Удзельнічае: культуроляг Тацяна Валодзіна.
(Вячаслаў Ракіцкі: ) “Вось і мы, апошнія гады, вяртаючыся і да старадаўніх сваіх традыцыяў і да традыцыяў сучаснага заходняга сьвету, таксама сталі задоўга да Раства Хрыстовага чакаць гэтага вясёлага і таямнічага сьвята. Чакаць яго ў прыемнай мітусьні перадкалядных пошукаў падарункаў, завяршэньні пільных справаў. І калі ўжо мільгаценьне гірляндаў на ёлках і ў вабных вітрынах крамаў пачынаюць надакучаць, а службовыя пераднавагоднія абавязкі даходзяць да крытычнай адзнакі, тады і надыходзіць Раство, распачынаюцца Каляды”.
(Тацяна Валодзіна: ) “Каляды — дзіўныя дні, незвычайныя. Быццам адкрываецца ў гэты час неба, адмыкаецца зямля, а ўсё тое іншае, нябачнае выпускае на сьвет белы сваіх насельнікаў. Мяжа паміж рэальным і ўяўным зьнікае, парушаецца звычайная жыцьцёвая ўпарадкаванасьць, і прыходзяць да нас на Каляды нябачныя душы… Разам з тым Каляды гэта ня толькі хаос у жыцьці й прыродзе, але Каляды, менавіта Каляды, пачынаюць новае. Сонца паварочваецца на лета, сонца вітае будучую вясну”.
(Ракіцкі: ) “Мая госьця — этнакультуроляг Тацяна Валодзіна. Стагодзьдзямі Каляды надыходзяць у адзін і той жа час. Толькі вось чакаць і сьвяткаваць Каляды мы сталі па-іншаму… А як было раней і чаму так было?”
(Валодзіна: ) “Вядома, нашы бабулі й дзядулі і чакалі, і сьвяткавалі Каляды ня так, як мы сёньня. Працягваўся піліпаўскі пост, і цяпер толькі заканчваўся ці ня самы строгі апошні тыдзень. Разважлівасьць, стрыманасьць, толькі праца і праца, ніякіх скокаў і вечарынак. Барані Божа, каб вясельле! Калі песьні — дык пад верацяно. Такія доўгія, працяжныя, тужліва-самотныя, пра долю-нядолю. У сям’і таксама бяз вольнасьцяў, інакш дзеці народзяцца калекамі, ці яшчэ горш — злачынцамі. Як кароткі дзень і даўжэзная ноч, усе ў чаканьні злому, павароту, радасьці й нараджэньня”.
(Ракіцкі: ) “І асабліва чаканай і ўрачыстай была куцьця. Вячэра напярэдадні сьвята”.
(Валодзіна: ) “Так. Гэта быў самы строгі дзень, ніякіх песьняў, усе ў падрыхтоўцы і чаканьні. Звычайна гэты дзень адбываўся так, як апісаў яго Аляксандар Сержпутоўскі:
“Матка зранку завіхаецца, прыбірае хату перад сьвятам. Яна гоніць дзяцей у запечак, а сама шаруе пяском да хвашчанкаю лавы да стол, а калі е час, та й сьцены хаты. Яшчэ з самага ранку й чуць не да вечара пылае ў печы — то гатуецца чуць не дванаццаць патраў. А якія то патравы, скажу потым, каб вас дарам ня брала асца, бо ўсё роўна матка шануе сьвята, посьціць сама да й другім нічога ня дасьць да самае вячэры, якая будзе толькі тады, як узыдуць зоры”.
(Ракіцкі: ) “Нашы заходнія суседзі мінулай начы і сёньняшняй раніцай на Раство абмяняліся падарункамі. Іхныя дзеткі знайшлі чаканыя пакуначкі ў загадзя падрыхтаваных чаравіках ці панчохах. У нас жа пераважная бальшыня людзей усё яшчэ чакае да апошняй старонкі на календары. Але замовы зробленыя, шмат што куплена і падрыхтавана… А мне цікава вось што, Тацяна: а нашыя продкі, нашыя бабулі і дзядулі ці дарылі што на Каляды ці на Новы год? А калі дарылі, дык што?”
