Борбор Азия

Кыргыз улутунун кылымдар карыткан көркөм өнөрүнүн бир өңүрү – музыка таануу жаатында ырааттуу иликтөө жүргүзүп, далай унутулган аспаптарды жанданткан илимпоз жана агартуу ишмери, профессор Сагыналы Субаналиев тууралуу тарыхчынын блогун сунуштайбыз.

Өтө илбериңки жана жупуну өнөр таануучу эле

Кыргыздын чыгаан заманбап айдыңдарынын бири – Сагыналы Субаналиев (01.01.1948–04.11.2022) агабыз эле.

Аттиң, ал 74 жашында дүйнө салды. Бул жашты айрым аксакал академиктерибиз “эр ортону” деп азилдеп баалагандай эле, Сагыналыдай асыл агаларыбызды эч ким ажалга ыраа көрбөйт болчу.

Аны Кыргызстандагы көрүнүктүү музыка таануучу, комуз таануучу, этноорганолог деп билчүбүз.

Илимий даражалары боюнча ал көркөм өнөр илимдеринин кандидаты, профессор эле; ага “Кыргыз Республикасынын маданиятына эмгек сиңирген ишмер” наамы да ыйгарылган.

Бул өтө мээримдүү, адамгерчиликтүү, жупуну жана мээнеткеч айдың менен жанына барып учурашкандар анын дээрлик унутулуп бара жаткан далай музыкалык аспаптарды кайра калыбына келтирип, бүгүнкү өнөрпоздордун жандуу музыкалык аспаптарына кайрадан кошууга жетишкен уюштургуч коомдук ишмер экендигин биле беришчү эмес.

Анткени ал жупуну, жөнөкөй айдың эле.

Кыскача өмүр таржымакалы

Сагыналы агай азыркы тапта Кыргызстандын Жалал-Абат облусуна караштуу Аксы районундагы (мурдагы Ош облусуна караштуу Жаңы-Жол районундагы) Авлетим (Афлатун) кыштагында 1948-жылы 1-январда жарык дүйнөгө келген.

Ал 1966–1970-ж. Бишкектеги (мурдагы Фрунзе) музыкалык-педагогика окуу жайында окуган.

Сагыналы агай 1970–1972-жж. Кыргыз ССРинин Сыналгы көрсөтүү жана үналгы берүү мамлекеттик комитетинин музыкалык редакциясынын редактору болуп иштеп калды. Дал ушул жылдары ал кыргыздын музыка өнөрүнүн далай устаттары менен бетме-бет дидарлашып, алардын далайынын чыгармаларынын жалпы калайыкка жеткирилишине жана алтын казынага жаздырылышына салым кошкон.

Бирок ал өз билимин өркүндөтүү зарыл экендигин өзгөчө туйган. Ошентип, 1972–1977-жылдары ал Б.Бейшеналиева атындагы Кыргыз мамлекеттик көркөм өнөр институтунда музыка таануу факультетинде таалим алган.

Бир эле мезгилде ал Кыргыз ССРинин Сыналгы көрсөтүү жана үналгы берүү мамлекеттик комитети менен чыгармачыл байланышын уланта берген.

Сагыналы 1977-ж. Ленинград мамлекеттик театр, музыка жана кинематография институтунун фольклор секциясына аспирантурага өтөт (бул ЖОЖдун орусча аталышы – Ленинградский государственный институт театра, музыки и кинематографии, кыскача ЛГИТМиК).

Кийинчерээк, 1991-жылы, бул ЖОЖдун аталышы “Н.К.Черкасов атындагы Санкт-Петербург театр, музыка жана кинематография мамлекеттик институту” (кыскача СПбГИТМиК) деп аталып калган. Анан эки жыл өтүп, ал "Санкт-Петербург театр өнөрү мамлекеттик академиясы" болуп жаңыча аталган.

