«У Беларусі на пачатку вайны нацысты скардзіліся, што ім не ўдаецца падбухторыць людзей так, каб яны дапамагалі ім у генацыдзе габрэяў ці рабілі пагромы, як гэта было ў Польшчы, у Коўне ці ў Рызе», — расказвае Аніка Вальке, нямецкая дасьледчыца, якая працуе ў Вашынгтонскім унівэрсытэце ў Сэнт-Луісе, аўтарка кнігі «Піянэры і партызаны: вусная гісторыя нацысцкага генацыду ў Беларусі» («Pioneers and Partisans: An Oral History of Nazi Genocide in Belorussia», Oxford University Press, 2015). Прэзэнтацыя кнігі прайшла ў чэрвені ў межах праекту ECLAB_Інтэракцыя.
Вальке кажа, што падчас вайны «савецкія габрэі былі ў асабліва складанай сытуацыі, бо якраз антысэмітызм наблізіў ідэі акупантаў да прымхаў, пашыраных сярод савецкага насельніцтва і савецкіх уладных структур. Шанцаў на выжываньне было вельмі мала».
Паводле яе дадзеных, 800 тысяч габрэяў загінулі ў Беларусі за час нямецкай акупацыі.
«Пасьля вайны была шырока пашыраная думка, што габрэі не ваявалі, не супраціўляліся, пасіўна сядзелі ў эвакуацыі і чакалі, калі савецкія войскі іх вызваляць» — сьцьвярджае гісторык, якая працягвае сваё дасьледаваньне ў Беларусі.
У Менску Аніка Вальке адказала на пытаньні Радыё Свабода.
— Аніка, вы казалі, што савецкай уладзе быў уласьцівы антысэмітызм. У чым гэта праяўлялася? Ці паўплывала гэта на тое, як ацэньваўся пасьля вайны ўклад габрэяў у антыфашысцкі супраціў?
— Тут ёсьць некалькі аспэктаў. З аднаго боку, доўгія гады, амаль да распаду Савецкага саюзу ўвесь ваенны наратыў быў скіраваны на перамогу. З другога боку, сьцьвярджалася, што ўсе савецкія грамадзяне пакутавалі аднолькава. Канечне, так і можна казаць — сапраўды, пакутавалі ўсе. Але габрэяў сыстэматычна зьнішчалі на базе іх ідэнтычнасьці. Тое, што гэта не ўспаміналі і ніяк не адзначалі ў СССР — гэта вялікая праблема. Бо праз гэта не было аніякай размовы пра тое, што калябаранты ўдзельнічалі ў зьнішчэньні габрэяў ці спрыялі ў гэтым фашыстам.
Сёньня ўжо вельмі складана знайсьці людзей, у якіх ёсьць інфармацыя пра тое, як савецкія людзі ставіліся адзін да аднаго ці да габрэяў падчас вайны.
У сытуацыі, калі не прызнавалі, што габрэі пакутавалі падчас вайны нейкім асаблівым чынам, складана адзначыць, што для іх супраціў — гэта ня толькі ваяваць са зброяй у руках. Бо большасьць зь іх — жанчыны, дзеці, пажылыя людзі. Яны не карысталіся зброяй, яны ня мелі доступу да зброі, для іх вайсковы супраціў быў немагчымы. А ўвесь савецкі наратыў вайны канцэнтраваўся вакол супраціву вайсковага. Маўляў, ёсьць вораг, мы зь ім ваюем са зброяй у руках.
А калі мы кажам пра генацыд — то кажам пра цэлы апарат войска са зброяй у руках, які з усёй моцай накінуўся на цывільнае насельніцтва. Гэта не барацьба, гэта ня роўная сытуацыя, скажам так. Таму мы павінны шырэй разумець само паняцьце супраціву. Калі казаць пра генацыд, то супрацівам трэба назваць тое, як людзі шукаюць усякі спосаб уратаваць сябе і іншых.
— Калі на савецкай прасторы пачалі гаварыць, што ў габрэяў падчас Другой сусьветнай вайны была адмысловая гісторыя?
— Гэта было падчас перабудовы. Раньнія 80-я. Тады ўзьніклі першыя арганізацыі, асацыяцыі былых вязьняў гета і канцлягераў, былых прымусовых працоўных. Яны часта ствараліся па нацыянальнай прыкмеце. І тады ўтварыўся новы дыскурс пра вайну. Бо ў савецкі пэрыяд у гэтых людзей не было магчымасьці выказацца.
