Вясея — вёска па-свойму ўнікальная. На месцы зруйнаванай за Хрушчовым шляхецкай сядзібы пабудаваная звычайная школа. Пару гадоў таму тут адчынілі праваслаўную царкву ў псэўдарасейскім стылі.
А яшчэ ў Вясеі ёсьць такое дзіва, як свой фантан. На плошчы перад праўленьнем калгасу. Ягоны струмень, кажуць, б’е вышэй за кантору.
Але ўнікальнасьць Вясеі ня ў гэтых цікавостках. У лубочную карцінку ўзорнага аграгарадка кепска ўпісваюцца жывыя людзі. Усе вясееўцы павінны ганарыцца сваім калгасам і любіць сёньняшняга кіраўніка. Але мне тут сустрэліся зусім іншыя людзі.
Напрыклад, былы калгасны брыгадзір, Васіль Іванавіч Шусьцер. Унікальны чалавек. Пэнсіянэр, які за дзяржаўныя сацыяльныя даброты адчувае не падзяку, а... прыніжэньне.
Шусьцер: “Я пэнсіянэр. Я ўваходжу ў аўтобус, заплаціў пяцьсот рублёў. А жанчына заплаціла тысячу. Ёй зарплату затрымалі. Трое дзяцей. Яна сядзіць. А які Вася паглядае — во, якая нявыхаваная, устаць ня можа, сесьці даць. А тая думае — ты кожны месяц атрымліваеш, палавіну заплаціў ды яшчэ седзячы даехаць хочаш? Дудкі. Стой.
Мы нацкоўваем людзей на людзей. На мой розум, я з пэнсіянэраў браў бы як з нармальных людзей. Ты мяне паважаеш крыху? Дадай мне на гэтыя расходы. Не? Не. Яле я павінен у аўтобус зайсьці паўнацэнным чалавекам. Ня трэба мне гэтай падачкі”.
На сёньняшні дзень спадара Шусьцера хвалюе лёс незалежнай беларускай прэсы. Сам ён адданы прыхільнік “Народнай волі”.
Шусьцер: “Газэты дарэмна яны пазакрывалі. Бо калі ўрадавая газэта цябе хваліць і хваліць — а тут што-небудзь крытычнае. А так яно атрымліваецца, што... Ну як на мяне ўсе будуць казаць “цаца”, нехта ж павінен сказаць “кака”.
Я люблю гэтую газэту. Я зь першага дня яе выпісваў. Адзін у апошнім нумары напісаў, што трэба на суд падаваць, судзіцца. Ня трэба. Бог дасьць, усё стане на сваё месца. Ня ўсё ж будзе кату масьленіца. Калісьці ж будзе канец. Таму што мы ўсе сьмяротныя. Калі чалавек памірае, яму ў ямачку не кладуць ні ахоўніка, ні кухара, ні доктара. Адзін у ямачку — і да Бога”.
Другі “шчасьлівы” пэнсіянэр, 80-гадовы Ўладзімер Карцель, да савецкага шчасьця прывыкаў ад нараджэньня. Памятае калектывізацыю з высылкамі. Бачыў сьмерць бацькі ад рук нямецкіх фашыстаў. Сам пасьля вызваленьня быў мабілізаваны ў “працоўную армію”.
Карэспандэнт: “Вы былі ў так званай “працоўнай арміі”. Што гэта такое?”
Карцель: “Што гэта такое? Як турма ўсё роўна. У 1944 годзе забралі. У ваенкамаце сказалі: “Вы будзеце там танкі будаваць, вас будуць карміць добра”. Ажно падманулі. У лес загналі, у тайгу. Рыдлёўку, кірку і лом. І дзяўбі мёрзлую зямлю. Трыццаць градусаў марозу.
Чыгунку будавалі. У лапцях хадзілі. Абарваныя, галодныя, голыя — ня дай Божа. Ніколі ня думаў, што выжыву. І ведаеце, што расяяне казалі? “Вы бандэраўцы. Вы немца не ўтрымалі”. Утрымай. Калі ўсё прадана было”.
Карэспандэнт: “А вы тады, у гэтай “працоўнай арміі”, гаварылі пра палітыку?”
Карцель: “Баяліся, ня дай Божа. Тады адразу забяруць”.
Карэспандэнт: “А ці ведаеце, што ў Беларусі паставілі помнік Ёсіфу Вісарыёнавічу?”