Бул жогорку окуу жай азыркы тапта (т.а., 2015-жылдан бери) “Орусиянын сахна өнөрү мамлекеттик институту” (Российский государственный институт сценических искусств, кыскача РГИСИ) деп аталып келет. (Булардын чоо-жайын айтканыбыз – маркум Сагыналы агай окуган аспирантура азыркы тапта кайсы илимий-агартуу мекемесине таандык экендигин даана көрсөтүү далаалатыбызга байланыштуу).

Дагы караңыз

Кыргыз фольклор жыйноочуларынын акыркы могиканы

Орусиядагы белгилүү музыка таануучу илимпоз, профессор Игорь Владимирович Мациевский (украинче ысымы: Ігор Володимирович Мацієвський) Сагыналы Субаналиевдин илимий жетекчиси жана нускоочусу эле.

Теги харьковдук украин болгон композитор жана музыкалык этнограф Игорь Мациевский 1999-жылы “Украинанын көркөм өнөрүнө эмгеги сиңген ишмер” наамын алган.

Профессор И.Мациевский 5 илимдин докторун жана 22 илимдин кандидатын, анын ичинде 12 казак, өзбек, кыргыз, уйгур, татар, азербайжан, тыва жана башка түрк музыкалык маданияттарын изилдөөчү окумуштууну даярдаган.

Бул өңүттү да бекеринен эскерген жокпуз. Менимче, мурдагы Советтер Биримдигиндеги көптөгөн этностордун музыка таануучу адистерин телчиктирген профессор И.Мациевский бардык шакирттерин башка элдердин музыкалык аспаптарын жана өнөрүнүн тарыхын аздектеп үйрөнүүгө чакырган ар тараптуу устат болуп саналат.

Профессор И.Мациевский кийин да Сагыналы агайга доктордук диссертациясын жазуу маалындагы кеңешчиси болгон.

1982-ж. кыргыздын элдик музыкалык аспаптары жөнүндө илимий диссертациясын жазып бүтүп, ийгиликтүү жактаган. (Караңыз: Субаналиев, С. Киргизские музыкальные инструменты в эволюции традиционных форм музицирования: автореф. канд. иск.: 17.00.02 / Сагыналы Субаналиев. – Ленинград, 1982. – 24 с.).

Көркөм өнөр таануу илимдеринин кандидаты Сагыналы Субаналиев агай 1985-жылдан тартып СССР композиторлор союзунун мүчөсү болуп калган.

Ал эми 1986-жылы ал мурдагы диссертациясын кеңейтип, кыргыз музыка өнөр таануусу үчүн өзгөчө омоктуу болгон илимий монография жарыялаган. (Караңыз: Субаналиев, С. Киргизские музыкальные инструменты: Идиофоны, мембранофоны, аэрофоны [Текст]. – Фрунзе: Кыргызстан, 1986. – 168 с.).

1977–1987-жж. ал Б.Бейшеналиева атындагы Кыргыз мамлекеттик көркөм өнөр институтунун улук окутуучусу, музыканын тарыхы кафедрасынын доценти болуп иштеди.

Албетте, мындай адистер министрлик үчүн да табылгыс кадр эле. 1987–1991-жж. ал Кыргыз ССРинин (кийинчерээк Кыргыз Республикасынын) Маданият министрлигинин көркөм өнөр башкармалыгынын башчысы болуп иштеди.

Дагы караңыз

“КАМБАРКАН» МЕНЕН “АК МАРАЛ” КЫТАЙДАН ЧЫГАРМАЧЫЛЫК САПАРДАН КАЙТЫШТЫ

1991–1992-жж. ал Бишкек гуманитардык университетинин (азыркы Хусейин Карасаев атындагы БМУнун) дүйнөлүк маданият кафедрасынын башчысы болду.

1992–1994-жж. ал Токтогул Сатылганов атындагы Кыргыз мамлекеттик филармониясынын көркөм жетекчиси кызматын аркалады.

