افغانستان کې د اقتصادي کچې ټيټېدل؛ لاملونه، ستونزې او حل‌لارې

د نړیوال بانک په باور د افغانستان په اقتصاد کې د ټیټې ودې نښې ښکاري، خو دې بانک په خپل نوي راپور کې چې د ډسمبر په څلورمه یې خپور کړ، خبرداری ورکړ چې دا اقتصاد له ننګونو سره مخامخ دی او راتلونکې یې څرګنده نه‌ده.

نړیوال بانک تر همدې راپور نژدې اوونۍ مخکې په یوه بل راپور کې ویلي و چې، د افغانستان صادرات سږکال له جنوري تر سپتمبر میاشتې پورې د تېرکال همدې مودې په پرتله څوارلس په سلو کې کم شوي دي، چې اصلي علت یې د پاکستان له لوري د افغانستان پر صادراتو د مالیاتو زیاتېدل دي.

د افغانستان د سوداګرۍ د خونو پخوانی مشر اذرخش حافظي چې په ۲۰۰۶ کال کې یې د افغان-پاک د سوداګرۍ ګډه خونه هم جوړه کړه، ازادي راډیو ته وویل چې، له ګاونډیو سره تجارت ډېر ګټور دی، خو شرط یې دا دی چې دا سوداګري عادي روانه وي.

نوموړي وويل: "اول د سوداګرۍ موده لنډیږي، کرایه کمیږي. هغه شیان چې ژر خرابیږي هغه په یوه ورځ کې افغانستان ته واردیږي یا لکه دا تازه مېوې، چې کله له کندهاره پاکستان ته صادریږي یا له شمال څخه پاکستان ته صادریږي، یا له ختیځو ولایتونو څخه؛ دا په ورته ورځ هلته رسیږي او یخچالي کانټینرونو ته هم ضرورت نه پيدا کېږي."

نړیوال بانک له پاکستان سره د افغانستان د صادراتو ستونزه د اسلام‌اباد د سوداګرۍ په تګ‌لارو کې بدلون، د پاکستان له‌‌خوا د افغانستان په تازه او وچو مېوو او ټولو زراعتي محصولاتو لوړه مالیه اخیستل ګڼي او زیاتوي چې، د طالبانو تر بیا واکمنۍ وروسته پاکستان ته د افغانستان د صادراتو یو عمده قلم سکاره و چې، اوس پاکستان د افغانستان د سکرو پر ځای له خپلو سکرو استفاده کوي.

په دې اړه نور:

نړيوال بانک: د افغانستان اقتصاد له جدي ننګونو سره مخامخ دی؛ خلک‌: بې‌‌وزلي ډېره شوې

د راپور له‌‌مخې پاکستان ته د افغانستان د سکرو صادارت سږکال یو اویا فیصده کم شوې دي او افغانانو له‌‌دې درکه د کال تر دې وروستیو نژدې یو شپېته میلیونه ډالر ترلاسه کړي دي، حال دا چې پروسږکال پاکستان ته د افغانستان د سکرو ډبرو عواید دوه سوه نهه میلیونه ډالرو ته رسېدلي و.

د اذرخش حافظي په نظر پاکستان هغه وخت د افغانستان پر مالونو تعرفه زیاتوي چې د دواړو هېوادونو ترمنځ اړیکي کړکېچنې شي.

هغه وايي: "کله چې سیاسي مناسبات ترینګلي شي بیا پاکستانیان د تازه مېوو او سبزیو تعرفې لوړوي او دا تازه مالونه وراسته کېږي، له‌‌منځه ځي. دا اکثر سیاسي سرچینه لري."

د ۲۰۲۱ کال د اګست له پنځ‌لسمې مخکې د جمهوري نظام په وخت هم له پاکستان سره د افغانستان په تجارت کې ستونزې وې.

د دې ستونزو د له‌‌منځه وړلو په خاطر په ۲۰۱۶ کال کې د افغانستان د وخت حکومت د ایران او هند له استازیو سره د متبادلې تجارتي لارې په اړه خبرې وکړې او درې سره لوري موافق شول چې، د چابهار په بندر کې به افغان او هندي سوداګرو ته د تجارت اسانتیاوې برابرې شي.

