Мястэчка сустракае падарожніка вельмі дзіўным помнікам. Адначасова падобным і на Стоўнгэндж, і на Хатынь.
Сярод яблыневага саду, на даволі вялікай тэрыторыі, у строгай геамэтрычнай прапорцыі разьмешчаныя фігуры — тры дзясяткі белых мармуровых партаў, якія глядзяць на чорную чыгунную дошку. За дошкай узвышаецца вялізарны бэтонны карабельчык, формай такі, як дзеці робяць з паперы. Вакол карабельчыка месьцяцца два дзясяткі вялікіх мармуровых рамаў зь вітражамі, на тэму дзіцячых малюнкаў. А на пярэднім пляне ўсяго комплексу скульптура дзяўчыны, якая падае, нібы ад стрэлу.
На чалавека, які бачыць гэта ўпершыню, падобнае ўзьдзейнічае надзвычай моцна. Як высьветлілася, гэта помнік дзецям, якія знаходзіліся ў Чырвонабярэскім зборным пункце здачы крыві для жаўнераў вэрмахту. Гэты своеасаблівы дзіцячы канцлягер фашысты стварылі напрыканцы вайны, у 1944-м. 1990 дзяцей вывезьлі адсюль у гітлераўскую Нямеччыну.
Жанчына, якая праходзіла садам, ласкава пагадзілася выступіць у ролі гіда. Спадарыня Людміла — выкладчыца гісторыі.
Людміла: “У 1990 годзе зьявілася ідэя стварыць помнік. Як сказаў Леанід Левін, заслужаны архітэктар Беларусі (а гэта ён рабіў): “Я ўсім зрабіў помнікі. І жыхарам, якія загінулі ў полымі, і салдатам. А вось дзецям помніка няма. Ён унікальны ў тым пляне, што ён адзіны ў Эўропе і ў Беларусі. Помнікаў дзецям, ахвярам фашызму, няма.
Тут знаходзіцца сонца — і ад яго восем прамянёў. Па яблыневым садзе. Адзін прамень чорны. Усе астатнія жоўтыя. Гэта зона памяці й зона плачу. Тут вось парты. Мёртвая кляса. Разлом чырвоны — гэта тая кроў, якую ўзялі фашысты. Дзяцей многа адпраўлялі”.
Былая партызанская сувязная, васьмідзесяцітрохгадовая Вольга Яўзрэзава ад 1945 году жыве на тэрыторыі сядзібы. Вокны яе кватэры ў звычайным двухпавярховіку выходзяць у ангельскі парк. Нягледзячы на паважны век, у спадарыні Вольгі надзвычай малады голас. Яна частуе мяне кавай, скептычна пазіраючы на прыгажосьць за акном.
Яўзрэзава: “Тут было вельмі прыгожа. Дзе сарай, была аранжарэя. Розныя дрэвы былі. І коркавыя. Так прыгожа было, я вам не магу апісаць. А як пабудавалі кацельню — усё перабудавалі. Усе дрэвы пазьнікалі. Лістоўніцы… Дарожка, мосьцік, сходы да рэчкі”.
Вайну спадарыня Вольга згадвае з такім узрушэньнем, быццам пабачаныя жахі здарыліся не шэсьцьдзесят зь лішкам гадоў, а нядаўна.
Яўзрэзава: “Я па нацыянальнасьці беларуска. Але чамусьці мяне ніхто ня лічыць за беларуску. Альбо полька, альбо жыдоўка. Валасы кучаравыя, каштанавага колеру. Цераз нашу вёску едуць немцы на матацыклах. А я ўжо бачыла, як у Сьветлагорску забівалі, і зямля дыхала. Гэта я ўсё бачыла. І я баялася.
“Паненка, паненка”, — ён за мной. Маме перадалі. А ён: “Паедзем”. Дастае фатакартку. І паказвае, што вось яго дом, яго бацькі. І з торбы дастае цукеркі, адэкалён. А тут людзей сабралася... Паедзем са мной, кажа. Мама прыйшла. Мяне не чапалі, толькі пайшла пагалоска, што я замуж выходжу”.
У нашай краіне жахлівае ледзь не на кожным кроку пераплеценае з прыгожым. Калі б у Чырвоным Беразе ня месьціўся нямецкі вайсковы шпіталь, дык, ня выключана, што псэўдагатычная сядзіба не захавалася б да нашых дзён. А пацешыць вока тут ёсьць чым.