1994–2006-жж. ал Б.Бейшеналиева атындагы Кыргыз мамлекеттик көркөм өнөр институтунун профессору жана салттуу музыка кафедрасынын башчысы болуп эмгектенди.

Ара-чолодо, 1999–2004-жж., ал Кыргыз Республикасынын Композиторлор Биримдигинин (союзунун) төрагасы да болуп иштеди.

Сагыналы агай 2006–2014-жж. Б.Бейшеналиева атындагы Кыргыз мамлекеттик көркөм өнөр институтунун ректору кызматында үзүрдүү иштеди. Жетекчилик кызмат менен чектелип калбастан, ал өзү да студенттерге кыргыз музыкалык аспаптары жаатында таалим берип, сейрек колдонулуп калган үйлөмө жана чертме аспаптарды жигердүү колдонууга шыктандырды.

Кыргыздарда "жетиген" деп аталып, Ала-Тообузда эгемендик доорунда кайра колдонула баштаган чертме аспап, маселен, Энесайда калган хакас боордошторубузда азыркыга чейин "чатхан" деп аталып, ырааттуу колдонулуп келет эмеспи.

2019–2022-жж. Сагыналы агай Кыргыз Республикасынын Улуттук илимдер академиясынын философия, укук жана социалдык-саясий изилдөөлөр институтунун жетектөөчү илимий кызматкери болуп иштеп жүрдү.

Сагыналы агай 2022-жылы 4-ноябрда дүйнө салды. Маркумдун сөөгү 6-ноябрда Бишкектеги “Ала-Арча” көрүстөнүндө арууланып жерге берилди.

Үй-бүлөсү тууралуу учкай кеп

Сагыналы агайдын жаншериги – мээнеткеч педагог жана агартуу тармагындагы уюштуруучу Кенжекан Усупова эжеке.

Аксылык Сагыналы менен кеминдик Кенжекан 1972-жылдын 14-октябрында баш кошкон.

Жубайлар Айсулуу деген кыздуу (12.01.1973), Султансейит (Султансеит; 19.02.1974) жана Султанмурат (18.10.1985) деген эки уулдуу болушту.

Эки неберенин чоң атасы, бир неберенин таятасы болуп, Сагыналы агай балдарынын тойлорунун четин көрүп, ыракатка батып жашап калды.

Эми Кенжекан эжеке, Айсулуу, Султансейит жана Султанмурат маркум агайдын көркөм өнөр таануу жаатындагы мурасын заамнбап ыкмалар менен дүйнөлүк коомчулукка таанытуу аргаларын көрүп келишет.

Чындыгында, маркум агайдын баалуу эмгектерин англис жана башка чет тилдерге котортуп, дүйнө коомчулугуна жеткирүү иши анын үй-бүлөсүнүн эле эмес, мүлдө айдыңдарыбыздын милдети катары бизди күтүп жатат.

Экинчи өмүрү китептерде улантылган айдың

Сагыналы Субаналиев агай мээнеткеч окумуштуу эле. Аны маркум фолклор таануучу Буудайбек Сабыр уулу (1933–2011), маркум этнограф Амантур Сейтаалы уулу Акматалиев (1934–2002) сыяктуу бел чечпей тынымсыз кумурскадай эмгектенген айдың деп билебиз.

Дагы караңыз

Элдик этнограф Амантурдун көөнөргүс изи

Бул улуу муундагылардан айырмаланып, Сагыналы агай Орусиядан терең академиялык таалим алууга жана кыргыз таанууну жаңы илимий сереге чыгарууга салым кошууга жетишкен илимпоз болчу.

Сагыналы агай өзүнүн ар тараптуу изилдөөлөрүндө кыргыз элдик музыкалык аспаптарынын XX кылымдын 80-жылдарына чейин дурустап изилдене элек жана сүрөттөлө элек 25 жаңы түрүн ачкан. Тагыраак айтканда, ал дээрлик унутулуп калган 25 музыкалык аспапка “жан киргизген”, аларды илимий усулда системалаштырган, кеңири илимий колдонууга жана аткаруучулук тажрыйбага (практикага) ырааттуу киргизген.

