ЛЯВОН БАРШЧЭЎСКІ: “АНТАЛЁГІЯ “ГАЛАСЫ З-ЗА НЕБАКРАЮ – УНІКАЛЬНАЕ ВЫДАНЬНЕ”
Валянціна Аксак: “Лявон, у прадмове да анталёгіі вы названы “хросным бацькам” беларускага Пятраркі, а таксама адмысловым знаўцам скандынаўскай паэзіі. Вы вядомы яшчэ тым, што асобнымі зборнікамі выдалі па-беларуску Бэртольда Брэхта й Нікаласа Ленаў. Шмат перакладалі вы й з антычнай паэзіі. Карацей, не навічок у перакладніцкай справе. Як вы ацэньваеце факт падобнага выданьня?”
Аксак: “У анатацыі да “Галасоў з-за небакраю” сказана, што анталёгія разьлічаная на выкладчыкаў замежнай літаратуры й студэнтаў. Але ж яе чыста практычна складана мець пад рукамі, скажам, студэнткам, бо анталёгія не ўмяшчаецца ў жаночую сумку. Наколькі выдаўцы падумалі пра практычнае спажываньне сваёй прадукцыі?”
Баршчэўскі: “Я спадзяюся, што пры цяперашнім разьвіцьці кампутарнай тэхнікі зьявяцца электронныя варыянты гэтай анталёгіі. Ды й адсканаваць пры пільнай патрэбе пэўныя тэксты можна. Вядома ж, гэты фаліянт не ўвапхнеш у дамскую сумку, ды й у чамадане яна зойме шмат месца. Яе, відаць, ня вельмі зручна браць у вандроўкі. Але анталёгія для гэтага й не прызначана. Гэта, паўтаруся, падвядзеньне вынікаў стагодзьдзя. Як і першая аўтарская анталёгія Міхася Скоблы “Краса і сіла”. Абедзьве анталёгіі прыемна на кніжную паліцу паставіць. Дарэчы, поруч яны глядзяцца яшчэ больш шыкоўна й эфэктна”.
Аксак: “Анталёгія прадстаўляе 658 паэтаў розных эпохаў. Але ў зьмесьце на першым месцы не паэты, а перакладнікі, напрыклад, не Фэдэрыка Гарсія Лорка, а – перакладнік Рыгор Барадулін, не Віслава Шымборска, а – Ніна Мацяш... Вас не бянтэжыць гэткі прынцып укладаньня, дзе на першым месцы не паэты, а перакладнікі?”
Баршчэўскі: “Гэтую ідэю ўкладальніка я якраз падтрымаў, таму што ў нас перакладнікі вядомыя яшчэ менш, чым беларускія паэты. Значна менш. І добра, што Міхась Скобла вырашыў такім чынам аддаць ім належную даніну. Тут я зь ім быў цалкам салідарны. Так ужо склалася, што адносіны да прафэсіі перакладніка ў нас заўсёды былі, ды і цяпер застаюцца, несур’ёзныя. І, скажам, многія таленавітыя паэты не пакінулі па сабе перакладаў, бо не лічылі пераклад паважнай справай. Дадам яшчэ пра зручнасьць карыстаньня анталёгіяй. У ёй адны алфавітныя паказьнікі й зьмест занялі больш за трыццаць дарагіх старонак. І, паводле паказьнікаў, зусім няцяжка знайсьці таго ці іншага паэта ці перакладчыка. Праверыў на сабе – шукаць патрэбнае імя ў анталёгіі даволі зручна”.
Аксак: “Калі зьвярнуцца да іменнага паказьніка, то мы там, напрыклад, чытаем: “Зу Нгуен, зь в’етнамскай; Сулакауры Арчыл, з грузінскай; Цаньян Джамцо Рыгдзін, з тыбэцкай”… Няўжо ў нас знайшліся перакладчыкі з усіх 57 моваў, зафіксаваных у “Галасах з-за небакраю”?”
Баршчэўскі: “На жаль, не. Думаю, што прыблізна з трыццаці моваў пераклады рабіліся непасрэдна з арыгіналу. Але быў шэраг паважных праектаў, дзе праца вялася на адпаведным узроўні. Можна згадаць анталёгію в’етнамскай паэзіі, выдадзеную Язэпам Семяжонам у канцы 60-х гадоў. Падобныя выданьні на той час рыхтаваліся, можна сказаць, на ўрадавым узроўні: рабіліся ангельскія й расейскія падрадкоўнікі, перакладнікі выяжджалі ў патрэбную краіну. Скажам, у Грузіі ў савецкія часы працавала цэлая інстытуцыя, якая рыхтавала якасныя падрадкоўнікі для перакладчыкаў па ўсім сьвеце. Хоць наш Уладзімер Сіўчыкаў перакладаў непасрэдна з грузінскай, гэта вядомы факт”.
