Сяргей Чыгрын: Да краязнаўцаў чыноўнікі ставяцца насьцярожана

— Сяргей, віншую з атрыманьнем прэміі. Апрача вас у троіцу ляўрэатаў увайшлі Вітаўт Кіпель і Зьміцер Бартосік. Бартосік прадстаўляў «нобэлеўскі» (пасьля Сьвятланы Алексіевіч) жанр запісаных галасоў, Кіпель — мэмуарны, вы — краязнаўчы. Ці задаволеныя вы тым, што да краязнаўчай кнігі нарэшце праяўленая належная ўвага?

— Вядома ж, задаволены. Таму што сёньня, як і ў другой палове мінулага стагодзьдзя, дзяржава фактычна не зьвяртае ўвагі на працу беларускіх краязнаўцаў. Вы зразумейце, што пасьля вайны першая беларуская кніга па краязнаўстве выйшла толькі ў 1964 годзе. Яе аўтарам быў настаўнік Валеўскай СШ на Наваградчыне Ўладзімер Урбановіч. Праз сем гадоў яму ўдалося выдаць яшчэ адну кнігу, і ўсё — яго сталі лічыць нацыяналістам. І сёньня чыноўнікі ў Беларусі да краязнаўцаў ставяцца насьцярожана. Бо краязнаўства — гэта падмурак патрыятызму. У іншых дзяржавах краязнаўчая справа моцна падтрымліваецца — маральна і матэрыяльна. А ў нас людзі, якія вывучаюць свой край і жывуць ў правінцыі, існуюць самі па сабе. Таму прэмію імя Аляксандра і Марыі Стагановічаў я разглядаю як знак павагі да ўсіх краязнаўцаў, якія на грамадзкіх пачатках, у вольны ад працы і клопатаў час займаюцца вывучэньнем мясцовай гісторыі. Хіба што прэміяў падобных павінна быць некалькі, адной яўна недастаткова, як недастаткова адной «Краязнаўчай газэты». У ёй ня могуць друкавацца ўсе краязнаўцы Беларусі, а працы на гэтай ніве ў нас непачаты край.

— Прэміяй была адзначаная ваша кніга «На радзіме Ігната Дварчаніна: з краязнаўчых вандровак па Дзятлаўшчыне». Што ў ёй абавязковае для чытаньня, скажам, старшыні Дзятлаўскага райвыканкаму?

— Ня толькі старшыні Дзятлаўскага райвыканкаму, а ўсім старшыням усіх выканкамаў, якіх Аляксандар Лукашэнка прызначае на пасады, раю прачытаць кнігі мясцовых краязнаўцаў і толькі пасьля гэтага заходзіць у свой рабочы кабінэт. Таму што кожны рэгіён Беларусі па-свойму цікавы і адметны. Мая кніга «На радзіме Ігната Дварчаніна» прысьвечаная людзям Дзятлаўшчыны, якія любілі свой край, змагаліся ў Заходняй Беларусі за беларускія школы. Напрыклад, найцікавейшай асобай быў Міхась Петрыкевіч, які ў канцы 1960-х гадоў заснаваў у Дзятлаве краязнаўчы музэй, які сябраваў зь Янкам Брылём, Уладзімерам Калесьнікам, Фёдарам Янкоўскім, Уладзімерам Караткевічам, Янам Скрыганом. Цяпер у Дзятлаве жыве яго сын — Валеры, які працягвае справу бацькі. Гэта дзякуючы Валерыю Петрыкевічу летась на Дзятлаўшчыне былі ўшанаваныя адразу чатыры паэты. У вёсцы Труханавічы на хаце, дзе жыў заходнебеларускі паэт Нічыпар Жальба (Аляксандар Бяленка), адкрылі мэмарыяльную шыльду. А ў цэнтры вёскі Зачэпічы зьявіўся памятны знак, прысьвечаны паэтам Герасіму Праменю, Васілю Струменю і Петрусю Граніту.

— Гэтую вёску на Гарадзеншчыне называюць «гняздом паэтаў». Хіба яшчэ Нізок на Узьдзеншчыне можа пахваліцца такой колькасьцю творцаў. Чым можна патлумачыць той факт, што ў тых самых Зачэпічах паэты расьлі, як грыбы?

