2-га красавіка — Міжнародны дзень дзіцячай кнігі. З гэтай нагоды Свабода сабрала 20 знакавых кніг, для дзяцей, напісаных беларускімі аўтарамі.
Сталінскія рэаліі ў апошняй кнізе Кляшторнага
Гэтая сьмелая кніжка выйшла на пачатку зімы 1935 году. Чаму сьмелая? Бо ў гісторыі зайца, які ўцякаў ад ваўка і ўваліўся разам зь ім у бярлог да мядзьведзя, яскрава паказаны тагачасныя сталінскія рэаліі. Галоўны герой — гэта інтэлігент, які ўсімі сіламі імкнецца ня трапіць «у капцюры ГПУ». У вобразе разьюшанага мядзьведзя-бадзягі ўгадваецца крамлёўскі тыран, які зь вядомай лёгкасьцю караў, і адданае яму ГПУ, і просты люд.
Воўк і зубы не ашчэрыў, Як мядзьведзь Падабраў яго пад чэраў — Воўку сьмерць! Зайка ж — скок! Тады зь бярлогі — Лататы, У яго адны дарогі — У кусты.
Гэта была апошняя прыжыцьцёвая кніга Кляшторнага. 3-га лістапада 1936 году паэта арыштавалі і неўзабаве зьнішчылі. У адрозьненьне ад зайца, яму не пашанцавала.
Антыўтопія Маўра зь Люцыпарам-Сталіным
Беларуская антыўтопія Янкі Маўра, шыкоўна праілюстраваная авангардыстам Барысам Малкіным, выйшла асобным выданьнем за год да першай хвалі рэпрэсій 1930-га. Гісторыя піянэраў Янкі Пука і Юркі Шыша, якія зрабілі рэвалюцыю ў пекле і скінулі ўладу Люцыпара, недвухсэнсоўна намякала — рана ці позна любы дыктатарскі рэжым сканае. Само пекла, дзе немаўляты пакутуюць за грахі бацькоў, а грэшнікі ды іх ахоўнікі-чэрці выглядаюць аднолькавымі рабамі, што вымушаны падпарадкоўвацца злой волі Люцыпара, нагадвала страшную пародыю на савецкі дыскурс. Адзін з чарцей усклікае: «...нідзе, нават пры царох, ня было такога пекла для рабочых, як у нас тут...» Прыкладна так жа, у канцы 20-х думалі многія сучасьнікі Янкі Маўра, якія нават не падазравалі, што сапраўднае пекла іх яшчэ чакае наперадзе.
Іранічнае разьвітаньне Купалы са Сталіным
Як вядома, Янку Купалу і Якуба Коласа партыйнае кіраўніцтва вінаваціла ў тым, што яны знарок пішуць кепскія вершы пра камуністычны лад. І тут цяжка не пагадзіцца. Першыя 20 старонак гэтай кніжкі складаюць дэкляратыўныя і насьмешлівыя ў сваёй падкрэсьленай прымітыўнасьці «дрындушкі» пра Сталіна і «казачнае шчасьце ў краіне Советаў». А затым паэт са зьдзеклівай элегантнасьцю разьвітваецца ў сваім шэдэўральным «Хлопчыку і лётчыку» са Сталіным («Дзень добры, таварыш Сталін! / Паклон з самалёта прымі!») і разам зь сябрам-лётчыкам уздымаецца над савецкім маразмам, уцякае да сваіх улюбёных герояў: абібока Юрачкі (з аднайменнага верша), рамантычнай дзяўчынкі Алесі (якая таксама марыць стаць лётчыцай) ды іншых дзетак, зь якімі можна і «Лявоніху» паскакаць, і вясёлы інтэрактыўны верш пра Бая разыграць. Ратавацца ад жудаснай савецкай рэчаіснасьці можна толькі ў сьвеце дзяцінства. Так лічыў Янка Купала. Менавіта пра гэта ён і напісаў сваю дзівосную кніжку «Для дзяцей».
