Ошол эле кезде башкаруучу партиянын таасири жана алдыдагы парламенттик шайлоого ылайыктап, аны жаңыча куруунун маселелери талкуулана баштады.
КСДП - өзгөртүүгө муктаждык
"Перспектива" аналитикалык борборунун жетекчиси Валентин Богатырев жарандык активисттерге Кыргызстандагы саясий абал боюнча божомолдору менен бөлүштү. Ал былтыр бийлик мыйзамдуу алмашканын айтып, муну жагымдуу жагдай катары мүнөздөдү. Ал партиялык система өзүн актабай, парламентке өткөн фракциялар партиялык баалуулуктардан тышкары калганын белгиледи. Саясий технолог Валентин Богатырев керек болсо парламенттеги башкаруучу партия болуп саналган Кыргызстан социал-демократтар партиясы да өзгөрүүгө муктаж экенин айтты.
- Ал жакта, менимче, бардыгын алмаштырыш керек болот. Биринчи кезекте партиянын максатка жетүү жолдорун аныктаган стратегиялык концепцияны иштеп чыгуу милдети турат. Ошондой эле партиянын саясий жана идеологиялык багыттарын турумдаштыруу зарыл. Анткени бул партиянын партиялык курулушу көп жылдан бери каралбай, стихиялуу шартта өнүгүп келди. Бул партия дайыма бийликте болуп келгендиктен анын катарына улам ар кайсы топтор кирип, чогулуп калган. Ал топтор партияга кандайдыр пайда алып келгендин ордуна анын арасы териштирүүгө жык болду. Жууркандын учун улам бири өзүнө тарта берип, бул ар кайсы саясий топтордун күрөшүнө айланып кеткен.
Ошол эле учурда саясий технолог Валентин Богатырев Баш мыйзамдын күчүнө кирген ченемдерине ылайык, президенттик бийликтин таасиринин сакталышы жана премьер-министрдин ыйгарым укугунун көбөйүшү менен байланышкан жагдайга токтолгон. Валентин Богатырев премьер-министрге аткаруу бийлигиндеги кадр саясатын өз алдынча аныктап, ага өкмөт мүчөлөрүн бошотуу укугу берилгенин парламенттик системадагы натыйжалуу чара катары баалады. Ал ошондой эле премьердик бийликти андан ары чыңдаш үчүн атайын кызматты өкмөттүн курамына киргизүү маселесин көтөрдү.
Богатырев белгилеген бийлик партиясындагы иштер тууралуу КСДПнын өкүлдөрү Рыскелди Момбеков менен Иса Өмүркуловго кайрылганыбызда алар бул боюнча комментарий берүүдөн баш тартышты.
Чатакташууга себептер
Саясатчы Равшанбек Жээнбеков президенттик жана премьердик бийликтин таасири тууралуу төмөндөгүчө ой бөлүштү:
- Жаңы Баш мыйзамдын негизинде деле премьер-министр толук күчкө ээ боло албайт. Анткени президенттин колунда УКМК менен Башкы прокуратура турат. Кандай болгон күндө дагы кандайдыр убакыт өткөндөн кийин президент ал жакка өз кадрларын коёт. Бул биринчи кезекте жаңы президенттин өз алдынчалыгын көргөзөт. Мына ошондуктан ал эки кызматтын жетекчилерин кызматтан алуу маселесинде чатак чыгышы мүмкүн. Чатакташуу мурдагы президент менен азыркы президенттин ортосунда болбосо дагы, алардын тегерегиндегилердин ортосунда чыгышы мүмкүн. Ошондой эле учурдагы президент менен премьер-министрдин командаларынын ортосунда тирешүү бар экени азыр эле байкалып калды. Жазга жуук мындай чатактар ачыкка чыгышы мүмкүн. Чатактын негизги себептери кадр саясаты жана чечимдерди кабыл алуу маселесине байланыштуу болушу мүмкүн.
Баш мыйзамдын жаңы беренелери
Баш мыйзамдын жаңы беренелери
Валентин Богатырев да президент менен премьер-министрдин ортосунда бийлик ресурстары үчүн тирешүү бышып калганын айткан. Ал мындай карама-каршылык эки жактын командасынын ортосунда байкалып, тең салмактуулукту сактап калуу бара-бара татаалдаша бере турганын болжолдогон.
Ыйгарым укуктардын салмагы
Ошол эле кезде юрист, конституциялык укук боюнча адис Клара Сооронкулова муну тирешүү деп атоого мүмкүн эмес экенин айтып, бирок ошол эле кезде президентти күчтөндүрүүгө укуктук негиздер жок экенин белгиледи.
