ў канцы XV стагодзьдзя, з 1625 году ўласнасьць Агінскіх. У старабеларускай мове слова лёзны або люзны мела значэньне ‘вольны, нічым не заняты’: Суд шляхетнага Браташэўскага яка чалавека люзнага бяз службы ў месьце разбоем баўлючагася ... усказаў (1648 г.). Цікава, што і ў сучаснай гаворцы Лёзьненшчыны захаваліся словы лёзны, лёзна — і азначаюць яны ‘ласкавы, пяшчотны’! Выдатны аргумэнт за безумоўнае вяртаньне аўтэнтычнага напісаньня і вымаўленьня.

Архіўнае фота. Рынак і колішняя грэка-каталіцкая царква ў Лёзьне
Архіўнае фота. Рынак і колішняя грэка-каталіцкая царква ў Лёзьне

Паходжаньне назвы гораду, аднак, можа тлумачыцца розна. Гэта і паселішча вольных людзей (накшталт шматлікіх вёсак з назвай Вулька на Берасьцейшчыне ці чэскіх назваў Lhota). А мо яна ад назвы рэчкі, зьвязанай з коранем лезьці ‘цячы’ (ёсьць нямала расейскіх назваў рэк і ручаёў Лезно, сьведчыць расейскі тапаніміст В. Васільеў). У кожным разе беларускую назву Лёзна па-польску запісвалі некалькімі варыянтамі: і Łoźne, і Leżno, і Lozno.

З прычыны суседзтва зь землямі Масквы места зьведвала безупынныя напады з паўночнага ўсходу. У 1514 годзе Лёзна было заваяванае Маскоўскай дзяржавай, але у 1526 годзе вернута ў ВКЛ. Ад 1772 году зноў у складзе Расейскай імпэрыі.

Новыя адміністратары ў гэтым выпадку не зьвярталіся да польскага напісаньня тапоніма, а спрабавалі перадаць мясцовае вымаўленьне. Але ў расейскай мове літара Ё толькі пачынала ўжывацца, і назва мястэчка была запісаная як «Ліозно» (дарэформавым расейскім правапісам, зь літарай І). Вымаўляцца спалучэньне «іо» ў гэтым слове мусіла так, як пазьней літара Ё.

Вакзал у Лёзьне, 1920-я гг.
Вакзал у Лёзьне, 1920-я гг.

На расейскіх мапах айконім пісаўся таксама і як «Лезно». Аднак пазьней усе гэтыя артаграфічныя нюансы забыліся, і шляхам адваротнай трансьлітарацыі на беларускую мову быў створаны «гамункулюс» — «Ліёзна», форма, якая наагул ня мае падставаў для існаваньня.

Лёзна — малая радзіма Марка Шагала, назва мястэчка вядомая ў сьвеце, але, на жаль, у скажонай форме.

Надмагільны помнік акад. Мікалаю Блёдуху. Вайсковыя могілкі, Менск. Фота В. Вячоркі
Надмагільны помнік акад. Мікалаю Блёдуху. Вайсковыя могілкі, Менск. Фота В. Вячоркі

Падобную адваротную трансфармацыю зазнала беларускае прозьвішча Блёдуха.

Выбітны беларускі геоляг акадэмік Мікола Блёдуха па-расейску быў запісаны Бліодухо. Адваротнай трансьлітарацыяй, ды яшчэ са зьменай націску, зь яго зрабілі Бліядухо.

У нарматыўным даведніку «Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь», зацьверджаным Дзяржаўным камітэтам па маёмасьці і ўзгодненым з Тапанімічнай камісіяй пры Савеце Міністраў Беларусі, форма Лёзна фіксуецца як нарматыўная.

Як пераймяноўвалі беларускія гарады

Поруч з імёнамі беларускіх гарадоў, мястэчак і вёсак, якія прымусам замяніла савецкая ўлада, вось ужо пару соцень гадоў існуюць і «тапонімы з памылкамі».

Перайменавалі старажытныя гарады й мястэчкі, назвы якіх былі «немілагучныя» або палітычна сумнеўныя для зрусыфікаванага бальшавіцкага вуха.

• Койданава (Койданаў) зрабілі Дзяржынскам,
• Рудобелку — Акцябарскім,
• Дрысу — Верхнядзьвінскам,
• Ігумен — Чэрвенем,
• Кабыльнік — Нараччу,
• Качэрычы — Кіраўскам,
• Прапойск — Слаўгарадам,
• Шацілавічы — Сьветлагорскам.

Вёсак такіх значна больш. Агулам блізу 450 беларускіх паселішчаў пацярпелі ад радыкальнай рэвізіі аўтэнтычных тапонімаў.​

Раней, у пару Расейскай імпэрыі, назвы не мянялі радыкальна, а «карэктавалі» адпаведна моўным густам новых гаспадароў.

Спачатку наагул не зважалі на мясцовыя тапанімічныя традыцыі.

«Калі Беларусь апынулася ў складзе Расейскай імпэрыі, ні дакумэнталісты, ні гісторыкі, ні картографы таксама не парупіліся пра дакладнасьць перадачы беларускіх айконімаў на расейскую мову, — пісала выбітная беларуская тапанімістка Валянціна Лемцюгова. — Яны запазычвалі ўжо гатовыя польскія формы і запісвалі іх кірыліцкай графікай. У выніку шэраг беларускіх айконімаў увайшоў у гісторыю ў чужамоўнай ці скажонай форме, зь неўласьцівымі для іх гукавымі, граматычнымі і словаўтваральнымі рысамі».

Але пасьля паўстаньня Кастуся Каліноўскага ўлады Расейскай імпэрыі пачалі выкарыстоўваць тапанімію як складнік гібрыднай вайны — дзеля зьмены ідэнтычнасьці жыхароў заваяваных земляў. У 1866 годзе яны ўзяліся мяняць назвы вуліц беларускіх гарадоў ды склалі сьпіс паселішчаў, назвы якіх «подверглись извращению во время польского господства в здешнем крае» і якім неабходна было надаць «местные русские названия». Толькі ў Горадзенскай губэрні такіх паселішчаў было 558, сьведчыць гісторык Іна Соркіна. За часамі СССР практыку працягнулі.

Пэўныя спрадвечныя назвы былі змадыфікаваныя адміністрацыйным чынам, іншыя — стыхійна, але ўсе такія зьмены аддалялі аблічча беларускіх тапонімаў ад першаўзору. Свабода сабрала зьвесткі пра купу гарадоў, арыгінальныя найменьні якіх пад вонкавым уплывам памянялі выгляд.

  • 16x9 Image

    Вінцук Вячорка

    Нарадзіўся ў Берасьці ў 1961. Як мовазнаўца вывучаў мову выданьняў Заходняй Беларусі міжваеннага часу, ініцыяваў сучаснае ўпарадкаваньне беларускага клясычнага правапісу, укладаў беларускія праграмы і чытанкі для дашкольных установаў. Актыўны ўдзельнік нацыянальнага руху, пачынаючы з "Майстроўні" і "Талакі" 1980-х. Аўтар і ўкладальнік навукова-папулярных тэкстаў і кніг, у тым ліку пра нацыянальную сымболіку.

Ігар Лосік Кацярына Андрэева Ірына Слаўнікава Марына Золатава Андрэй Кузьнечык
XS
SM
MD
LG