Коласавы ўцёкі ад савецкай рэчаіснасьці
Адна з самых папулярных беларускіх дзіцячых кніг 30-х гадоў. Яе таксама можна разглядаць, як своеасаблівыя ўцёкі ад тагачаснай рэчаіснасьці. Страшная зіма зь яе хваробамі і сьмерцю (вобраз рэальнасьці), зь якой пачынаецца паэма, мінае, мы пераносімся ў ідэальны сьвет, дзе Міхась і ягоныя сябры ловяць рыбу, прыдумляюць розныя цікавыя гульні, дурэюць у лесе, на лузе. Якуб Колас з уласьцівай яму цягай да стварэньня ідэальна-мройнага сусьвету прыдумляе своеасаблівы рай для дзяцей, дзе няма месца гвалту і таталітарызму. Фінал, праўда, самотны. Героі мусіць вярнуцца ў рэальнасьць. Іх чакае дзіцячы сад, дзе з кубікаў яны вымушаны «будаваць астрог, каб шкоднік больш шкодзіць ня мог». У адрозьненьне ад рамантыка Янкі Купалы, Якуб Колас разумеў: любыя фантазійныя ўцёкі — рэч марная. Рэальнасьць цябе ніколі не адпусьціць.
Досьвед выжываньня ад Дубоўкі
Ахвяра сталінскага тэрору, кароль беларускай паэзіі 20-х гадоў, які перажыў і здраду сяброў, і самога тырана, Уладзімір Дубоўка пасьля вяртаньня на волю амаль усю сваю далейшую творчасьць прысьвяціў дзецям (сьвету дарослых ён не давяраў). У любы момант ён быў гатовы да таго, што яго зноў арыштуюць. Быў гатовы прачнуцца і пабачыць, як навакольны сьвет ператворыцца ў адзін вялікі ГУЛАГ. У сваіх казках з неназойлівым гумарам вучыў дзяцей, што, каб выжыць, трэба авалодваць любой прафэсіяй, быць вынаходлівым, захоўваць моц як духоўную, так і фізычную. Найбольш выразна гэта паказана ў кнізе «Як Алік у тайзе заблудзіўся». У вобразе згубленага хлопчыка, як правёў некалькі дзён, змагаючыся за жыцьцё, сярод дзікай прыроды, пісьменьнік, па сутнасьці, расказаў пра самога сябе, праявіў свой лягерны досьвед выжываньня.
Лынькоўскі баявік пра Міколку
Цудоўны прыклад таго, як вонкава савецкая сваім зьместам аповесьць-баявік для дзяцей аднолькава шыкоўна ўспрымаецца ва ўсе часы, пры любых палітычных варунках. Галоўны герой — гэткі дзіцячы варыянт Зора — робіць самыя нечаканыя подзьвігі, дурыць і перамагае ваяўнічы сьвет дарослых (якія тут прадстаўлены гратэскнымі буржуямі і кайзэраўскім войскам). Для 1937 году кніга зьдзіўляла ўнутранай свабодай, яркім гумарам, непадманным жаданьнем героя да незалежнасьці і свабоды (няхай гэта і было ўвасоблена ў камуністычныя лёзунгі). «Міколка-паравоз» яшчэ чакае свайго таленавітага выяўленьня ў анімацыі, кампутарных гульнях, ігравым кіно.
Казка пра яднаньне ад Пушчы
Часам дзіцячыя кнігі могуць захапляць не прыгодніцкім сюжэтам ці незвычайнымі героямі, а сваім падкрэсьлена карнавальным настроем. Дзе няма канфлікту, нейкіх вострых перажываньняў, а ёсьць адно суцэльнае адчуваньне шчасьця. Напрыклад ад таго, што бабры пабудавалі сабе новую хатку. Да іх у госьці прыходзяць ці ня ўсе жыхары лесу (цудоўная намаляваныя Валянцінам Ціхановічам), каб разам парадавацца. Адзінокі і хворы Язэп Пушча (які больш за 20 гадоў правёў у высылцы) з маладой зухаватасьцю, гумарам і харэаграфічнай выразнасьцю апісвае, як дзеля такой вонкава банальнай нагоды (сьвяткаваньне пабудовы бабровай хаткі), змаглі аб’яднацца драпежнікі і сысуны, птушкі і кузуркі. Паэт ня верыў, што падобныя цуды магчымыя ў рэальнасьці, асабліва што яны могуць здарыцца сярод беларусаў. Але хто ведае? Мо добры прыклад ягоных сьветлых герояў натхніць нашых яшчэ зусім юных чытачоў? Кніга чакае свайго перавыданьня.