(Валодзіна: ) “Аказваецца, дар, падарунак — рэч ня толькі для нас дужа прыемная. Яна ня толькі даволі адказная, калі ініцыятыва з нашага боку, але і выступае як праблема агульнакультуралягічная. Як даказваюць вучоныя, увесь грамадзянскі парадак ва ўсе вякі трымаўся на дараабмене: я — табе, ты — мне. І нават у дачыненьнях з Богам. Я яму сьвечку ды малітву — ён мне здароўе і спакой. Ці я яму крывавую ахвяру, а ён мне — чаканы дождж. Тут усё залежыць ад сыстэмы, ад эпохі, ад формы рэлігіі, а прынцып адзін і той жа”.
(Ракіцкі: ) “У такім выпадку чым ёсьць дар? Гэта загорнутае ў бліскучую паперку цукерачка, дарагая парфума ці нешта, чаго ў рукі ня возьмеш? І ўсё ж, Тацяна, што дарылі нашыя продкі?”
(Валодзіна: ) “Ці дарылі на Раство адзін аднаму, этнаграфічныя крыніцы ня згадваюць. Дарылі на Вялікдзень, на вясельле, а на Раство і Новы год — не. Але гэта не азначае, што не чакалі падарункаў. Чакалі. Але ня бохана хлеба, ня новай сьвіткі і ўжо, дакладна, не якой-небудзь бліскучай бразготкі. Сяляне на Каляду (праўда, на другі дзень, бо першы вечар прысьвячаўся ўрачыста-сьвяточнай куцьці) чакалі вышэйшага дару: калі да іх хаты завітае гурт калядоўшчыкаў зь песьняй”.
(Ракіцкі: ) “Гэта значыць, чакалі песьні. Здавалася, гэта мы зь вялікае сытасьці замаўляем сёньня песьні на радыё як нейкі падарунак. Але каб пасьля посту… Як жа магла стаць песьня дарам?”
(Валодзіна: ) “Няма патрэбы яшчэ раз казаць пра магічныя функцыі слова, пра веру ў заклінальную моц напеву і формулаў, якія запраграмуюць, замовяць будучыя і ўраджай, і здароўе, і дабрабыт, і надвор’е. Гэта тэксты-замовы, тэксты-малітвы, тэксты-перакананьні — вышэйшых сілаў, зямліцы і саміх сябе. Але істотна яшчэ тое, у чые вусны гэтыя словы-песьні ўкладаліся”.
(Ракіцкі: ) “Натуральна ж, яны належаць калядоўшчыкам. Ды і многія з нас, хто ў вёсках, а хто нават у Менску, хадзілі вось такім гуртам калядоўшчыкаў. Магчыма, нехта проста шукаў тэатралізацыі ў сваім жыцьці, а нехта хадзіў з патрыятычных пачуцьцяў. Зрэшты, гэта неістотна. А асобныя надта палохаліся, калі да іх з марозу ўвальвалася гарачая кампанія зь нейкімі незразумелымі маскамі нейкіх там чартоў, казлоў. Вывучылі адну нейкую песеньку, і сьпявалі сабе…”
(Валодзіна: ) “Гэта так. Расказваюць, што дзе-нідзе і ходзіць такі гурт, каб потым “добра пасядзець” з сабранымі частункамі. Але вось як адбывалася гэтая калядная дзея раней, а можа адбываецца і зараз:
“Пад акно падыходзіў гурт часьцей мужчынаў, сярод якіх абавязковыя фігуры дзеда, жабрака, музыкі. Каляднікі прасілі дазволу “пакалядаваці, гэты дом узьвесяліці, Ірада засмуціці”.
Гаспадар пытае:
— Адкуль вы?
— Мы людзі няпростыя, з далёкага краю, хлопцы ўсе сталыя, з-пад самага раю.
— Адкуль ідзяце?
— Ідзем кругом сьвета, аж ад пана Лета. Мы к лету ідзем, казу вядзем і радасьць нясем!
— Дык просім у хату!”