Бул мурда дээрлик унутулуп калган аспаптарды заманбап фолклордук-музыкалык топтордун пайдалануусу үчүн Сагыналы агай илимпоз катары гана эмес, уюштургуч жетекчи катары да зор рол ойногон.

Анын айрым китептерин санай кетелик:

1. Кыргыздын музыкалык аспаптары: идиофондор, мембранофондор, аэрофондор. – Фрунзе: “Кыргызстан”, 1986. – 166 б.;

2. Кыргыздын музыкалык аспаптары. – Фрунзе: “Адабият”, 1991. – 144 б.;

3. Чоорлор. – Фрунзе: “Кыргызстан”, 1986. – 50 б.;

4. Кыргыздардын улуттук инструменталдык музыкасы жана кыргыздардын инструментарийлери: Кыргыз Республикасынын Билим берүү жана Маданият министрликтери тарабынан музыкалык окуу жайлардын композитордук-теоретикалык факультеттеринин “Элдик музыкалык чыгармачылык” курсуна сунушталган окуу куралы. – Бишкек: “Учкун”, 2003. – 336 б.;

5. Музыка. Терминдердин түшүндүрмө сөздүгү. – Бишкек, Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2003. – 222 б.

Адистердин айтымында, профессор Сагыналы Субаналиев жүзөгө ашырган кыргыздардын салттуу музыкалык аспаптарын изилдөөдөгү илимий ачылыштар ондогон көөнө аспапты бүгүнкү музыка өнөрүндө кайрадан колдонууга мүмкүндүк жаратты.

Бул аракет улуттук аспаптардын тембрдик жана башка ар түстүү палитрасын жаңылоо жана кеңейтүү, улуттук музыканын табитин андан ары байытуу үчүн олуттуу огожо болду.

С.Субаналиев Кыргыз ССРинин жана Кыргыз Республикасынын Маданият министрлигинин көркөм өнөр башкармалыгынын башчысы катары мындай жаңыланууну ишке ашырууга жигердүү катышкан. Дал ушул мезгилде (б.а. “Кайра куруулардын” окуялар ургаалдуу жүргөн соңку учурларында жана эгемендиктин башаттык мезгилинде) "Камбаркан" мамлекеттик фольклордук-этнографиялык ансамбли түзүлүп, жер-жерлерде ушул сыяктуу башка да атаандаш чыгармачыл топтор жарала баштаган.

Сагыналы агай кыргыз күүлөрүн мурдараак нотага түшүргөн музыка таануучулардын айрым катачылыктарын оңдоп, өзү да нотага түшө элек далай күүлөрдү (анын ичинде дастандарды коштогон күүлөрдү) нота белгилери аркылуу дүйнөлүк чөйрөгө тааныткан.

Маселен, Сагыналы агай Шамашрап дубананын бир калмак баатырынын кызы Гүлгаакыга арнаган ыйык сезими чагылдырылган обондуу дастандын ноталарын китебине түшүргөн. (Караңыз: Субаналиев С. Комуз в традиционной культуре кыргызов: Монографическое исследование / Науч. конс. И.В.Мациевский; Науч. ред. и авт. вступ. ст. Д.А.Булатова. [Комуз – кыргыздардын салттуу маданиятында: Монографиялык изилдөө / Илимий кеңешчи И.В.Мациевский; Илимий ред. жана Алгы сөз автору Д.А.Булатова.] – Бишкек: Турар, 2023. – С. 306–308).

Айтмакчы, кыргыздардын өнөрпоздору аткарган бул дастанда сопулук поэзия жана музыка (анын кайырмасында сопулар зикир чалгандагы "лаа илааха илла-л-лаа" сыяктуу сөздөр бар эмеспи, анжыяндык кыргыздардын өзбек жана кыпчактар менен алакалары, ошондой эле сопулук тарыкаттын бир өкүлү болгон таланттуу дубананын калмак баатырынын кызы Гүлгаакыга ашык болушу аркылуу саясий жааттан жаңжалдашкан этностордун арасында согуш гана болбостон, тынч замандагы куда-сөөктүк мамилелер да орун алгандыгына ишаара кылган өзгөчө кызыктуу этностук-маданий маалымат камтылган эмеспи.