Карцель: “Дык гэта — як яно называецца? Лінія Сталіна. Нядобра. Ён жа вораг народу быў. Колькі ён пагубіў людзей. А Ленін таксама. Павысылалі ні за што. Сваёй працай рабілі, а павысылалі. Яны там загінулі, у Котласе, у Сібіры. Я з 1926-га помню, як раскулачвалі. Хаты забіралі, усё забіралі, выганялі. Ня дай Божа, Сталін што рабіў”.
Карэспандэнт: “А чым жывяце?”
Карцель: “Тэлевізар, газэты”.
Карэспандэнт: “А што па тэлевізары любіце глядзець?”
Карцель: “Навіны. Расейскія”.
Карэспандэнт: “А чаму расейскія?”
Карцель: “Лукашэнка... Нешта я яго... Хлусіць вельмі”.
Стары Ўладзімер наракае, што карэнных вясееўцаў засталося вельмі мала. Усё болей прыежджых. Я пагутарыў з адной яркай прадстаўніцай новай іміграцыі.
Ірына, маладая жанчына, якая ўсё жыцьцё пражыла на расейскім Алтаі, пераехала ў Беларусь год назад. Зрэшты, пераехала — сказана мякка, дакладней будзе — уцякла.
Ірына: “Мне падабаецца жыць у Беларусі”.
Карэспандэнт: “У вас няма настальгіі па Алтаі?”
Ірына: “Я сумую па сваім сваякам, сябры ў мяне там засталіся. Але вярнуцца ў мяне нават няма думкі”.
Карэспандэнт: “Што тут такога добрага і што там такога кепскага?”
Ірына: “Тут адчуваецца нейкая абароненасьць. Тут няма такога, што мы там перажывалі, пабачылі. Мы бачылі людзей, якія прыяжджалі з Таджыкістану, з гарачых пунктаў, з Чачэніі. Людзей, якіх забівалі, якія гублялі блізкіх, кідалі дамы свае. Мы гэтых уцекачоў бачылі. І там вельмі многа крыміналу”.
Карэспандэнт: “Небясьпечна хадзіць па вуліцы?”
Ірына: “Так. Ноччу вельмі небясьпечна хадзіць па вуліцы. Вельмі многа наркаманаў. Моладзь паглынутая гэтым. Мы жылі на мяжы з Казахстанам. Побач, на мяжы, ёсьць сяленьні, якія кантралююць чачэнскія баевікі. Выкрадаюць людзей. На папуткі там нармальныя людзі ня пойдуць стаяць, як тут стаяць. Такога там няма — таму што ўжо ня вернесься”.
Карэспандэнт: “Вы б падтрымалі ўваходжаньне Беларусі ў склад Расейскай Фэдэрацыі?”
Ірына: “Ніколі. Ніколі б гэтага не падтрымала. Я не разумею прэзыдэнта Беларусі, навошта яму гэта трэба. Беларусь прайграе”.
Для Ірыны незалежнасьць Беларусі — не пусты гук. Яна, неграмадзянка Беларусі, — адданая прыхільніца поўнага сувэрэнітэту. Няўжо, каб прасякнуцца ідэямі незалежнасьці, трэба пажыць колькі гадоў у Сібіры?
У размовах са старымі вяскоўцамі я звычайна, дзеля зачэпкі, стараюся хваліць праграму адраджэньня вёскі. І атрымліваю вельмі эмацыйны адказ. Воcь і гэтым разам я не памыліўся. Гаворыць Васіль Шусьцер:
Шусьцер: “Аграгарадкі мы будуем. На мой погляд, гэта такая бздура. Людзі жывуць — падзецца няма дзе. Ён у калгасе. Я павінен любіць гэтае цялятка, гэтую кароўку. А мы…Хату далі. Год памучыўся сам, памучыў сход. Потым даведку ўзяў, што хворы, лёгкую працу.
Усе адыходзяць. Усё гэта патроху апускаецца. На першы погляд незаўважна. А насамрэч гэта ж абвал. Вы паглядзіце на жаночае п’янства. Мы пражылі жыцьцё, што ўсю дарогу гультаёў віталі. А гэтаму ж павінен калі-небудзь прыйсьці канец”.
Нашыя вёскі дзеляцца ня толькі на буйныя і маленькія, на каталіцкія і праваслаўныя, на пэрспэктыўныя і тыя, што выміраюць. Ёсьць яшчэ адзін паказьнік. Блізкасьць да гораду.
Вёскі, што месьцяцца каля вялікіх і сярэдніх гарадоў, становяцца своеасаблівымі прадмесьцямі. Людзі найбольш актыўныя і адукаваныя кідаюць свае калгасныя пасады й адкрываюць справу ў горадзе, туды не перабіраючыся.