- Азыр эми бул эки борбордун ортосунда айыгышкан деле тирешүү байкалбайт. Атаандаштык - табигый эле көрүнүш. Негизи жаңы Баш мыйзам боюнча бийликтин көпчүлүгү премьер-министрдин колунда болушу керек. Эгерде президент менен премьер-министрдин ортосунда тирешүү күчөп кете турган болсо, анда "парламенттеги саясий күчтөр кимди колдойт" деген маселе күн тартибине чыгат. Бул жерде мурдагы президент КСДП партиясын күчтөндүрүп, ал аркылуу өзүнүн парламенттеги көзөмөлүн алып барышы мүмкүн.
- Бизде "көмүскөдөгү реалдуу башкаруучу" деген дагы бир бийлик институту пайда болду. Атамбаев президенттиктен кеткени менен бийликтин реалдуу рычагдарын сактап калды.Равшан Жээнбеков.
Ошол эле учурда адистер Баш мыйзамда чечим кабыл алуунун эки "борбору" болуп калып, президент менен премьер-министрдин ыйгарым укуктары кесилишип калган жагдайлар бар экенин белгилешүүдө. Мурдагы вице-премьер-министр, коомдук ишмер Базарбай Мамбетов муну башкаруу системасынын өксүгү катары мүнөздөдү:
- Жаңы Баш мыйзам боюнча биз премьер-министрге көп ыйгарым укуктарды бердик. Ошол эле кезде президент деле бир топ ыйгарым укуктарын сактап калган. Мунун өзү бара-бара экөөнүн ортосундагы карама-каршылыктардын күчөшүнө алып келет. Бул жагдай мамлекеттик башкарууга зыянын тийгизет. Учурда биз мамлекеттик бийлик органдарынын укуктарын жана милдеттерин тактап, жоопкерчилигин көтөрүшүбүз керек. Биз президент өкмөттүн иши үчүн жооптуу болгон саясий системаны калыбына келтиришибиз зарыл. Өкмөт азыр эч нерсе чече албайт. Штаттык орундар болсо аябай эле чоң.
Мындан сырткары айрым саясатчылар жаңы мамлекет башчысы качанга чейин экс-президенттин жана башкаруучу партиянын таасиринде калат деген суроонун үстүндө баш катырышууда.
Саясатчы Равшан Жээнбеков жаңы президенттин өз алдынча саясат жүргүзүүгө жөндөмдүүлүгү сыноодо экенин айтып өттү:
- Бизде "көмүскөдөгү реалдуу башкаруучу" деген дагы бир бийлик институту пайда болду. Атамбаев президенттиктен кеткени менен бийликтин реалдуу рычагдарын сактап калды. Учурда президент Сооронбай Жээнбеков бир адамдын эмес, жалпы элдин президенти болом десе, анда ал анын таасиринен чыгып, өз алдынча саясат жүргүзүшү керек. Анын жалпы эл тарабынан шайланышы буга мүмкүнчүлүк берген. Президенттин чөйрөсү дагы анын реалдуу бийликти колуна алып, иш алып барышына түрткү бериши керек. Бул эки фактор жакында аябагандай маанилүү жагдайга алып барат.
2016-жылы 11-декабрда өткөн референдум аркылуу Конституцияга өзгөртүүлөр киргизилген. Ага ылайык, өкмөт башчысынын ыйгарым укуктары кеңейтилген болчу. Конституциядагы өкмөт башчысынын ыйгарым укуктарын кеңейткен айрым беренелери 2017-жылдын 1-декабрынан тартып гана күчүнө киргизилген. Премьер-министрге өкмөт мүчөлөрүн жана аткаруу бийлигинин жетекчилерин кызматынан бошотуу укугу берилген. Ага Ички иштер министрлиги, Коргоо комитети жана Чек ара кызматы сыяктуу күч түзүмдөрү дагы карайт. Ошол эле кезде күч түзүмдөрү президент тарабынан дайындала турган Генералдык штаб менен Коопсуздук кеңешинин көзөмөлүндө да турат. Анткени жаңы Баш мыйзам боюнча мамлекет башчысынын карамагында тышкы саясатты аныктоо жана Коопсуздук кеңеши менен Генералдык штаб аркылуу куралдуу күчтөргө жетекчилик кылуу укугу калтырылган. Ошондой эле президент УКМКнын төрагасы менен башкы прокурорду дайындап жана бошото алат.