Шамашраптын, б.а. Шах-Машрабдын, прототибин айрым адистер өзбек акыны жана ойчулу Бабарахим Машрап (өзбекче Boborahim Mashrab; 1657 (1657), Наманган — 1711, Балх) менен окшоштурушат. Балким, бир жагынан, аны аны сөзсүз эле Бабарахим Машрап менен окшоштуруунун зарылчылыгы жоктур. Экинчи жагынан, акын Токтогул Сатылган уулу менен замандаш болгон Молдо Тойчу (1868—1943) сыяктуу эле бул өзбек акыны дагы анжыяндык кыргыздарга камыр-жумур жашагандыгын четке кагууга болбойт.

Машрап ысымы анжыяндык кыргыздарда да көп коюлчу. (Кыстара кетсек, биздин ноокаттык курсташ досубуздун ысымы Маширап эле).

Дегиңкиси, Сагыналы агайдын жаратмандык салымдарынын бардыгын бул чакан блогубузда кемелине келтире чагылдыра албайбыз.

Дагы караңыз

Улутунуп калды "Улуу Тоо"...

Профессор С.Субаналиевдин кийинки эмгектери дагы кыргыздын музыка таануусуна XXI кылымдын башында кошкон зор салым болуп калды.

С.Субаналиев тарабынан фолклордук экспедицияларда чогултулган кыргыздын кээ бир эски улуттук аспаптары Швециядагы Стокгольм музыкалык аспаптар музейинде жана Словакиянын тарых жана маданият музейинде экспонат катары көрсөтүлдү.

Маркум Сагыналы агайдын бул илимий жана маданий мурасы – жалпы кыргыз улутунун кыргыз таануу жаатындагы сыймыктуу мурасы болуп түбөлүккө аздектелип кала бермекчи. Анын ысымын болочокто дагы ырааттуу аздектеп эскерүү – аксылыктардын гана эмес, жалпы улутубуздун жаңы муундарынын орток парызы деп санайм.

Редакциядан. Автордун пикирин сөзсүз эле редакциялык турум катары кабылдоого болбойт.

Мыйзам долбоору азыркы глобалдашуу шарттарында Өзбекстандын эгемендигин жана аймактык бүтүндүгүн коргоо боюнча кошумча чараларды киргизүү зарылчылыгынан келип чыкканы белгиленген.

Чет элдиктердин же жарандыгы жоктордун Өзбекстанга киришине тыюу салууга, ошондой эле аларды өлкөдөн чыгарууга кандай аракеттер негиз болушу мүмкүн?

• Өзбекстандын мамлекеттик суверенитетине, аймактык бүтүндүгүнө жана коопсуздугуна каршы келүүчү ачык чакырык жасоо же ошондой аракет кылуу
• мамлекет аралык, социалдык, улуттук, расалык жана диний кастыкты козутуу
• Өзбекстандын кадыр-баркын, ар-намысын жана элинин тарыхын жаманатты кылуу.

Чектөө кандай?

Эми "жагымсыз" деп таанылган чет элдиктердин Өзбекстанга киришине беш жылга тыюу салынат. Алардын ошондой эле банк эсеп ачуусуна, кыймылсыз мүлк сатып алышына, мамлекеттик мүлктү менчиктештирүсүнө, каржылык жана келишим кызматташтыгына катышуусуна да жол берилбейт.

Мыйзам долбоорунда өлкөгө кирүүсүнө тыюу салынган адамдарды депортациялоонун негиздери жана тартиби да аныкталган. Тактап айтканда, чет элдик жаран Тышкы иштер министрлигинен билдирүүнү алган күндөн тартып 10 күндүн ичинде өз ыктыяры менен Өзбекстандан чыгып кетиши керек.