Напрыклад, я нядаўна была ў Бешанковічах, вывучала гісторыю помнікаў. Там ёсьць стэля на месцы расстрэлу габрэяў. Яе паставілі ў 1958 годзе. Чалавек, які клапаціўся, каб яе паставілі, меў досыць высокую пасаду на адным з прадпрыемстваў у Ленінградзе. І пасьля таго, як ён паставіў помнік, яго панізілі на пасадзе.
І такіх выпадкаў было шмат. Людзі, якія выжылі і зьехалі пасьля вайны, вярталіся, каб увекавечыць памяць пра забітых сваякоў — каб ведалі, што тут забівалі тысячы людзей проста таму, што яны габрэі. І мясцовыя ўлады ім не дазвалялі паставіць помнік. Часта яны рабілі гэта самі, за свае грошы, і потым за гэта цярпелі.
— Што можна казаць пра ўдзел беларусаў у генацыдзе?
— Мне асабіста цяжка сказаць. Я гэта вывучаю, ёсьць іншыя дасьледчыкі. Але гэта складана, бо большасьць дакумэнтаў пра тых, хто дапамагаў немцам — у архіве КДБ, а яны закрытыя.
З другога боку адразу пасьля вызваленьня ў некаторых выпадках партызаны ці вайскоўцы проста расстрэльвалі «здраднікаў радзімы»...
— Ці лічыўся такім здраднікам чалавек, які выдаваў габрэяў?
— Гэта вялікае пытаньне. Я літаральна цяпер яго дасьледую. Некаторыя дадзеныя пра тых, хто зь мясцовых спрыяў немцам ідэнтыфікаваць габрэяў ці тых, хто дапамагаў партызанам, ёсьць. Спадзяюся, што ў найбліжэйшы час змагу пра гэта расказаць больш падрабязна.
Калябарацыянізм у Беларусі быў меншы, чым ва Ўкраіне
Але і я, і іншыя навукоўцы кажуць і маюць доказы таго, што калябарацыянізм у Беларусі быў меншы, чым ва Ўкраіне. Ва Ўкраіне, Літве, Латвіі людзей, якія гатовыя былі ўступаць у нямецкія дапаможныя атрады, было нашмат болей. Ёсьць шмат людзей у Беларусі, якія дагэтуль могуць пацьвердзіць, што менавіта ўкраінцы і латышы акружалі гета, дапамагалі нацыстам весьці людзей на расстрэл ці ўдзельнічалі ў расстрэлах.
І гэта, канечне, вельмі цікавае пытаньне, чаму ў Беларусі была іншая сытуацыя. Чаму менавіта ў Беларусі, асабліва на пачатку вайны, немцы скардзіліся, што ім не ўдаецца падбухторыць людзей, каб тыя дапамагалі ім ў генацыдзе габрэяў ці рабілі пагромы, як гэта было ў Польшчы, ці Коўне, ці Рызе.
Думаю, прычына ў тым, якія стасункі паміж людзьмі склаліся яшчэ ў перадваенным беларускім грамадзтве. І, канечне, трэба мець на ўвазе, што гэта былая рыса аселасьці, дзе габрэі жылі ў пэрыяд Расейскай імпэрыі. Вельмі шмат месцаў, асабліва ва Ўсходняй Беларусі, дзе яшчэ да рэвалюцыі больш за траціну насельніцтва былі габрэі. Яны былі часткай грамадзтва, не было няроўнасьці, былі цесныя эканамічныя, сацыяльныя і культурныя сувязі. Гэта стварала кантэкст, які не даваў беларусам шырока ўдзельнічаць у забойстве.
Але, канечне, такое было, але ў якіх памерах, трэба яшчэ вывучаць.
— Часам кажуць, што ў Беларусі была асаблівая сытуацыя, калі габрэі мелі магчымасьць супрацьстаяць нацыстам, бараніцца са зброяй, напрыклад, у габрэйскіх партызанскіх атрадах. Гэта і праўда асаблівасьць беларускай тэрыторыі?
— Не. Былі спробы габрэяў арганізавацца, напрыклад, у Польшчы, але там партызанскі рух быў нашмат горш разьвіты. Быў атрад у Югаславіі. Але беларуская і ўвогуле савецкая тэрыторыя, вядома ж, асаблівая. Кажуць, што ў Беларусі ад 3 700 да до 5 000 габрэяў былі ў габрэйскіх атрадах.