Аксак: “Вы дапускаеце, што паэзію можна перакладаць з падрадкоўніка, не валодаючы мовай арыгіналу?”
Баршчэўскі: “Так, я дапускаю. Але ўсё залежыць ад таленту перакладніка. Напрыклад, той жа Рыгор Барадулін перакладае з трох дзясяткаў моваў. Зразумела, усе іх ведаць немагчыма. Але ён часам перакладае так, што пераўзыходзіць сваім талентам арыгінальнага паэта. Што, зрэшты, таксама ня вельмі добра. Ёсьць творцы, якія адчуваюць замежную паэзію, яны слухаюць, як яна гучыць, учытваюцца ў яе, і ў іх нараджаецца паэзія на беларускай мове”.
АЎТАР І ТВОР
НІНА МАЦЯШ: “МЫ ПАВІННЫ МЕЦЬ УСЕ ВЯРШЫНІ ЎСЯСЬВЕТНАЙ ЛІТАРАТУРЫ ПА-БЕЛАРУСКУ”
Сярод перакладнікаў анталёгіі “Галасы з-за небакраю” – і Ніна Мацяш, якая вось ужо сорак гадоў плённа працуе ў гэтым жанры. У апошнія два дзесяцігодзьдзі яна з асаблівай ахвотай перастварае па-беларуску паэзію знакамітай польскай паэткі, ляўрэаткі Нобэлеўскай прэміі Віславы Шымборскай. Выйшлі ўжо два зборнікі, падрыхтаваны да друку трэці – пад назвай “Двукроп’е”. Акурат у дзень нараджэньня Ніны Мацяш, 20 верасьня, Міхась Скобла патэлефанаваў ёй у Белаазёрск на Берасьцейшчыну.
Міхась Скобла: “Спадарыня Ніна, найперш дазвольце павіншаваць вас зь днём народзінаў. Звычайна, пісьменьнікі памятаюць свой першы твор. А ці памятаеце вы свой першы пераклад?”
Скобла: “Васіль Сёмуха параўнаў працу перакладніка з працай актора. Вось яго словы: “Перакладнік, як і актор, іграе свайго героя па-свойму. Актор выходзіць на першы плян, і гэта нармальна. Я б хацеў, каб мяне пазнавалі ў маіх перакладах”. А вы як лічыце: перакладнік мае права засланіць сабой аўтара?”
Мацяш: “Актор на сцэне ня можа канчаткова адстароніцца ад сваёй асобы. Але ўсё роўна ён пражывае жыцьцё свайго героя. Так і ў перакладзе. Для мяне самае важнае – паказаць аўтара арыгіналу, а не самую сябе. Сама я міжволі буду прысутнічаць у перакладзеным тэксьце. Там будуць адчувацца мая рука, маё разуменьне сьвету. І ўсё ж на першым пляне павінен быць аўтар, а не перакладнік”.
Скобла: “Калісьці Ўладзімер Караткевіч склаў сьпіс літаратурных твораў, якія насамперш мусілі быць перакладзеныя на беларускую мову. Былі ў тым сьпісе і Біблія, і “Фаўст” Гётэ, і Робэрт Бёрнс, і Норвід, і “Шляхціч Завальня” Яна Баршчэўскага, і п’еса “Кар’ера Артура Ўі” Бэртольда Брэхта... Усё гэта сёньня мы ўжо маем па-беларуску. А якія прыярытэты ў нашых перакладнікаў павінны быць напачатку ХХІ стагодзьдзя? Што трэба перакласьці неадкладна?”
Мацяш: “Усё лепшае, што ёсьць ва ўсясьветнай літаратуры. Караткевіч назваў тое, што ўжо вызначылася, як літаратурныя манбляны. І вядома ж, беларуская літаратура павінна мець гэтыя вяршынныя творы на сваёй мове. Але апошнім часам літаратура зьмянілася, зьявіліся новыя пісьменьнікі, і, дзякуй Богу, новыя перакладнікі. Беларускі чытач прагне мець навінкі эўрапейскай, і ня толькі эўрапейскай, літаратуры па-беларуску. Напрыклад, мне вельмі цікавая ўкраінская паэтка з Харкава Аляксандра Кавалёва. Акурат цяпер я яе й перакладаю”.