"Бул мөөнөттүн ичинде өз ыктыяры менен кетпесе, ал адам ички иштер органдары жана башка компетенттүү органдар тарабынан депортацияланат, башкача айтканда, мажбурлап чыгарылат", — деп айтылат документте.

Буга чейин "Азаттыктын" өзбек кызматы "Озодлик" радиосу айрым орусиялык пропагандачылардын Өзбекстанга каршы билдирүүлөрүнөн кийин бир катар коомдук активисттер бул өлкөнүн Тышкы иштер министрлигине "жагымсыз адамдардын" тизмесин түзүүнү сунуштаганын жазган.

Тактап айтканда, орусиялык жазуучу, пропагандачы Захар Прилепиндин 2023-жыл, декабрдагы Өзбекстандын Орусияга кошулушу тууралуу билдирүүсүнөн кийин Орусиянын Ташкенттеги элчиси Өзбекстандын Тышкы иштер министрлигине чакырылган. Прилепин "өзбекстандык 2 миллион жаран биздин өлкөдө жүргөндүктөн, Орусия Өзбекстанды аннексиялап алышы керек" деп айткан. Быйыл жыл башында орусиялык тарыхчы Михаил Смолин болcо Орусиянын НТВ телеканалында сүйлөгөндө, "1917-жылкы революцияга чейин өзбектер жок болчу" деген.

Коомдук активисттер менен өзбек блогерлер "орус шовинисттерине мындан ары жумшак жана сабырдуу мамилени" токтотууну жана Смолин сыяктуу адамдарга кылмыш ишин козгоп, Өзбекстанга кирүүсүнө тыюу салууну талап кылышкан.

Коомдук талкууга алынбай кабыл алынган жаңы мыйзам социалдык тармактарда да түрдүү пикирлерди жаратты. Айрым активисттер муну орусиялык пропагандисттерге өз убагында берилген жооп катары сыпаттаса, мыйзам ар кандай чечмелениши мүмкүн жана саясий оппоненттерге, бийликти сындагандарга каршы колдонулушу мүмкүн деп кооптонгондор да жок эмес.

@r_kusherbayev:

"Буга чейин бир катар чет элдик саясатчылар Өзбекстандын дарегине кемсинткен билдирүүлөрдү жасаган. Келечекте мындай шовинисттерге жаңы мыйзам татыктуу жооп болот".

Дилшод Муртазаев:

"Алар жөн гана "чет элдик агенттер" мыйзам долбоорун көчүрүп, чаптап коюшкан. Парламенттер аралык байланыш".

Nodirbek:

"Эң негизгиси, бул мыйзамды чыныгы патриотторго карата колдонбой, мамлекет башчысын мазактоо менен мамлекетти кемсинтүүгө теңеп жатышат. Менимче, дал ушундай болот".

Ал арада сынчылар өзбек депутаттары кабыл алган жаңы мыйзам менен Орусияда жана айрым мурдагы советтик республикаларда кабыл алынган "чет элдик агент" мыйзамдарынын ортосундагы окшоштуктарды белгилешет.

Бирок Лондондо жайгашкан Central Asia Due Diligence аналитикалык борборунун директору Алишер Илхамов "Озодликке" берген маегинде жаңы мыйзамды "чет элдик агенттер" жөнүндөгү мыйзам менен чаташтырбоо керектигин айтат.

"Айрым чет элдик жарандардын өлкөгө кирүүсүнө тыюу салган мыйзамдын жакшы жактары да, кемчиликтери да бар. Биринчиден, аны "чет элдик агенттер" жөнүндөгү мыйзам менен чаташтырбоо керек. Өзбекстанда эл аралык уюмдар менен иштешкен бейөкмөт уюмдардын ишмердигин чектеген ушул сыяктуу башка мыйзам актылары да бар. Алар 2005-2007-жылдары кабыл алынган. А "Чет элдик агенттер" – бул өлкөдө жашап, кандайдыр бир себептерден улам эл аралык уюмдар менен кызматташып, бийликтин шектенүүсүнө кабылган Өзбекстандын жарандары.

