Мабільны навігатар упэўнена правеў зь Віцебску аж да самага Суража — 50 кілямэтраў пад надзейным кантролем спадарожніка. Праўда, ужо на ўезьдзе ў мястэчка стала зразумела: іншым разам надзейней скарыстацца дзядоўскім спосабам — папяровай мапай. Прыехалі не на той бераг. Сябры аблаялі, што загадзя не патэлефанавалі, «парадаваўшы»: паўторны заход з разваротам — 70 кілямэтраў. Зноў назад да Віцебску і потым на іншую трасу. Крыўдна, бо да патрэбнага пункту на супрацьлеглым баку — 300 мэтраў ад сілы. Моста ў радыюсе некалькіх дзясяткаў кілямэтраў няма.
«Тытанік» пасярод Дзьвіны
Сябры кпілі, што для саманадзейных лузэраў збудаваны паром, нядаўна яго нават мадэрнізавалі. Але відовішча забіла апошнія рэшткі аптымізму: вялізная махіна надзейна сядзела на мелі пасярод Дзьвіны. Пульт кіраваньня ў выглядзе кабіны ад трактара «Беларус» даваў зразумець: пакуль вада не паднімецца, ніхто нікуды не паедзе.
Паратунак прыйшоў нечакана: за паўсотні мэтраў затарахцеў рухавік катэрка. Машыну давялося кінуць проста на беразе і тэрмінова загружацца на «Тытанік» — менавіта гэтае «шчасьлівае» імя выведзена на ратавальных кругах плавальнага сродку, які, на погляд, ня вельмі розьніцца ўзростам ад знакамітага лайнэра. Канструкцыйна катэр, можа, пад што і прыдатны, але не пад перавозку пасажыраў — усю прастору займае кабіна «капітана» і жалезная накрыўка над рухавіком. Месца застаецца толькі пры парэнчах.
«Калі раптам паром не працуе — зламалася нешта, салярка скончылася, вада сышла — аб’яжджаць давядзецца 70 кілямэтраў, — кажа віцяблянін Валер Банадысенка, які некалькі гадоў таму набыў дом у Суражы. — Больш скажу: зімой туды-сюды людзі ходзяць па лёдзе. Натуральна, паром стаіць на прыколе, бо рака замярзае — дакладней, калі цалкам, а калі і палонка застаецца. Ідуць на свой страх і рызыку, здараецца, што не даходзяць. Мала таго, яшчэ дадам: школьнікі ідуць па лёдзе, бо школа — на тым беразе. Праўда, бацькі абураюцца, тады на зіму пераводзяць дзесьці пад Тарасенкі, на гэтым баку. І яшчэ ня ўсё: тых, хто жыве на тым беразе і працуе на лесапілцы з нашага боку, зімой штодня вязуць спачатку 70 кілямэтраў на працу, а потым такім жа маршрутам назад. Хоць на касую — 500 мэтраў».
Колькі сям’я Банадысенкаў жыве ў Суражы, столькі чуе размовы пра мост. Усе звароты да начальства — нібыта ў нікуды: яны ўжо як тыя легенды перадаюцца з пакаленьня ў пакаленьне, але плёну ня маюць. Пры тым, што каля самага Суражу, на процілеглым ад Банадысенкаў беразе, стаіць капітальны мост цераз Касплю, невялікую прытоку Дзьвіны:
«Гэта мост цераз Касплю, яна ўпадае ў Дзьвіну. То бок калі ехаць па тым баку, праехаць праз мост, то прамой дарогай трапіш у Расею — прыкладна праз 20 кілямэтраў будзе расейская мытня. Для такой маленькай рачулкі мост проста шыкоўны, ён там яшчэ ад савецкіх часоў. А празь Дзьвіну няма, прычым на дзясяткі кілямэтраў навокал. І ў бок Расеі, наколькі ведаю, таксама тая ж карціна. Паром у раёне Вяліжа, гэта кілямэтраў 30. Адпаведна, ня ведаеш, працуе ён ці, як наш, сядзіць на мелі. А вось тут, дзе паром зьвязвае дзьве часткі Суража, мост быў бы дарэчы: якраз скрыжаваньне з выездам на Віцебск, на той жа Пскоў, лякальна — на Тарасенкі. Але такіх грошай у бюджэце, відаць, няма».
Сураж вядомы ўжо тысячу гадоў і ў сваёй гісторыі меў нашмат вышэйшы статус, чым цяпер. Калі ў сярэдзіне ХVI стагодзьдзя тут на загад вялікага князя літоўскага Жыгімонта ІІ збудавалі абарончы замак, Сураж стаў горадам, а неўзабаве атрымаў такія ж вольнасьці і правы, як Віцебск. У 1654-м падчас расейска-польскай («літоўскай») вайны быў узяты расейцамі, але ў 1667-м вернуты Вялікаму Княству Літоўскаму. Ад 1772-га — зноў у складзе Расейскай імпэрыі, пасьля чаго паступова зьмізарнеў да заштатнага гораду Віцебскага павету. Цяпер мае статус гарадзкога пасёлку, стала тут жыве менш за 1000 жыхароў. Дамы купляюць замест лецішчаў віцябляне, шмат і новых гаспадароў з Расеі.