Хуліганскія вершыкі Геніюш
Калі ў яе «дарослых» творах пераважаў патас, нават пэўная маралізатарская зададзенасьць, то ў вершах, складзеных для маленькіх чытачоў, гэтага і блізка няма. «Казкі для Міхаські» — на дзіва лёгкая і зусім не дыдактычная кніжка. Там столькі вясёлай хуліганістасьці (узмоцненай па-панкаўску разьняволеным мастацкім афармленьнем С. Нартава), што ўзьнікае ўражаньне, што яе пісаў падлетак. Дзеці любяць брутальны гумар, і тут мы знаходзім сапраўдны шэдэўры такога кшталту:
Верабейка: — Ціў-ціў-ціў! — Муху дзюбкаю злавіў. А таму што ён быў добры, то зь сябрамі падзяліў. Елі муху ўсе са смакам. Шчабяталі: — Дзякуй! — Дзякуй!
Вершаваныя баявікі ад Віткі
Адзін зь лідэраў беларускай дзіцячай літаратуры, стваральнік часопіса «Вясёлка» Васіль Вітка ўмеў захоўваць у сваёй творчасьці зьдзіўляльную раўнавагу паміж клясычна-дыдактычнай казкай і юнацкай дурасьлівасьцю, атуленай вялікай унутранай творчай свабодай:
Чыж у госьці хадзіў, Чыж з савою піва піў. Як глынуў ён кроплі дзьве — Зашумела ў галаве, Ледзьве бедны не самлеў. Зусім чыжык асавеў. Трэба нам яго злавіць, Зноў у клетку пасадзіць. — Чы-чы-чу, не хачу, Лепш з савою паскачу.
У вершаванай казцы-баявіку «Генэрал верабей» (адзін зь лепшых твораў у гэтым зборніку) сьмелая птушачка не спусьціла хаму-мядзьведзю насьмешкі і зьбіла беднага мішку на горкі яблык. Беларусы, ня будзьце баязьліўцамі, вучыць мудры казачнік, калі вас крыўдзяць, ня бойцеся даць нахабніку ў яго сытую морду. Нават калі гэта і мядзьведзь.
Вершы для дзіцячых садкоў ад Галіноўскай
Пісаць падманліва проста, але так, каб твае вершы завучвалі без аніякай прынукі — гэта трэба быць сапраўдным майстрам. Ніна Галіноўская такой майстрыхай акурат і зьяўляецца:
Коцік-варкоцік Лёг на жывоцік, Лапкі пад вушка — Ня трэба падушка.
Гэты вершык вельмі любяць дзетсадаўцы. Неаднаразова я чуў, як яны яго зь вялікай радасьцю дэклямавалі. У жыцьці сьціплая, Ніна Галіноўская дазваляе сабе ў творчасьці адкрыта гарэзьлівыя радкі, якія цытуюць школьнікі:
Каза купіла «мэрсэдэс». З казлом паехала ў лес. Пакуль яны грыбы зьбіралі, Машыну гномікі ўкралі.
Ілюстраваны шэдэўр Алены Лось
Гэта ўнікальная кніга, сапраўдны твор мастацтва. Яе напісала і аздобіла цудоўнымі ілюстрацыямі славутая беларуская мастачка, кніжны графік Алена Лось. Зьмест амаль прымітыўны: хлопчык на дзесяць дзён прыехаў з гораду на летнія канікулы ў вёску. Як і ў «Міхасёвых прыгодах» Якуба Коласа, і ў вершаванай казцы Язэпа Пушчы «На Бабрыцы» галоўнае тут не сюжэт, а тое сьветлае, амаль будысцкае адчуваньне радасьці, што ты трапіў у сапраўдную казку, дзе жывёлы, дрэвы, людзі, неба і вада жывуць у заўсёднай гармоніі. Ніхто нікога ня крыўдзіць, ня лае, пануе ідылія: «Часам бабуля пасьвіць сваю жывёлу каля рэчкі. Сядзіць на беражку, галінкай камароў адганяе, парсючок Дзюдзя каля бабулі ў пясочку качаецца, а казёл з казою альшанік ды вербалоз абʼядаюць. Ад бабулі нікуды не ідуць. Добра ім разам на беражку». Малюнкі ў гэтай кніжцы цяжка назваць графікай. Гэта сапраўдныя палотны, блізкія сваім клясычным гучаньнем шэдэўрам Нікаля Пусэна альбо Клода Ларэна. Алена Лось як ніхто ўмела паказваць рай на зямлі і пры гэтым не закранаць ніводнай фальшыва-сэнтымэнтальнай ноткі.