Ал эми "жагымсыз" дегендер кимдер? Жаңы мыйзам айрым чет элдик жарандардын өлкөгө кирүүсүнө тыюу салат. Бул мыйзам долбоору өлкөнүн эгемендигине коркунуч келтирген, Өзбекстанга кастык кылган адамдарга тиешелүү. Албетте, мындай адамдарга чара көрүлүп, өлкөгө киргизилбеши керек. Дагы бир категориядагы адамдар – орус жарандыгын алып, Украинага каршы согушка катышкандар менен да күрөшүү керек, анткени алар Орусия империясынын агенттери катары да коркунуч жаратышы мүмкүн. Бирок мыйзам долбоорунда дагы бир кемчилик бар. Бул Өзбекстанга каршы пикирин айткан адамдарга тиешелүү. Боордош Казакстанга каршы душмандык аракеттерге да чектөөлөр киргизилиши керек", - дейт Алишер Илхамов.

Чет элдик агенттер кимдер?

Бул термин чет өлкөдөн каржылык колдоо алган чет элдик уюмдарга, ЖМКларга жана адамдарга карата колдонулат.

Быйыл майда грузин парламенти өлкөнүн президенти Саломе Зурабишвилинин каршылыгына карабай "чет элдик агенттер" жөнүндө мыйзамды кабыл алган.

Грузияда "орус мыйзамы" деп аталган бул документ коомчулуктун нааразычылыгын жараткан. Көп өтпөй Евробиримдик менен АКШ Грузияга каржылоо жана насыялоо системасын катуу чектей турганын, өлкөнүн Евробиримдик менен интеграциясы тоңдурулаарын эскерткен.

"Бийликтеги партия президенттин "орус мыйзамына" вето койгонун жокко чыгаруу үчүн парламенттик көпчүлүктү пайдаланып, Грузиянын Европа Биримдигине карай жолун жапты. Трагедия, бирок чындык", - деп жазган Швециянын мурдагы премьер-министри Карл Билдт өзүнүн X баракчасында.

2024-жылы апрель айында Кыргызстандын бийлиги да "чет элдик өкүл жөнүндө" мыйзамды кабыл алган.

Президент Садыр Жапаровдун айтымында, өлкөдө 30 жылдан бери иштеп келе жаткан бейөкмөт уюмдар эч жерде катталбай, эч кимге отчет беришкен эмес. Болгону алар банктык эсептерди ачып, чет элдик донорлордон акча алып, өз каалоосу менен жеке максаттарына жумшашкан.

"Мындан ары алар башкалары менен бирге Юстиция министрлигинен каттоодон өтүшөт. Банктык эсептер ачылат. Эми алар ачык иштей башташат. Мурдагыдай башаламандык болбойт", — деди Жапаров.

Ошол эле учурда Жапаров "чет элдик өкүл" деп жарыялангандарга каршы "куугунтук болбойт" деп ишендирген.

Францияда жайгашкан "Борбор Азиядагы адам укуктары" уюмунун жетекчиси Надежда Атаеванын айтымында, Өзбекстанда кабыл алынган мыйзам Шавкат Мирзиёевдин тушунда кабыл алынган башка документтерден шашылыш каралганы менен айырмаланат.