Скобла: “А хто зь перакладнікаў для вас – узор перакладніцкага майстэрства?”
Мацяш: “Васіль Сёмуха. Гэта магутны перакладнік. Яшчэ Лявон Баршчэўскі. Думаю, што дзьве гэтыя асобы найбольш значныя”.
Скобла: “Сёлета выйшаў літаратурны альманах берасьцейскіх літаратараў “Жырандоля”. Ці рыхтуеце вы наступныя выпускі? Ці будзе вашая “Жырандоля” сьвяціць і надалей?”
Мацяш: “Спадзюся, што будзе. Упрытык альманахам я займуся зімою. Давядзецца зноў усю працу выконваць мне, у другіх няма такой магчымасьці. Але “Жырандоля” абавязкова будзе існаваць. Пагатоў, старшыня Саюзу беларускіх пісьменьнікаў Алесь Пашкевіч паабяцаў нам дапамагчы зь фінансаваньнем другога нумару. Мы на “ўра” прынялі ягоныя словы, як кажуць, занесьлі іх у пратакол. Так што ён цяпер не адкруціцца, будзе шукаць нам грошы”.
ВІСЛАВА ШЫМБОРСКА. ВЕРШЫ
З ПАДАРОЖЖА Ў ГІМАЛАІ, ЯКОГА НЕ БЫЛО
Дык вось яны, Гімалаі.
Горы ў бегу на месяц.
Хвіля старту, замацаваная
на нябёсах распораных.
Пустка хмар перацятая.
Удар у нішто.
Рэха – белы бязводгалас.
Ціша.
Еці, а ніжэй – серада,
і буквар, і хлеб,
і двойчы два чатыры,
і таяньне сьнегу.
I чырвоны яблычак,
раскроены накрыж.
Еці, у нас бываюць
ня толькі злачынствы.
I ня ўсе, Еці, словы –
прыгаворы сьмяротныя.
Маем спадчыну мы – надзею,
цёплы дар забываньня.
Убачыш сам, як раджаем
дзяцей на руінах.
Еці, маем Шэксьпіра мы.
Еці, граем на скрыпцы.
Еці, вечарам
уключаем сьвятло.
Тут – ні поўня, ні дол,
і сьляза замярзае.
О Еці Паўтвардоўскі,
спыніся, вярніся!
Так у клетцы лавін
я крычала Еці,
для сугрэву прытупваючы
на сьнезе
на вечным.
АЎТАРСКІ ВЕЧАР
Муза, ня быць баксэрам, значыць –
увогуле ня быць.
Нам на імпэтнасьць публікі разьлічваць недарэчы.
Дванаццаць чалавек у зале ўжо сядзіць,
даўно пара і вечар бы адкрыць.
Палова зь іх прыйшла, бо дожджык пасявае,
а рэшта – нашы сваякі. О Муза.
Кабеты млець гатовы ў асеньні гэты вечар
і абамлеюць, але толькі на баксэрскай сустрэчы.
Падмосткі Дантэ толькі там.
I небапрычашчэньне. О Муза.
Ня быць баксэрам, быць паэтам,
каму да скону суджана цягнуць нарог радкоў,
ад недахопу мускулаў дэманстраваць сьвету
літаратуру школьную – ў найлепшым разе –
О Муза. О Пэгасе,
коню-анёле.
У першым радзе дрэмле соладка дзядуля
і ў сьне замілавана бачыць, як нябожчыца бабуля
з магілы ўстала і пячэ яму ватрушку.
З жарам, ды невялікім, бо ватрушка падгарыць,
распачынаем вечар. О Муза.
ПРЫТЧА
Аднойчы вылавілі рыбакі бутэльку. У ёй шматок паперы быў, на ім былі такія словы: «Людзі, ратуйце! Тут я. Акіян мяне закінуў на бязьлюдны востраў. Стаю на беразе, чакаю дапамогі. Сьпяшайцеся. Я тут!»
– Няма чысла. Відаць, ужо запозна. Бутэльку гэтую, магчыма, даўным-даўно ўжо кінулі ў ваду, – сказаў адзін рыбак.
– I месца не пазначана. I нават акіян богведама які, – сказаў другі рыбак.
– I не запозна, і не задалёка. Бо ён усюды, гэты востраў. Тут, – рыбак азваўся трэці.
Зрабілася не па сабе, замоўклі. Агульнай праўды сэнс усіх датычыць.
ЛУЖА
Змалку помніцца гэты страх.
Абыходзіла лужы,
а пагатоў сьвежыя, зразу пасьля дажджу.