Мой наступны суразмоўца, прадпрымальнік Аляксандар, які трымае краму ў Слуцку, былы афіцэр мота-стралковых войскаў, ваяваў у Аўганістане.
Карсэпандэнт: “Вы шкадуеце, што вас лёс закінуў на тую вайну?”
Аляксандар: “Не. Гэта школа. Пацаны павінны ваяваць. Тыя пацаны, якія паваявалі, становяца мужыкамі. А мужыкі — гэта сіла”.
Карэспандэнт: “Але вам прыходзілася забіваць людзей”.
Аляксандар: “Я выконваў доўг і прысягу. Я быў верны Савецкаму Саюзу. Мне загадвалі, я выконваў загад. Таму цяпер тыя людзі, хто прыняў прысягу на вернасьць Рэспублікі Беларусі... Ім загадваюць — і яны выконваюць загады. А як яны іх выконваюць, вы ведаеце на плошчы Свабоды”.
Карэспандэнт: “Хто ходзіць на плошчу Свабоды — трэба злавацца на гэтых людзей?”
Аляксандар: “Гэта філязофскае пытаньне. Паўсюль ёсьць чалавечая сутнасьць. Ёсьць людзі, якія працуюць, як сабакі. І злавацца і крыўдзіцца на іх... Хай ім Бог даруе. Іх усё роўна чакае пакараньне, у будучыні”.
Аляксандар — намесьнік старшыні арганізацыі вэтэранаў Аўганістану Случчыны.
Аляксандар: “Праводзім мы гутаркі з моладзьдзю. Але гэтага, натуральна, недастаткова, гэтага мала. Павінен быць асабісты прыклад. Гэта дзяржаўная задача. А ў мяне такое ўражаньне, што героі нашай дзяржаве не патрэбныя”.
* * * Я здаецца, зразумеў, чым беларуская вёска адрозьніваецца ад аграгарадка. Седзячы ў хаце васьмідзесяцігадовай Соф’і, што сьпявала мне старадаўнія абрадавыя песьні, якіх навучылася ад сваёй маці, а тая іх пачула ад сваёй маці, а тая ад сваёй. І так да часу Вялікага Княства. У аграгарадку такіх песень нашчадкам ужо пачуць не пашчасьціць.
Соф’я, сьпявае: “А сам Божа жыта зажаў, Невялічкі снапок зажаў, А наш панок маладзенькі, Пад ім конік вараненькі...”
А яшчэ ў Вясеі ёсьць такое дзіва, як свой фантан. На плошчы перад праўленьнем калгасу. Ягоны струмень, кажуць, б’е вышэй за кантору.
Але ўнікальнасьць Вясеі ня ў гэтых цікавостках. У лубочную карцінку ўзорнага аграгарадка кепска ўпісваюцца жывыя людзі. Усе вясееўцы павінны ганарыцца сваім калгасам і любіць сёньняшняга кіраўніка. Але мне тут сустрэліся зусім іншыя людзі.
Напрыклад, былы калгасны брыгадзір, Васіль Іванавіч Шусьцер. Унікальны чалавек. Пэнсіянэр, які за дзяржаўныя сацыяльныя даброты адчувае не падзяку, а... прыніжэньне.
Шусьцер: “Я пэнсіянэр. Я ўваходжу ў аўтобус, заплаціў пяцьсот рублёў. А жанчына заплаціла тысячу. Ёй зарплату затрымалі. Трое дзяцей. Яна сядзіць. А які Вася паглядае — во, якая нявыхаваная, устаць ня можа, сесьці даць. А тая думае — ты кожны месяц атрымліваеш, палавіну заплаціў ды яшчэ седзячы даехаць хочаш? Дудкі. Стой.
Мы нацкоўваем людзей на людзей. На мой розум, я з пэнсіянэраў браў бы як з нармальных людзей. Ты мяне паважаеш крыху? Дадай мне на гэтыя расходы. Не? Не. Яле я павінен у аўтобус зайсьці паўнацэнным чалавекам. Ня трэба мне гэтай падачкі”.
На сёньняшні дзень спадара Шусьцера хвалюе лёс незалежнай беларускай прэсы. Сам ён адданы прыхільнік “Народнай волі”.
Шусьцер: “Газэты дарэмна яны пазакрывалі. Бо калі ўрадавая газэта цябе хваліць і хваліць — а тут што-небудзь крытычнае. А так яно атрымліваецца, што... Ну як на мяне ўсе будуць казаць “цаца”, нехта ж павінен сказаць “кака”.