Сюррэалізм Надзі Букі
Доўгі час Алена Лось была адзінай беларускай мастачкай, хто выпусьціла кнігу ўласных казак са сваімі ж малюнкамі. У 2016 годзе Надзя Бука — дзівосны майстар сюррэалістычных выцінанак і акварэляў, працягнула гэту традыцыю. Мала каму ўдавалася сярод нашых пісьменьнікаў-казачнікаў прыдумаць свайго арыгінальнага героя. У Надзі атрымалася. Галоўны пэрсанаж Піглас — вока з крылцамі, як у анёла, ён размаўляе бурбалкамі і харчуецца драўлянымі прышчэпкамі. Упэўнены, што і Сальвадор Далі, і Рэнэ Магрыт былі б усьцешаныя, калі б гэты герой заляцеў у іхныя палотны. Вобраз Пігласа падкрэсьлена алягічны. Пісьменьніца ўпэўнена — разгадаць сапраўдную паэзію немагчыма, падыходзіць да твора мастацтва з бухгальтарскай лёгікай — марная справа. А таму, калі раптам такі цуд да вас прыляцеў, прыміце яго, не задаючы лішніх пытаньняў, і тады ваша душа напоўніцца творчасьцю, бо менавіта такія дзіўныя і незразумелыя пігласы адной сваёй прысутнасьцю натхняюць нас на нешта сапраўды чароўнае.
Казачнае каханьне ад Алены Масла
Вельмі карысная кніжка пра тое, што ня трэба пераймацца, калі ты занадта вялікі альбо, наадварот, зусім малы. Вялізную Лахнэску задзяўблі сваімі кпінамі дурныя худыя рыбы зь яе роднага возера, і яна вымушана кінуць сваю радзіму. Яна марыць стаць мініяцюрнай прынцэсай. Апалонік Апалён жа хоча быць магутным, высокім і прыгожым, як ягоны славуты цёзка. Рамантычнай месячнай ноччу Лахнэска і Апалён сустракаюцца. Кожны ў захапленьні адно ад аднаго. Нараджаецца сапраўднае каханьне, якое не пакінула месца іх былым страхам і комплексам. Ці не натхнілася пісьменьніца на гэтую гісторыю, адпачываючы дзе-небудзь на Тэнэрыфэ? Бо менавіта там можна сустрэць манумэнтальна абʼёмных дзяўчат, побач зь якімі гуляюць ледзь прыкметныя, дробненькія, але шчасьліва-закаханыя мясцовы апалёны.
Біяграфічная кніжка ад Тамары Бунты
У нашай дзіцячай літаратуры хапае твораў, заснаваных на падмане. Там апісваюцца мудрыя дзяды і бабулі, цудоўныя першыя настаўніцы, добрыя мамы і спагадныя таты, верныя сябры, жэўжыкі-веселуны дзеці. Нічога падобнага мы ня знойдзем у кнізе Тамары Бунты. Пісьменьніца апісвае сваё дзяцінства. Кожнае апавяданьне ўспрымаецца як гатовы анэкдот, але пры ўважлівым чытаньні бачыш дастаткова бязрадасную карціну беларускай савецкай вёскі. Тут бацькі не разумеюць, навошта дзяўчынцы патрэбны цацкі, і зь вялікай цяжкасьцю набываюць ёй самую танную і непрыгожую ляльку; блізкія сяброўкі гатовыя імгненна кінуць галоўную гераіню, калі дзесьці побач раздаюць дэфіцытныя апэльсіны, пануе страшная галеча. Сьвет дарослых паказаны дастаткова варожа. Дзяўчынка баіцца прагнявіць нэрвовага тату, яе палохае школьны дырэктар, яна зносіць крыўды нават ад мамы, бо тая ня хоча слухаць пра падлеткавыя праблемы дачкі. Дарослыя не жадаюць разумець дзяцей, адмахваюцца ад іх, як ад назойлівых мух. Уражаньне ад кнігі, тым ня меней, застаецца сьветлым. Усе гэтыя балючыя тэмы пададзеныя ў форме забаўляльных гісторый з вострым сюжэтам, і таму некаторымі ня вельмі ўважлівымі чытачамі могуць успрымацца проста як зборнік цікавых анэкдотаў.