Нейкая зь іх бо магла ж ня мець дна,
хоць выглядала, як іншыя.
Ступлю – і зьнячэўку правалюся,
і палячу ўніз, у дол,
усё ўглыб ды ўглыб долу,
аж да хмары адбітай,
а можа, і далей.
А потым лужына высахне
і замкнецца навекі,
і ніхто нават крыку майго
з-пад яе не пачуе.
Толькі пазьней даўся споцям:
ня ўсе злыя прыгоды
маюць месца ў законах сьвету,
і каб нават хацелі,
ня могуць адбыцца.
СЛУХАЎКА
Сьніцца мне, што я прачынаюся,
бо чую тэлефон.
Сьніцца мне ўпэўненасьць,
што звоніць мне памерлы.
Сьніцца мне, што я працягваю руку
па слухаўку.
Але што тая слухаўка
ня гэткая, як была,
сталася цяжкай,
бы прыліпла да нечага,
у нешта ўрасла, апляла штось карэньнем.
Я мусіла б вырваць яе
разам з усёй Зямлёй.
Сьніцца мне ўмацаванасьць мая
марная.
Сьніцца мне ціша,
бо замоўк званок.
Сьніцца, што засынаю,
і зноў прачынаюся.
Пераклады з польскай мовы Ніны МАЦЯШ.
КРЫТЫКА
МІХАСЬ ТЫЧЫНА. КНІГА ПЭСЫМІСТЫЧНАГА ПЭСЫМІСТА
Барыс Пятровіч. Жыць ня страшна: фрэскі. – Менск: Медисонт, 2008. – 256 с.
У шматпакутнай беларускай гісторыі, пачынаючы з XII стагодзьдзя, з часоў Полацкай Спаса-Эўфрасінеўскай царквы, самыя трывалыя і даўгавечныя менавіта фрэскі. Уражвае, запамінаецца стрыманая палітра замалёвак а фрэска, а сэка, выразныя лініі й нанесеныя цьвёрдай, упэўненай рукой мастака штрыхі, якія выдатна перадаюць эмацыйнае напружаньне, мімалётны настрой, хуткаплыннасьць жыцьця, адчуваньне адноснасьці ўсяго на сьвеце. Гэта адначасова й фатаздымак – фіксацыя імгненьня, і хуткапіс стэнаграмы, і запісная кніжка празаіка, паэзія й філязофія жыцьця беларуса, якім ён быў, ёсьць і будзе заўсёды.
У кнізе Барыса Пятровіча навідавоку сувязь зь Вялікай Гісторыяй, пачынаючы з жорсткіх згадак паваеннага дзяцінства ў палескай вёсцы з сымбалічнай назвай Вялікі Бор, зь іранічных, на мяжы з натуралізмам і фізыялягізмам, нататак з часоў студэнцкай маладосьці і першых спробаў пяра будучага пісьменьніка, з дэталёвага ўзнаўленьня-рэстаўрацыі аповедаў бабулі, сваякоў, аднавяскоўцаў пра трагічныя эпізоды нашай нядаўняй гісторыі, якімі поўніцца сучасная беларуская проза, з хуткіх і рэзкіх – адным росчыркам асадкі – запісаў пра чарговае жыцьцёвае здарэньне з побыту сучаснага беларуса, нібы запазычанага з газэтнай крымінальнай хронікі, якое яшчэ і яшчэ раз сьведчыць аб тым, што жыць страшна, што меў рацыю наш зямляк Ф. Дастаеўскі, аднойчы нібы незнарок агаварыўшыся: “Шырокі чалавек, звузіць бы трэба!”
З пошукаў адпаведнага слова, якое магло б выявіць трагічную сутнасьць нашай гісторыі, пачынаецца ў кнізе “Гісторыя аднаго інтэрвію”, своеасаблівая прадмова да кнігі-відэачасопіса. З таго, без чаго няма літаратуры, без чаго жыцьцё губляе ўсякі сэнс. Лёгіка інтэрвію з журналісткай з будучыні – пытанне-адказ, сумненьне-спрэчка – зьмяняецца мармытаньнем, мадэрнісцкай плыньню сьвядомасьці: “калянізацыя, зьнешнефікацыя, глябалізацыя...”. Прыём паўтору ключавога выказваньня “Жыць ня страшна”, якое прысутнічае на палях кожнай старонкі кнігі й рэхам выяўляе ніцшэанскую філязофію вечнага вяртаньня, гучыць як заклінаньне. А ў ім столькі пэсымістычнага сумненьня ў шчасьлівым зыходзе чалавечай гісторыі, такая ступень адзіноты ў сваім часе, што міжволі згадваецца быкаўскае вызначэньне чалавечых тыпаў, якія дзеляцца на “аптымістычных аптымістаў”, “аптымістычных пэсымістаў”, “пэсымістычных аптымістаў” і “пэсымістычных пэсымістаў”.