— Чаму толькі Нізок? Каля Слоніма ёсьць вёска Чамяры, дзе нарадзіліся пісьменьнікі Іван Чыгрын, Анатоль Іверс, Якуб Міско, Сьцяпан Міско і гісторык Міхал Міско. А што да Зачэпічаў, то тлумачэньне тут простае. Недалёка ад іх знаходзяцца Погіры — радзіма вядомага грамадзкага дзеяча, пісьменьніка, навукоўца і пэдагога Ігната Дварчаніна. Дзятлаўскія юнакі чулі яго выступы на мітынгах, да іх у вёску траплялі заходнебеларускія газэты і часопісы, дзе яны і самі пачалі друкавацца (пераважна пад псэўданімамі, каб не арыштавала паліцыя). Зь Дзятлаўшчыны тады прыйшлі ў літаратуру ня толькі Ігнат Дварчанін (ён быў самы старэйшы), але і Сяргей Хмара, і тыя ж Жальба, Прамень, Струмень і Граніт. А зусім нядаўна я расшыфраваў яшчэ двух дзятлаўскіх паэтаў, якія актыўна друкаваліся ў віленскіх часопісах «Шлях моладзі» і «Калосьсе». Гэта Язэп Крыга і Малады Дубок. Псэўданімам Язэп Крыга падпісваўся Хаім Кравецкі зь вёскі Казлоўшчына. Ён быў габрэем, але пісаў толькі па-беларуску, у Заходняй Беларусі яго называлі другім Зьмітраком Бядулем. Язэп Крыга быў расстраляны немцамі пад Смаленскам, калі ўцякаў зь сям’ёй ад вайны. А пад псэўданімам Малады Дубок выступаў Язэп Сіняк зь вёскі Раготна, лёс якога пакуль невядомы. Я езьдзіў у тую Раготну, але ніякіх зьвестак не знайшоў.

— 2017-ты — Скарынаўскі год. Вось уявім, што вы са Скарынам праехаліся па вашым родным Слоніме, Дзятлаве, Наваградку, Зэльве — па тых мясьцінах, пра якія напісалі не адну кнігу. Як вы лічыце, мясцовых чыноўнікаў, адказных за культуру, Скарына пагладзіў бы па галаве, ці даў бы высьпятка?

— Напомню, што цяпер у выканкамах няма аддзелаў культуры, яны аб’яднаныя з ідэалёгіяй. І гэтым ужо шмат сказана. Сёньня беларускія кнігі для нас — як «сонца маладзіковае» (так назваў прафэсар Алег Лойка свой раман пра нашага першадрукара). Скарына ў Беларусі павінен прысутнічаць ня толькі ў юбілейныя даты, а штодзённа, заўсёды і на векі вечныя. І не па загадзе зьверху, не для таго, каб ідэолягі паставілі птушачку аб праведзеным мерапрыемстве. А наконт гладжання па галаве ці высьпятка... Найбольш мясцовым чыноўнікам ад Скарыны дасталося б усё ж высьпяткаў. Ну за што сёньня работнікаў ідэалягічных аддзелаў можна пагладзіць па галаве, пахваліць, прывесьці ў прыклад? Многія зь іх наогул ня ведаюць, што зь сябе ўяўляе з гістарычнага гледзішча райцэнтар, дзе яны працуюць, якіх знакамітыя асобы адтуль выйшлі. Загадаюць ім правесьці мерапрыемства, прысьвечанае Скарыну, вось яны і тэлефануюць у бібліятэкі і школы. Вось і ўся іхняя роля. Такіх Скарына не пагладзіў бы па галаве.

— Сёлета Міністэрства культуры правяло конкурс п’есаў пра Скарыну і вызначыла ажно восем пераможцаў. Але на сцэну пакуль трапіла толькі п’еса Віктара Марціновіча. Можа быць, Слонімскаму драмтэатру, дзе вы працуеце, рэкамэндавана тым жа Мінкультам што-небудзь скарынаўскае?

— Слонімскі драмтэатар ад Мінкульту ніякіх рэкамэндацый не атрымліваў. Бо за рэкамэндацыяй мусілі б прыйсьці і грошы на пастаноўку. А сродкаў на раённыя тэатры ў дзяржавы не хапае. Наш тэатар падрыхтаваў і ў пачатку чэрвеня пакажа гледачам спэктакль па п’есе Сяргея Кавалёва «Тарас на Парнасе». Думаю, што ён будзе варты 500-гадовага юбілею беларускай кнігі.