— Як расказвалі вашы рэспандэнты — чаму яны ядналіся ў атрады паводле нацыянальнасьці? Чаму гэта аказалася важным для савецкіх людзей?
— Зь дзьвюх прычын. Яны былі цывільныя і ня ведалі, як ваяваць. І яны былі вельмі маладыя — 14-15 гадоў і нават маладзейшыя. У вайсковыя атрады іх ня бралі.
Зь іншага боку некаторыя камандзіры партызанскіх атрадаў маглі быць антысэмітамі, і не прымалі габрэяў у атрад якраз таму, што яны габрэі. Альбо яны і праўда былі антысэмітамі, альбо пыталіся: «Калі ты габрэй, чаму ты дагэтуль жывы?»
Таму разьвіваліся асобныя групы габрэяў. Вось быў такі сямейны атрад імя Зорына, які дзейнічаў каля Менску. Я расказвала пра яго на прэзэнтацыі. Гэта асаблівая сытуацыя, якая ўзьнікла ўвесну 1943 году. Тады было ўсім ясна, што менскае гета хутка зьнішчаць. Сотні людзей стараліся адтуль уцячы. Яны ня ведалі куды, проста зьбіраліся ў лесе, дзе, як яны меркавалі, ёсьць сувязныя з партызанамі.
— Чым адрозьнівалася ўнутраная арганізацыя такіх атрадаў ад іншых савецкіх партызанскіх атрадаў?
— Там было шмат цывільных людзей, якія не хадзілі рабіць засады, не закладалі мінаў пад чыгуначныя каляіны. Было шмат дзяцей.
У атрадзе Зорына было 600 чалавек. Зь іх 280 жанчын. 240 чалавек былі маладзейшымі за 20 гадоў, і зь іх 150 дзяцей-сірот, якія былі падабраныя ў лясах.
У гэтым атрадзе працавалі млын, працаваў шпіталь, была чарада кароў, была будаўнічая група, пякарня, шавецкія і кравецкія майстэрні. Там была школа, дзе дзеці вучыліся чытаць і пісаць. Але ім таксама расказвалі пра марксізм-ленінізм, савецкую ўладу. Была піянэрская дружына, якая актыўна дзейнічала. Яны пісалі ліст Сталіну, які я знайшла ў архіве.
Такія атрады ня толькі выратоўвалі габрэяў, але і падтрымлівалі сваёй працай іншыя партызанскія атрады. Шмат хто казаў, што без гэтай падтрымкі было б цяжка.
— Мы зь Беларусі сочым за тымі дыскусіямі, якія разгараюцца ў Літве ў сувязі з кнігай Руты Ванагайтэ «Нашы», якая апісвае ўдзел літоўцаў у Галакосьце. Літаральна днямі выбухнуў новы скандал, калі польскі МЗС жорстка адрэагаваў на словы Сьвятланы Алексіевіч пра ўдзел палякаў. Што да Літвы, то Ванагайтэ кажа, як быў падрыхтаваны сьпіс з 2000 прозьвішчаў адказных за галакост літоўцаў. Улада ведае пра гэта сьпіс, але нічога ня робіць. Як на вашу думку — такі працэс у 2016 годзе патрэбны? Якія наступствы ён будзе мець для краіны і супольнасьці, калі яго распачаць, і (што таксама важна) калі яго не распачаць?
— У Літве асаблівая сытуацыя. Там некалькі гадоў таму падалі ў суд на габрэйскіх партызанаў, бо яны нібыта забівалі літоўцаў. Хаця гэтыя літоўцы хутчэй за ўсё супрацоўнічалі зь немцамі.
Але гэта складанае пытаньне. Бо калі прывесьці гэтых людзей цяпер у суд, то што гэта дае? Заўжды можна сказаць, што ім больш за 80 гадоў, яны хутка пакінуць гэты сьвет.
Зь іншага боку, важна паказаць, хто менавіта ўдзельнічаў у генацыдзе. Інакш мы не разумеем, як увогуле генацыд працуе. Як гэта магчыма, што людзі забіваюць адзін аднаго з-за расавай ідэнтычнасьці, па нацыянальнай, рэлігійнай прыкмеце. Патрэбныя гістарычны доказы таго, што менавіта здарылася, і хто ў гэтым удзельнічаў.