Закладнікі двух берагоў
Усе адміністрацыйныя і інфраструктурныя службы ў Суражы — на адным беразе. Тым, хто жыве насупраць, гэта ня надта зручна:
«Там шпіталь, пажарная частка, школа, аўтазапраўка, кавярня, уся мясцовая ўлада, — кажа новы суражац Валер Банадысенка. — Ладна бэнзін ці нейкая даведка ў пасялковым савеце, можна перажыць. А можаце ўявіць, калі некаму з нашага боку стала кепска ці, ня дай бог, пажар пачнецца? Нават праз паром гэта бог ведае колькі часу зойме, а як у акружную ехаць, то ратаваць будзе ўжо позна — прыедуць на труп ды папялішча. Не забывайце, што Сураж — гэта пасёлак гарадзкога тыпу. Ня вёска зь дзясяткам жыхароў, разьдзеленая рэчкай, а якая-ніякая адміністратыўная адзінка».
Імклівае абмяленьне Дзьвіны мясцовыя зьвязваюць з пачаткам будоўлі Віцебскай гідраэлектрастанцыі. Некалькі гадоў таму, яшчэ да пачатку актыўных працаў, у Суражы высадзіўся вялікі кітайскі дэсант: будаўнікі раўнялі бераг, закладалі яго гранітам, дзе пабудовы выходзяць да вады. Мяркуецца, што са зьяўленьнем плаціны ровень ракі падымецца на некалькі мэтраў. Пакуль, праўда, наадварот — вада кудысьці сыходзіць:
«Гэта яшчэ пытаньне — ці будзе вада падымацца, — выказвае сумнеў мой суразмоўца. — Гэта яны думаюць, што раптам вырасьце на мэтар-два, таму ўмацавалі, каб не падмыла падмуркі і хаты не заваліліся. Але адкуль яны яе будуць браць — ня ведаю. Ну зачыняць плаціну, і што? Гэта якая маса патрэбна, каб запоўніць да верху! І нават калі так будзе, то тады зноў устае пытаньне з паромам. Яго функцыянаваньне цалкам залежыць ад вышыні ракі. Калі мелка, ён, як цяпер, сядае на мель — ня можа падысьці да берага, бо чапляецца за дно. А калі ровень моцна падымецца, як нам абяцаюць, машыны ня змогуць заехаць на паром, бо ён вышэй за пляцоўку пад’езду. Хоць „лапы“ і апускаюцца, але перапад вялікі, і гэта зрабіць немагчыма».
Дамоўленасьць аб крэдытаваньні будоўлі Віцебскай ГЭС была дасягнутая зь Дзяржаўным банкам разьвіцьця Кітая яшчэ пяць гадоў таму. Тады плянавалася, што гідраэлектрастанцыя запрацуе ўжо да 2015-га. Аднак, як гэта часта здараецца, першапачатковыя тэрміны па ходу былі адкарэктаваныя, запуск аднесьлі на 2017-ты — калі ня здарыцца чарговага форс-мажору. Закладзена, што найбольш энэргіі яна будзе выпрацоўваць у красавіку, найменш — у лютым.
Але на жыцьцё людзей гідраэлектрастанцыя ўплывае ўжо цяпер, прычым за дзясяткі кілямэтраў. Калі ровень вады ў рацэ перастане быць натуральным, як сотні гадоў дагэтуль, ізаляцыя рознабярэжным жыхарам мястэчка забясьпечаная: моста ніхто не абяцае, а паром, якім толькі і можна перавозіць транспарт, аднолькава кепска рэагуе што на мель, што на вялікую ваду.
«Катэр — гэта на той выпадак, калі не працуе паром, каб прынамсі людзей перавозіць, — кажа Валер Банадысенка. — А калі паром ходзіць, на ім перабіраюцца і людзі, і тэхніка. Але яшчэ раз кажу, што застаецца вялікі кавалак часу, калі ні паром, ні катэр не працуюць. І гэта ня толькі зіма. Напрыклад, прыйшла вясна, але яшчэ ідзе паводка, крыгі плывуць. Ці ўвосень, калі пачынаюцца замаразкі і прыхоплівае лёд. Як такога яшчэ няма, але катэр ужо хадзіць ня можа. Вось тады поўная ізаляцыя, толькі ў аб’езд. То бок практычна паўгоду ёсьць пэрыяд, калі праз раку ня ходзіць нічога. Палова ўсяго году, уяўляеце? Таму адзіным паратункам у гэтай сытуацыі быў бы мост. А яго ні нашы, ні кітайцы не абяцаюць».
Падарожжа на старым катэры церазь Дзьвіну цікавае, але нядоўгае — спрактыкаваны перавозчык ліха дастаўляе на другі бераг менш як за хвіліну. Калі падумаць, колькі часу такая адлегласьць будзе вымагаць у аб’езд па сушы, становіцца ніякавата.