Я люблю гэтую газэту. Я зь першага дня яе выпісваў. Адзін у апошнім нумары напісаў, што трэба на суд падаваць, судзіцца. Ня трэба. Бог дасьць, усё стане на сваё месца. Ня ўсё ж будзе кату масьленіца. Калісьці ж будзе канец. Таму што мы ўсе сьмяротныя. Калі чалавек памірае, яму ў ямачку не кладуць ні ахоўніка, ні кухара, ні доктара. Адзін у ямачку — і да Бога”.
Другі “шчасьлівы” пэнсіянэр, 80-гадовы Ўладзімер Карцель, да савецкага шчасьця прывыкаў ад нараджэньня. Памятае калектывізацыю з высылкамі. Бачыў сьмерць бацькі ад рук нямецкіх фашыстаў. Сам пасьля вызваленьня быў мабілізаваны ў “працоўную армію”.
Карэспандэнт: “Вы былі ў так званай “працоўнай арміі”. Што гэта такое?”
Карцель: “Што гэта такое? Як турма ўсё роўна. У 1944 годзе забралі. У ваенкамаце сказалі: “Вы будзеце там танкі будаваць, вас будуць карміць добра”. Ажно падманулі. У лес загналі, у тайгу. Рыдлёўку, кірку і лом. І дзяўбі мёрзлую зямлю. Трыццаць градусаў марозу.
Чыгунку будавалі. У лапцях хадзілі. Абарваныя, галодныя, голыя — ня дай Божа. Ніколі ня думаў, што выжыву. І ведаеце, што расяяне казалі? “Вы бандэраўцы. Вы немца не ўтрымалі”. Утрымай. Калі ўсё прадана было”.
Карэспандэнт: “А вы тады, у гэтай “працоўнай арміі”, гаварылі пра палітыку?”
Карцель: “Баяліся, ня дай Божа. Тады адразу забяруць”.
Карэспандэнт: “А ці ведаеце, што ў Беларусі паставілі помнік Ёсіфу Вісарыёнавічу?”
Карцель: “Дык гэта — як яно называецца? Лінія Сталіна. Нядобра. Ён жа вораг народу быў. Колькі ён пагубіў людзей. А Ленін таксама. Павысылалі ні за што. Сваёй працай рабілі, а павысылалі. Яны там загінулі, у Котласе, у Сібіры. Я з 1926-га помню, як раскулачвалі. Хаты забіралі, усё забіралі, выганялі. Ня дай Божа, Сталін што рабіў”.
Карэспандэнт: “А чым жывяце?”
Карцель: “Тэлевізар, газэты”.
Карэспандэнт: “А што па тэлевізары любіце глядзець?”
Карцель: “Навіны. Расейскія”.
Карэспандэнт: “А чаму расейскія?”
Карцель: “Лукашэнка... Нешта я яго... Хлусіць вельмі”.
Стары Ўладзімер наракае, што карэнных вясееўцаў засталося вельмі мала. Усё болей прыежджых. Я пагутарыў з адной яркай прадстаўніцай новай іміграцыі.
Ірына, маладая жанчына, якая ўсё жыцьцё пражыла на расейскім Алтаі, пераехала ў Беларусь год назад. Зрэшты, пераехала — сказана мякка, дакладней будзе — уцякла.
Ірына: “Мне падабаецца жыць у Беларусі”.
Карэспандэнт: “У вас няма настальгіі па Алтаі?”
Ірына: “Я сумую па сваім сваякам, сябры ў мяне там засталіся. Але вярнуцца ў мяне нават няма думкі”.
Карэспандэнт: “Што тут такога добрага і што там такога кепскага?”
Ірына: “Тут адчуваецца нейкая абароненасьць. Тут няма такога, што мы там перажывалі, пабачылі. Мы бачылі людзей, якія прыяжджалі з Таджыкістану, з гарачых пунктаў, з Чачэніі. Людзей, якіх забівалі, якія гублялі блізкіх, кідалі дамы свае. Мы гэтых уцекачоў бачылі. І там вельмі многа крыміналу”.
Карэспандэнт: “Небясьпечна хадзіць па вуліцы?”
Ірына: “Так. Ноччу вельмі небясьпечна хадзіць па вуліцы. Вельмі многа наркаманаў. Моладзь паглынутая гэтым. Мы жылі на мяжы з Казахстанам. Побач, на мяжы, ёсьць сяленьні, якія кантралююць чачэнскія баевікі. Выкрадаюць людзей. На папуткі там нармальныя людзі ня пойдуць стаяць, як тут стаяць. Такога там няма — таму што ўжо ня вернесься”.