Чорны гумар ад Гапеевай
Чамусьці за апошнія дзесяць гадоў найбольш цікавыя казкі для дзяцей пішуць менавіта жанчыны. У адрозьненьне ад мужчын, ім удаецца прыдумляць сапраўды адметныя гісторыі. Вольга Гапеева, пісьменьніца, якая стварала элітарную паэзію бяз знакаў прыпынкаў і такую ж экспэрымэнтальную драматургію, напісаоа вельмі небанальную кнігу для дзяцей. Калі Тамара Бунта пісала пра сваё бязрадаснае дзяцінства, атуліўшы яго цеплынёй, іроніяй ды сьветлым настальгічным гумарам, то Вольга Гапеева гаворыць пра зьявы вонкава нястрашныя, звычайныя, але яны ў яе набываюць хваравітае гучаньне. Яскравы прыклад — казка, якая акурат і дала назву кнізе. Галоўны герой — суп — перажывае, што яго адмаўляецца есьці хлопчык-капрызка («Гэта сумны суп!»). Для супу самая запаветная мара — загінуць у нетрах страўніка. Каб суп стаў смачнейшы, зьяўляюцца грыбочкі, морквачка, капустка. Усе гэтыя пэрсанажы з такім жа нездаровым імпэтам хочуць як мага хутчэй быць пакрышанымі, трапіць у суп, зрабіць яго смачнейшым. Іхная мэта і найвышэйшае шчасьце — быць зьедзенымі. Пры жаданьні тут можна знайсьці элемэнты чорнага гумару (яго так любяць дзеці) і зрабіць цікавае адкрыцьцё: вось чаму беларусы ходзяць такія панурыя і сумныя — баяцца, каб іх ня зьелі.
Паралельны сьвет ад Наркевіч
Усё неверагоднае здараецца там, дзе няма дарослых. Дзяўчынка, якую пакінулі спаць адну (нават бяз казачніцы-бабулі) трапляе ў паралельны сьвет, дзе ратуе трох прынцаў, вяртае каралю зрок і праганяе страшнага чарнакніжніка. Спадарыня Стася праводзіць цікавую (асабліва для нашага дыскурсу) думку — ня трэба спадзявацца на дарослых. Яны могуць цябе пакінуць (хаця б і на адну ноч), яны слабыя, бездапаможныя (асьлеплы кароль, якога трэба вадзіць за ручку) і, што самае важнае, яны бываюць вельмі каварнымі (чарнакніжнік, які падпарадкаваў сабе каралеўства, зьявіўся ў вобразе простага настаўніка). Стася Наркевіч упэўнена: дзецям трэба спадзявацца ў першую чаргу толькі на саміх сябе. Дарослыя (асабліва настаўнікі) могуць і не дапамагчы.
Павучальныя казкі Ліпскага
Ён напісаў больш дзіцячых кніг, чым які іншы беларускі казачнік. У асноўным гэта павучальныя аповесьці-казкі сэрыяльнага пляну. Пісьменьнік ня вельмі любіць гуляцца падтэкстамі і аздабляць свае творы мэтафарамі. Казка, на яго думку, мусіць вучыць канкрэтным дыдактычным момантам: павазе да старэйшых, ня быць гультаём, добра вучыцца, ня есьці шмат салодкага, ведаць алфавіт, любіць сваю Бацькаўшчыну і г.д. Праўда, часам, элемэнты пэўнага творчага разьняволеньня можна знайсьці і ў межах яго традыцыйнай творчасьці. Асабліва вылучаецца аповесьць «Пра Андрэйку Добрыка і чорціка Дуроніка». Дзякуючы вясёламу анархісту Дуроніку казка набывае вясёлыя ноткі дадаізму (а не дыдактыкі): «Жыла хатка ў Вожыку. Пад восень прыйшла Яблынька да Вожыка, каб пасьпеў, ці не паглядзелі яблыкі. Насустрач — Заяц і кажа: „Сядзеў бы дом на табе са сваімі лапамі-крывулямі“. Пакрыўдзілася Вожыкава Яблыня: „Хай сабе і крывыя ў мяне ногі, але не перагоніш мяне“. Заяц ускочыў у рогат і папрасіў мех капусты...»