— Дзень беларускага пісьменства сёлета ізноў пройдзе ў Полацку — ужо трэцім разам. А ў Слонім ён не завітаў ні разу. Чаму слонімцы так ня любяць айчыннага пісьменства?

— Гэта чыноўнікі зь Менску ня любяць Слонім. Скарынаўскі Дзень пісьменства якраз і варта было правесьці ў Слоніме. Гэта ж слонімец Алег Лойка напісаў раман-эсэ пра Скарыну, які выйшаў у славутай сэрыі «ЖЗЛ», яго чыталі ва ўсім Савецкім Саюзе. Алегу Антонавічу належыць таксама аповесьць «Скарына на Градчанах». Аднойчы ён пры мне разважаў, што Скарына, едучы з Полацка ў Прагу ці Кракаў, ня мог абмінуць Сынковіцкай царквы-крэпасці і Слоніма — другой дарогі тады не было. А другі слонімец паэт Мікола Арочка напісаў выдатную драматычную паэму «Судны дзень Скарыны»... Шкада, што Дзень пісьменства і сёлета прайшоў міма Слоніма.

— Нядаўна СМІ паведамілі, што Слонімскі райвыканкам нарэшце прыняў рашэньне ўсталяваць у горадзе помнік Льву Сапегу. Але ў дзіўным месцы — паміж помнікам Леніну і танкам на пастамэнце...

— Я не галоўны архітэктар Слоніма і ня ведаю, чым ён кіраваўся, калі вырашалася, дзе трэба паставіць помнік Сапегу. Так, плянуецца ўсталяваць яго ў цэнтральным сквэры, дзе стаяць танк Т-34 і Ленін, які рукой паказвае на Спаса-Праабражэнскі сабор. Трэба сказаць, над помнікам ужо амаль дваццаць гадоў працуе і абяцае падараваць Слоніму яго ганаровы грамадзянін скульптар Іван Міско. Дзякуй Богу, справа, нарэшце зрушылася зь месца. Сапраўды, месца для помніка Сапегу выбранае няўдалае, і суседзтва — танк, Ленін і Сапега — дзіўнае. Тым ня менш, няхай ставяць там, дзе вырашылі. Зь цягам часу Ленін прыбярэцца, танк перанясецца на тэрыторыю вайсковай часткі, і слонімскі староста і канцлер ВКЛ Леў Сапега стане галоўным помнікам у нашым горадзе.

— Вы разам зь Сяргеем Яршом выдаяце гісторыка-краязнаўчы часопіс «Слонімскі край». Пра што вы там пішаце?

— Так, мы выдаем электронны штомесячны часопіс «Слонімскі край», ён добра праглядаецца і чытаецца. Хацелася б выдаваць яго і ў папяровым варыянце, але няма фінансаў. Часопіс мы ствараем фактычна ўдвух, пішам, шукаем зьвесткі па розных архівах і старых выданьнях, шмат матэрыялаў нам дасылаюць чытачы. Друкаваць ёсьць што, і часопіс паціху будзе «таўсьцець». Выйшла ўжо 15 нумароў — гэта цэлы том гісторыка-краязнаўчых тэкстаў пра Слонімшчыну. Матэрыялы цікавыя ўсе, скажам, у апошнім нумары апублікаваны артыкул пра тое, як у 1652 годзе слонімцы пабілі маскоўскага пасла. Ён забраў у мясцовых людзей коней, каб ехаць далей. Ну і атрымаў у каршэнь, ды так, што нават пагражаў паскардзіцца каралю.

— Пасьля вандроўкі са Скарынам па Гарадзеншчыне, каб ён дужа не засмучаўся, якую кнігу вы яму падаравалі б на разьвітаньне?

— Сходу цяжка выбраць з сотняў выдатных кніг нейкую адну... Думаю, што найлепшым падарункам Скарыну стала б трохтомавая энцыкляпэдыя «Вялікае Княства Літоўскае». Там — усё пра ВКЛ з ХІІІ да ХVIII стагодзьдзя. А яшчэ я падараваў бы яму 600-старонкавы энцыкляпэдычны даведнік «Францыск Скарына» — наробак айчыннага скарыназнаўства за многія гады. Думаю, Францішку хапіла б чытаньня на ўсю няблізкую дарогу ад Полацка да Прагі.