د چابهار د بندر له موافقې وروسته افغان حکومت تور پورې کړ چې پاکستان د افغان سوداګرو د ترانزیت مالونو په برخه کې مشکلات زیات کړې دي، هم‌هغه و چې په ۲۰۱۷ کال کې افغان حکومت له هند سره لومړی هوایي دهلیز پرانیست، چې تازه او وچې مېوې هند ته صادرې کړي.

په بل کال یې د وخت حکومت د لاجورد د لارې د پرانیستو اعلان وکړ چې، د افغانستان، ترکمنستان، اذربایجان، ګرجستان او ترکیې ترمنځ تجارتي لاره پرانیستل شي.

د اقتصادي چارو کارپوه او د پوهنتون استاد تاج محمد تلاش وړاندیز کوي چې، اوسني چارواکي هم باید په متبادلو لارو غور وکړي.

نوموړی وايي: "که پاکستان دا مشکلات جوړوي بیا یې نه تنها خپل اقتصاد ته زیان دی، بلکې افغانستان ته یې هم زیان رسیږي. حکومت ته ضرورت دی چې موږ باید پاکستان ته انحصاري اقتصاد ونه‌لرو، بلکه منځنۍ اسیا ته، ایران ته، ترکیې ته، هند ته، همداراز د چابهار د بندر له لارې نور ترانزیټ مختلفو اسیایي، منځنۍ اسیا او اروپایي هېوادو ته ولرو."

له ښاغلي تلاش سره د اقتصادي چارو کارپوه اذرخش حافظي له‌دې اړخه هم‌‌نظره دی چې، د افغانستان او پاکستان تجارت د دواړو هېوادو لپاره ډېر ګټور دی، خو ښاغلی حافظي وایي چې، یو هېواد د بل ځای نه‌شي نیولی.

هغه وايي: "دا چې ځیني خلک وایي، یو بدیل ورته پيدا کړو، زه په‌دې باور نه‌یم چې دا جغرافیایي جبر بدل کړو او موږ د پاکستان په ځای مثلا له ازبکستان سره مناسبات ټینګ کړو، هغوی ځانته خصوصیات لري او دا ځانته."

د دغو ځانګړیو خصوصیاتو په اړه ښاغلی حافظي زیاتوي: "موږ که ورته شیان له بل هېواد څخه راوارد کړو دا ممکنه نه‌ده، په سیمه کې ورته شیان یوازې هند لري او که د هند مالونه د چابهار له لارې وارد شي هغه ګران تمامیږي او وخت پرې ډېر تېریږي، همدغه هندي مالونه هم د ځمکې له لارې د واګې د بندر له لارې افغانستان ته واردېدلی شي."

پاکستان له خپلې خاورې د هندي ترانزیټ مالونو له تېرېدو سره مخالفت کوي، کنه دا لاره د افغانستان لپاره ډېره لنډه ده، له تورخمه تر واګې پورې واټن دوه سوه شپيته کیلومتره دی.

اوس سوال دا دی چې له پاکستان سره د افغانستان تجارتي روابط څرنګه ښه کېدای شي؟

په کابل کې مېشت د اقتصادي چارو کارپوه تاج محمد تلاش د دواړو هېوادونو ترمنځ د ګډ کمېسیون د جوړېدو وړاندیز کوي.

نوموړی وايي: "که چېرته یو ګډ اقتصادي، سیاسي او نظامي کمېسیون جوړ شي، هم د پاکستان له‌‌خوا هم د افغانستان له‌خوا او دا ټول مسایل وخت په وخت وڅیړي او عاجلې پرېکړې کوي، دا به ډېره ګټه وکړي. کمېسیون دې یو وي، هم دي د اقتصاد ابعاد څېړي، هم دې د سیاست څېړي، هم دې نظامي څېړي هم دې استخباراتي څېړي خو اجراات دې عاجل کوي او ښه قوي صلاحیتونه او مسوولیتونه دې، دې کمېسون ته ورکړل شي، زه فکر کوم چې دا به ډېره مؤثره لاره وي."

نوی ډیلی د پاکستان له لارې له افغانستان او بیا منځنۍ اسیا سره د ځمکې له لارې تجارت ته هیله‌من نه‌‌‌دی، نو سره له‌‌‌دې چې په کابل کې د طالبانو حکومت په رسمیت نه پېژني، سږکال یې د مې په میاشت کې له ایران سره د چابهار بندر د پراختیا لپاره لس‌کلن تړون لاس‌لیک کړ او ژمنه یې وکړه چې درې سوه اویا میلیونه ډالر به هلته پانګونه وکړي.