Ну хто ведае нейкага генэрал-лейтэнанта ХІХ стагодзьдзя Міхаіла Гатоўскага? Чым ён быў слаўны для беларускай гісторыі? Ці быў ён вартаўніком самадзяржаўя, ці меў вольнасьць у думках? Загадка для дасьледчыкаў. Але адну вялікую справу ён зрабіў для нашчадкаў. Пабудаваў палац. Палац, на тле якога можна здымаць любое гістарычнае кіно. Ані д’Артаньян, ані Рамэо ня будуць выглядаць тут касьмічнымі прыхаднямі.
Дзіўная сумесь готыкі, рэнэсансу ды віктарыянскай Ангельшчыны ў атачэньні старога парку на беразе ракі, якая ля палацу робіць жывапісны выгін. Цемра толькі дадае краявіду таямнічага шарму. Далібог, у такім месцы трэба не аграрыяў вучыць, а паэтаў. Пра што я і казаў маёй спадарожніцы ў Чырвоным Беразе спадарыні Людміле.
Карэспандэнт: “А тут прывідаў няма ніякіх у гэтым палацы?”
Людміла: “Няма. Гэта там, дзе балоты, выпарэньні газу, — прывіды. А ў нас тут чыстая зона”.
Але прывіда мы ўсё ж сустрэлі. З-за драўлянага плота, які атачае палац, выйшаў надта жвавы дзядок. Прадставіўся Аляксеем Дзямідавічам.
Карэспандэнт: “Калі ўсё гэта скончыцца, рэстаўрацыя?”
Аляксей: “Гады тры мінімум. Калі будзе фінансаваньне. А калі па сорак мільёнаў — лухта”.
Карэспандэнт: “А што тут будзе?”
Аляксей: “Музэй гістарычны. Пару пакояў тэхнікуму адвядуць для сваіх экспанатаў. А так плянуецца музэй”.
Людміла: “Аднавіць сядзібу цалкам”.
Карэспандэнт: “А цяпер там прыгожа?”
Аляксей: “Усё разбамбілі, падлогу ўзарвалі”.
Больш за вялую рэстаўрацыю Дзямідавіча хвалюе беларуска-расейскі нафтагазавы канфлікт. Яго інтэрпрэтацыя заслугоўвае ўвагі:
Аляксей: “Гэта канфлікт народны. Ня ведаю. Павінны ўтрэсьці. Як вы думаеце? Эканоміка абрынецца. Мне здаецца, амэрыканцы ціснуць на Расею. І яны спэцыяльна гэты канфлікт дзеля бачнасьці стварылі. Можа быць такое? Гэта наша меркаваньне такое. Бяз газу мы прапалі. Бульбы мы зварым — знойдзем на чым. А вазьмеце прамысловасьць. Мэталюргічны завод — ён столькі валюты дае”.
Заўжды дзівіць мяне абазнанасьць нашых людзей у золатавалютных пытаньнях. Ну, не ад добрага жыцьця Дзямідавіч вартуе тое, што павінна прыносіць сапраўднае багацьце. І пакуль гатычны палац прыходзіць у заняпад, у блізкім Жлобіне адкрыўся Палац лядовы. Вельмі, трэба думаць, неабходны жлобінцам. А побач зь ім будуецца аквапарк. Тое, што Чырвоны Бераг не прападзе са сваёй бульбай, гэта ясна. Блізкі багаты Жлобін, чыгунка і лясгас — ня самы горшы расклад у Беларусі. Але што магло б тут быць пры адпаведнай раскрутцы...
Мне пашчасьціла знайсьці ў Чырвоным Беразе кабету, якая ў далёкім 1944-м была ў тым дзіцячым лягеры. Ніне Мігай тады было дзесяць. Дастаткова, каб запомніць ласку “асвабадзіцеляў”.
Мігай: “Самае страшнае, калі кроў у нас бралі. Немцы паслухалі нас, павесілі на шыю біркі кардонныя. Я помню, як цяпер, як узялі ў мяне кроў, я ледзь адтуль сышла. Ня ведаю, колькі яны там узялі, што ўзялі… У галаве адразу памуцілася, закруцілася, і ўсё.