Юрыдычны працэс — гэта іншая справа. Ён паказвае, што сучасная дзяржава асуджае генацыд. Калі дзяржава паводзіць сябе так, што «было — і давайце забудзем», то значыць, што ім гэта ў пэўным сэнсе ўсё адно. Думаю, што трэба рабіць і тое, і другое. Але самае важнае — гэта публічная дыскусія пра тое, чаму была частка насельніцтва, якая садзейнічала акупацыйнаму рэжыму, менавіта ў генацыдзе мясцовых жыхароў — былі яны габрэямі ці не.
— Нямецкае грамадзтва часта прыводзяць у прыклад таго, як працаваць з гістарычнай віной. Кажуць пра тое, што дзяржава юрыдычна і фінансава яе выкупае, напрыклад, праз кампэнсацыямі тым, хто пакутаваў ад злачынстваў нацыстаў. Наколькі сучасныя немцы ўсьведамляюць гэтую гістарычную віну? І яшчэ пытаньне — як доўга трэба несьці гэты цяжар? Калі канец гэтаму выкупленьню?
— Я з таго пакаленьня, якое крытычна ставілася да таго, як нямецкае грамадзтва дае рады мінуламу пэрыяду нацызму. Канечне, дыскусія пра гэта пачалася ў нас вельмі позна. Толькі ў позьнія 1950-раньнія 1960-я гады зьявіўся пракурор Фрыц Баўэр, які патрабаваў суду над супрацоўнікамі Аўшвіцу. І тады быў вялікі супраціў унутры нямецкага грамадзтва, якое не хацела гэтых судоў. Людзі не пагаджаліся, каб іх абвінавачвалі ў тым, што яны зрабілі падчас вайны. Толькі пры канцы 90-х, ужо пасьля аб’яднаньня, нямецкі ўрад сур’ёзна стаў займацца гэтым пытаньнем. І адбылося гэта таму, што нямецкія прадпрыемствы спрабавалі выйсьці на амэрыканскі рынак. І там сказалі, што нельга, і толькі тады, калі яны прызнаюць, што спрыялі нацысцкаму рэжыму. Інакш, думаю, гэты працэс ніколі б не пачаўся.
Таму калі яны пагадзіліся выплаціць кампэнсацыі былым прымусовым рабочым, вязьням канцлягераў і гета гэта было ўжо ў 2000-м годзе. Шмат каго не было ў жыцьці, і яны ніколі не даведаліся, што нямецкі ўрад бярэ на сябе адказнасьць за іхныя пакуты. Гэта было вельмі позна, і таму я крытычна да гэтага стаўлюся.
Цяпер у Нямеччыне гэтая дыскусія цесна зьвязаныя з тым, што вялікая частка нашага насельніцтва — мігранты. Для іх нямецкая гісторыя — нешта такое, што ня тычыцца іх асабіста. У школах настаўнік не зусім ведае, як выкладаць гісторыю нацыянал-сацыялізму людзям, якія тут не нарадзіліся, у іх карані ў Турцыі, Сэнэгале і ўвогуле адусюль.
Насельніцтва мяняецца, але гэтае пытаньне трэба ставіць, і трэба ўсьведамленьне таго, што адбылося ў мінулым. Людзі мусяць ведаць, што здарылася і як разьвіваўся нацысцкі рэжым. Як адбылося, што мільёны немцаў у ім удзельнічалі і ім было выгадна, што такі рэжым быў.
Яны мусяць разумець, што менавіта расізм быў базай нацысцкай ідэалёгіі. Яна трымалася на гэтым і без расізму, без антысэмітызму нацыянал-сацыялістычная ідэалёгія не працавала б. Трэба ўсьведамляць і гэтае канкрэтнае мінулае, і агульную дынаміку генацыду. Як прыходзіць той момант, калі розныя этнічныя і нацыянальныя групы пачынаюць варагаваць і праліваць кроў?
Тут можна сказаць, што галакост і нацыянал-сацыялізм — гэта толькі адзін прыклад. Але трэба казаць і пра тое, што нацысцкі генацыд быў першым, калі цэлая дзяржава кінула ўсе рэсурсы — бюракратычныя, эканамічныя, палітычныя, тэхналягічныя — на тое, каб забіваць людзей. Іншы генацыд — у Руандзе, Срэбраніцы — там людзі забівалі адзін аднаго сваімі рукамі. А там быў Аўшвіц, была фабрыка сьмерці — гэта іншая справа. І трэба ўсьведамляць, што тэхналёгія мае небясьпечны патэнцыял, калі працуе ў межах моцнай ідэалягічнай сыстэмы.