Зьвернем увагу на словы каляднікаў: “з далёкага краю, з-пад самага раю”. Наогул, такія рысы каляднага гурту, як вывернутыя касьцюмы, калматасьць, гарбатасьць, пэцканьне твару ў сажу, маскі, у асобных выпадках маўчаньне, ці нейкія зьмененыя гукавыя паводзіны — усё гэта паказвае на сувязь пераапранутых са сьветам памерлых. У песенных тэкстах недвухсэнсоўна апісваецца, што яны ішлі здалёк, пераадольвалі розныя перашкоды, у тым ліку брылі па вадзе ці плылі па моры. У іх стаптаны абутак і мокрыя ногі, як у песьні: “То ня госьці — каляднічкі, патапталі чаравічкі”. У тых жа песьнях яны перайшлі праз мост, які злучае дзьве проціпастаўленыя сфэры: сьвет жывых і сьвет іншы”.
(Ракіцкі: ) “Калі падсумаваць — дахаты прыходзяць нібыта душы продкаў і выказваюць свае пажаданьні. А ці атрымліваюць што для сябе?”
(Валодзіна: ) “А як жа! Дар — за дар. Прычым важна, што аддаюць каляднікі перавагу абрадавай страве, і перадусім вырабам зь цеста. Як верылі, больш шчодрыя дары мусілі забясьпечыць дабрабыт сям’і на цэлы год. Нават прыплод жывёлы. Акрамя таго, вырабы зь цеста ў гэты час кідалі ў печ, у бягучую ваду, закапвалі, аддавалі жывёле і жабракам, што дазваляе разглядваць увесь шэраг як перадачу рытуальнай стравы памерлым сваякам (апекунам хаты і гаспадаркі)”.
(Ракіцкі: ) “Але ж ёсьць і асобы, мякка кажучы, скупаватыя…”
(Валодзіна: ) “Яны чулі ад калядоўшчыкаў рознае. Толькі ў кантэксьце ўспрыманьня іх як пасланцоў таго сьвету могуць быць зразуметыя наступныя словы: “Ня хочаш дарыць, пойдзеш з намі хадзіць, воды баўтаць, гразі таптаць, сабак дражніць, людзей сьмяшыць”. Сэнс іх мог азначаць толькі намер забраць гаспадароў з сабою ў “краіну сьмерці” як пакараньне за тое, што парушылі традыцыю абавязковага шчодрага адорваньня”.
(Ракіцкі: ) “Зразумела. Гурт калядоўшчыкаў увасабляў пасланцоў іншасьвету, адсюль маскі дзеда, жабрака, чорта. Але ж у нас вадзілі й жывёл. Каго, да прыкладу, і як гэта адбывалася?”
(Валодзіна: ) “Вадзілі казу, мядзьведзя, каня ці кабылу, тура, хадзілі цыгане, “хвіцэры” і лекары, але найбольш папулярным і знакавым было ваджэньне казы:
“Уперадзе ідзе дзед, вядзе казу за шыю. А ў казу ўбіраўся хто, кажух вывернуты надзяваў, маску такую з рагамі рабілі. Як увойдуць, дык каза стане пасярод хаты, а дзед ходзіць каля яе і стукае палкай у мост. Кала казы й маладзічка, і немец, павінны быць цыган і хвіцэр. Пасьля абавязковае песьні каза валіцца на падлогу, і толькі пасьля рэшата аўса, наверх каўбаса, і кус сала, толькі тады каза ўстала”.
Галоўнае, каза “ўстала” — бо як і прырода, і сонца, і ўвесь зямны лад, яна памірае і ўваскрасае, уваскрасае, бо “дзе каза ходзіць, там жыта родзіць, дзе каза нагой, там жыта капой, а дзе каза рогам, там жыта стогам…”
(Ракіцкі: ) “І сёньня, у дзень Божага Нараджэньня, “Беларуская Атлянтыда” выходзіць апошні раз у эфір сёлета. Мы з Тацянай Валодзінай ад імя ўсіх стваральнікаў і ўдзельнікаў гэтай праграмы скажам вам словамі даўнейшых калядоўшчыкаў”.
(Валодзіна: ) “Мы па ўсім сьвеце хадзілі,
Торбу хлеба насілі,
Між людзей бывалі,
Дзівы дзіўныя відалі,
Розныя кнігі чытаючы,
Уверх нагамі трымаючы!..”
(Ракіцкі: ) “…А вы здаровы бывайце,
За год нас чакайце!”