Аўтар кнігі адчувае сваю прыналежнасьць да апошняга чалавечага тыпу, але, як чалавек разумны, як патрыёт свайго краю, не дапускае думкі пра фатальны зыход, хапаецца за выратавальную абмоўку “дзяўчыны з будучыні”, што, нягледзячы на ленінскую ідэю “адміраньня моваў”, людзі будуць зносіцца на ўзроўні думак, пачуцьцяў і што “пры непасрэдным, блізкім кантакце” й “на адлегласьці, на міжплянэтарным узроўні” патрэбныя будуць усё-ткі словы, “і пажадана – аднае мовы”, і, як здагадваецца аўтар, гэтай мовай будзе менавіта белару... – ён, як чалавек прымхлівы й абачлівы, абрывае размову на паўслове.
У гэтай сваёй веры, больш падобнай на сумненьне, калі не сказаць, нявер’е, ён, бадай, бязьмежна адзінокі. І самотнасьць гэтая ідзе ад разуменьня непаўторнасьці ўсяго на сьвеце. Размова, натуральна, пераходзіць да пытаньня: “А што тады ёсьць жыцьцё?” Адказам на яго зьяўляюцца аповеды-фрэскі, у назвах якіх па частотнасьці ўжываньня наперадзе слова: “жыць” (“Каб жыць”, “Дрэвам жыць”, “Ад жыцьця прачнуцца”, “жыта ад жыць”, “жыць-цё”). А жыць гэта – называю загалоўкі фрэсак – “Сябра згадаць”, “Сябе ўбачыць”, “Мост пабудаваць”, “Кватэру памяняць”, “Жывога пабачыць”, “Чужому спагадаць”, “Вопыт набыць”, “Стому адчуць”, “Каханым быць”, “Вогнішча раскласьці”, “Кайф злавіць”, “Сына сустрэць”, “Старасьць зьведаць” і шмат чаго яшчэ. А ў суме атрымліваецца амаль біблейскі дэкалёг: жыцьцё – гэта мноства імгненьняў, шчасьлівых і трагічных, “жыць ня страшна”, нягледзячы на жалезную лёгіку асноўнага закона, у грунце якога Яго Вялікасьць Выпадак, паводле вызначэньня клясыка: “меч Божага наканаваньня”.
Выпадкаў, выпадковасьці ў жыцьці герояў Б. Пятровіча надзвычай шмат, і найчасьцей тады, калі чалавек знаходзіцца на мяжы найбольшага напружаньня сваіх душэўных магчымасьцяў, калі верыць, спадзяецца, кахае. Менавіта таму ў кнізе шмат пэсымістычнага рэлятывізму, адсутнічае наступальны дух шасьцідзесятніцтва, пераважае эстэтычны прынцып спалучэньня неспалучальнага, рэалізму з сацрэалізмам, мадэрнізму з праявамі постмадэрну. У прозе Б. Пятровіча спачуваньне да чалавека спалучаецца з жорсткім аналітызмам халоднакроўнага дасьледчыка чалавечых жарсьцяў, а ўсё гэта выяўляецца ў модным “ўрыўкавым” стылі стаката (кароткага, перарывістага выкананьня музычнага твору), лексыка й стылістыка нярэдка на мяжы фолу; калі наратар жартуе, то зь іншых, адсутнічае адчуваньне, што ён таксама не ідэал і таксама можа стаць аб’ектам нейчае іроніі.
Кніга завяршаецца разьдзелам, дзе зьмешчаныя вершы ў прозе Б. Пятровіча, якія на свой лад, у больш сьціслай форме, з акцэнтам на падтэксьце, выяўляюць змрачнаватую хічкокаўскую сьвядомасьць нашага сучасьніка. Аднак гэта ўжо іншая гаворка: “я – кропка, якой няма / ты – кропка, якой няма / зямля – кропка, якой няма / сусьвет – кропка, якой няма / няма нічога – нават сьмерці / ёсьць толькі Бог – Вялікі Архітэктар Сусьвету, / які напісаў “кампутарную” праграму, / дзе мы ёсьць, хоць насамрэч нікога няма / ёсьць толькі Бог, / які ёсьць кропка. Адліку. / ...якой / няма...”.