"Бул мыйзам буга чейин кабыл алынган башка көптөгөн мыйзамдардан айырмаланып турат жана тез арада ишке кирет. Анткени ал өз оюн ачык айткан, Өзбекстандагы адам укуктарынын абалын сындаган, бул өлкөдөгү коррупцияга байланыштуу иликтөөлөрдү жүргүзүүгө мүмкүнчүлүк бербеген аткаминерлерге жана сотторго өзүм билемдик менен чечим чыгарууга жол ачат. Башкача айтканда, өкмөт бул мыйзамды пайдаланып, кандайдыр бир жол менен Өзбекстандын имиджине таасир эткен коомдук активисттердин үнүн басуу үчүн колдон келгендин баарын жасайт. Бул мыйзамды кандайдыр бир деңгээлде "чет элдик агенттер" жөнүндөгү мыйзамга салыштырууга болот. Өзбекстанда укук коргоо уюмдарын жана көз карандысыз басылмаларды каттоого мүмкүнчүлүк болбогондуктан, чет өлкөдө жашап, Өзбекстандын өкмөтү берген маалыматтан башкача пикирлерди айткандар куугунтукка алынууда", – дейт Надежда Атаева.

"Чет өлкөлүк өкүл" жөнүндө мыйзам дүйнөнүн башка көптөгөн өлкөлөрүндө дa кабыл алынган. Алардын арасында Украина, Орусия, Кыргызстан, АКШ, Австралия, Венгрия, Израил бар.

Бирок укук коргоочулар бул мыйзам сөз эркиндигин чектейт, авторитардык режимге ыктаган өлкөлөрдө чет элдик демократиялык баалуулуктарды жайылтууга багытталган фонддордун жана уюмдардын ишмердигине тоскоолдук жаратат деген пикирде.

"Бул мыйзамдын кабыл алынышы – сөз эркиндигин басууга багытталган жаңы доордун башталышынын белгиси. Өзбекстанда бийликти сындагандардын баары же түрмөдө, же атайын кызматтын катуу көзөмөлүндө. Социалдык тармактарда кандайдыр бир деңгээлде активдүү болгон же дипломаттар же БУУнун өкүлдөрү менен жолугушууларга катыша алган активисттерди жакында эле ИИМдин Терроризмге каршы күрөшүү башкармалыгынын тергөөчүлөрү байкоого алып, бейрасмий түрдө суракка чакырды. Башкача айтканда, Өзбекстанда жарандык активдүүлүктү басуу процесси жүрүп жатат. Эми бийлик чет жерде жашап, алар менен кызматташуудан баш тарткандарга каршы багыт алды", - дейт Надежда Атаева.

Коңшу Казакстанда аталган мыйзам жок. Бирок былтыр сентябрда Казакстандын Финансы министрлигинин Мамлекеттик кирешелер комитети чет жана эл аралык мамлекеттердин өкүлдөрүнөн, уюмдардан жана жеке жактардан акча же мүлк алган адамдардын жана уюмдардын тизмесин жарыялаган.

Реестрге 240 жеке жана юридикалык жактар кирет. Серепчилердин айтымында, бул чет өлкөдөн каржыланган бейөкмөт уюмдардын толук тизмеси эмес.

Көпчүлүк активисттер Өзбекстанда кабыл алынган мыйзам долбоору өлкөнүн эгемендигине жана бүтүндүгүнө коркунуч келтирген чет элдиктерге, өзгөчө шовинисттик жана улутчул орус саясатчыларга каршы багытталган деп эсептешет.

Азырынча Өзбекстанга негизинен чет өлкөнүн жарандыгын алган журналисттер менен саясий активисттердин, ошондой эле бийликти сындагандардын кирүүсүнө тыюу салынган.

Алардын арасында британ жарандыгын алган өзбекстандык журналист жана режиссёр Шахида Якуб, өзбекстандык активист Исокжон Закиров, польшалык журналист Агнеска Пикулицка-Вильчевска, блоггер Искандар Македонский, кыргызстандык блогер жана коомдук активист Бахром Рахмон, жазуучу жана котормочу Евгений Бунин, жазуучу жана журналист Хамид Исмаилов, оппозициячы Насрулла Сайид, фотокабарчы Виктория Ивлева жана башкалар бар.

"Озодлик" радиосунун макаласын орус тилинде бул жерден окуй аласыз.