Капрычас ад Дранько-Майсюка
Гэтую кнігу можа лёгка ператварыць у м’юзыкал, апэрэту альбо нават у опэру, якая будзе аднолькава добра ўспрынятая як дарослымі, так і дзецьмі. Перад намі — сьпеўныя маналёгі цацак (зьвяроў і птушак). Кожны герой увасабляе сабой той ці іншы беларускі характар: хітрасьць, абачлівасьць, палахлівасьць, дзікасьць, злосьць, самазадаволенасьць, «звычайнасьць», дурноту. У кожнага ёсьць свая «гастраномная праўда», якая пераважае над праўдай высокай паэзіі. Па сутнасьці, «Цацачная крама» — гэта своеасаблівы капрычас для маленькіх і вялікіх, толькі, у адрозьненьне ад Гоі, паэт пазьбягае хорар-сцэнаў, а ратуецца па-народнаму выразнай і зьедлівай іроніяй. Найбольш знакавай тут зьяўляецца «Песенька памяркоўнага Мядзьведзя», дзе ёсьць такія блізкія амаль кожнаму з нас радкі:
Цяжка мне з жыцьцём такім Тут, на Беларусі, Але розумам сваім Жыць я не бяруся. Хто мне вушка пашкрабе (Чэсны ці нячэсны!) — Я й аддам яму... сябе І бярлог свой цесны.
Гарэзьлівыя вершыкі ад Барадуліна
Найлепшае, створанае Барадуліным для дзяцей, мае падкрэсьлена гульнявы характар. У яго вясёлых вершыках літары гуляюць зь літарамі, склады са складамі, словы са словамі. Літары, паводле паэта, гэта гарэзьлівыя пчолкі, якія могуць закружыць вас у незвычайным танцы. Кожная літара-пчолка мае свой унікальны зык. Натхніцца музыкай літар, праслухаць сымфонію гэтай незвычайнай азбукі, зразумець, чым адрозьніваецца голас адной пчолкі ад другой — вось да чаго заклікае Рыгор Барадулін сваіх юных чытачоў замест нудных урокаў.
Клясычныя казкі ад Караткевіча
У гэтым зборніку зьмешчаны дзьве хрэстаматыйныя казкі — «Чортаў скарб» і «Верабей, сава і птушыны суд». Паказаўшы ў сваіх «дарослых» творах цэлую галерэю моцных і рашучых беларусаў, у «Чортавым скарбе» Караткевіч іранізуе з такіх якасьцяў нашых людзей, як няцямлівасьць, няўпэўненасьць, нясьмеласьць, няўменьне змагацца за сваё. Янку прасьцей уцячы з хаты, кінуць гаспадарку, чым даць адпор нячысьціку. Як мы памятаем, героя ратуе выпадковае зьяўленьне вандроўнага артыста-павадыра зь мядзьведзем. Іронія гэтай казкі ў тым, што Янка так і не здагадаўся, як яму дапамаглі. Паводле Караткевіча, калі беларусаў ратуюць, то яны часта не разумеюць, ад чаго іх ратавалі і хто іх сапраўдны ратавальнік. «Верабей, сава і птушыны суд» — гісторыя пра дзёрзкага, незалежнага вераб’я, якога птушыная грамада хацела аддаць пад суд. Уся віна героя была ў тым, што ён аднаго разу «размахнуўся крыльцам і ляпнуў сітаўку па хвасьце». Свабодалюбівы верабей і агрэсыўна-аўтарытарнае птаства — чым не іранічная мэтафара брэжнеўскіх часоў? У памяці адразу ж узьнікае славуты фільм Георгія Данелія «Афоня» (які, дарэчы, таксама выйшаў у 1975-м), дзе над галоўным героем, гультаявата-бесклапотным сантэхнікам, увесь час чынілі грамадзкія суды.