Карэспандэнт: “Вы б падтрымалі ўваходжаньне Беларусі ў склад Расейскай Фэдэрацыі?”
Ірына: “Ніколі. Ніколі б гэтага не падтрымала. Я не разумею прэзыдэнта Беларусі, навошта яму гэта трэба. Беларусь прайграе”.
Для Ірыны незалежнасьць Беларусі — не пусты гук. Яна, неграмадзянка Беларусі, — адданая прыхільніца поўнага сувэрэнітэту. Няўжо, каб прасякнуцца ідэямі незалежнасьці, трэба пажыць колькі гадоў у Сібіры?
У размовах са старымі вяскоўцамі я звычайна, дзеля зачэпкі, стараюся хваліць праграму адраджэньня вёскі. І атрымліваю вельмі эмацыйны адказ. Воcь і гэтым разам я не памыліўся. Гаворыць Васіль Шусьцер:
Шусьцер: “Аграгарадкі мы будуем. На мой погляд, гэта такая бздура. Людзі жывуць — падзецца няма дзе. Ён у калгасе. Я павінен любіць гэтае цялятка, гэтую кароўку. А мы…Хату далі. Год памучыўся сам, памучыў сход. Потым даведку ўзяў, што хворы, лёгкую працу.
Усе адыходзяць. Усё гэта патроху апускаецца. На першы погляд незаўважна. А насамрэч гэта ж абвал. Вы паглядзіце на жаночае п’янства. Мы пражылі жыцьцё, што ўсю дарогу гультаёў віталі. А гэтаму ж павінен калі-небудзь прыйсьці канец”.
Нашыя вёскі дзеляцца ня толькі на буйныя і маленькія, на каталіцкія і праваслаўныя, на пэрспэктыўныя і тыя, што выміраюць. Ёсьць яшчэ адзін паказьнік. Блізкасьць да гораду.
Вёскі, што месьцяцца каля вялікіх і сярэдніх гарадоў, становяцца своеасаблівымі прадмесьцямі. Людзі найбольш актыўныя і адукаваныя кідаюць свае калгасныя пасады й адкрываюць справу ў горадзе, туды не перабіраючыся.
Мой наступны суразмоўца, прадпрымальнік Аляксандар, які трымае краму ў Слуцку, былы афіцэр мота-стралковых войскаў, ваяваў у Аўганістане.
Карсэпандэнт: “Вы шкадуеце, што вас лёс закінуў на тую вайну?”
Аляксандар: “Не. Гэта школа. Пацаны павінны ваяваць. Тыя пацаны, якія паваявалі, становяца мужыкамі. А мужыкі — гэта сіла”.
Карэспандэнт: “Але вам прыходзілася забіваць людзей”.
Аляксандар: “Я выконваў доўг і прысягу. Я быў верны Савецкаму Саюзу. Мне загадвалі, я выконваў загад. Таму цяпер тыя людзі, хто прыняў прысягу на вернасьць Рэспублікі Беларусі... Ім загадваюць — і яны выконваюць загады. А як яны іх выконваюць, вы ведаеце на плошчы Свабоды”.
Карэспандэнт: “Хто ходзіць на плошчу Свабоды — трэба злавацца на гэтых людзей?”
Аляксандар: “Гэта філязофскае пытаньне. Паўсюль ёсьць чалавечая сутнасьць. Ёсьць людзі, якія працуюць, як сабакі. І злавацца і крыўдзіцца на іх... Хай ім Бог даруе. Іх усё роўна чакае пакараньне, у будучыні”.
Аляксандар — намесьнік старшыні арганізацыі вэтэранаў Аўганістану Случчыны.
Аляксандар: “Праводзім мы гутаркі з моладзьдзю. Але гэтага, натуральна, недастаткова, гэтага мала. Павінен быць асабісты прыклад. Гэта дзяржаўная задача. А ў мяне такое ўражаньне, што героі нашай дзяржаве не патрэбныя”.
* * * Я здаецца, зразумеў, чым беларуская вёска адрозьніваецца ад аграгарадка. Седзячы ў хаце васьмідзесяцігадовай Соф’і, што сьпявала мне старадаўнія абрадавыя песьні, якіх навучылася ад сваёй маці, а тая іх пачула ад сваёй маці, а тая ад сваёй. І так да часу Вялікага Княства. У аграгарадку такіх песень нашчадкам ужо пачуць не пашчасьціць.
Соф’я, сьпявае: “А сам Божа жыта зажаў, Невялічкі снапок зажаў, А наш панок маладзенькі, Пад ім конік вараненькі...”