Страшна было што? Штодня прыяжджалі машыны. Адбіралі дзяцей, на машыну садзілі. І да гэтае пары стаіць у мяне ў вачах гэты момант — калі дзяцей на машыну штурхалі. А мацеры за машыну чапляліся — аддайце нашых дзяцей. Ды дзе там. Дзяцей адвазілі, мацяркі падалі, крычалі, і гэта было вельмі страшна. А куды звозілі, мы ж ня ведалі”.
З каледжаўскага начальства, якому цяпер належыць сядзіба, з карэспандэнтам “Свабоды” ніхто сустрэцца не захацеў. Напэўна, няма чаго ім сказаць пра турыстычную будучыню мястэчка. Але пакуль рэстаўрацыя не пачалася напоўніцу, пакуль палац захоўвае прыгажосьць запусьценьня, заедзьце ў Чырвоны Бераг. Уражаньняў вам хопіць надоўга.
Сярод яблыневага саду, на даволі вялікай тэрыторыі, у строгай геамэтрычнай прапорцыі разьмешчаныя фігуры — тры дзясяткі белых мармуровых партаў, якія глядзяць на чорную чыгунную дошку. За дошкай узвышаецца вялізарны бэтонны карабельчык, формай такі, як дзеці робяць з паперы. Вакол карабельчыка месьцяцца два дзясяткі вялікіх мармуровых рамаў зь вітражамі, на тэму дзіцячых малюнкаў. А на пярэднім пляне ўсяго комплексу скульптура дзяўчыны, якая падае, нібы ад стрэлу.
На чалавека, які бачыць гэта ўпершыню, падобнае ўзьдзейнічае надзвычай моцна. Як высьветлілася, гэта помнік дзецям, якія знаходзіліся ў Чырвонабярэскім зборным пункце здачы крыві для жаўнераў вэрмахту. Гэты своеасаблівы дзіцячы канцлягер фашысты стварылі напрыканцы вайны, у 1944-м. 1990 дзяцей вывезьлі адсюль у гітлераўскую Нямеччыну.
Жанчына, якая праходзіла садам, ласкава пагадзілася выступіць у ролі гіда. Спадарыня Людміла — выкладчыца гісторыі.
Людміла: “У 1990 годзе зьявілася ідэя стварыць помнік. Як сказаў Леанід Левін, заслужаны архітэктар Беларусі (а гэта ён рабіў): “Я ўсім зрабіў помнікі. І жыхарам, якія загінулі ў полымі, і салдатам. А вось дзецям помніка няма. Ён унікальны ў тым пляне, што ён адзіны ў Эўропе і ў Беларусі. Помнікаў дзецям, ахвярам фашызму, няма.
Тут знаходзіцца сонца — і ад яго восем прамянёў. Па яблыневым садзе. Адзін прамень чорны. Усе астатнія жоўтыя. Гэта зона памяці й зона плачу. Тут вось парты. Мёртвая кляса. Разлом чырвоны — гэта тая кроў, якую ўзялі фашысты. Дзяцей многа адпраўлялі”.
Былая партызанская сувязная, васьмідзесяцітрохгадовая Вольга Яўзрэзава ад 1945 году жыве на тэрыторыі сядзібы. Вокны яе кватэры ў звычайным двухпавярховіку выходзяць у ангельскі парк. Нягледзячы на паважны век, у спадарыні Вольгі надзвычай малады голас. Яна частуе мяне кавай, скептычна пазіраючы на прыгажосьць за акном.
Яўзрэзава: “Тут было вельмі прыгожа. Дзе сарай, была аранжарэя. Розныя дрэвы былі. І коркавыя. Так прыгожа было, я вам не магу апісаць. А як пабудавалі кацельню — усё перабудавалі. Усе дрэвы пазьнікалі. Лістоўніцы… Дарожка, мосьцік, сходы да рэчкі”.
Вайну спадарыня Вольга згадвае з такім узрушэньнем, быццам пабачаныя жахі здарыліся не шэсьцьдзесят зь лішкам гадоў, а нядаўна.
Яўзрэзава: “Я па нацыянальнасьці беларуска. Але чамусьці мяне ніхто ня лічыць за беларуску. Альбо полька, альбо жыдоўка. Валасы кучаравыя, каштанавага колеру. Цераз нашу вёску едуць немцы на матацыклах. А я ўжо бачыла, як у Сьветлагорску забівалі, і зямля дыхала. Гэта я ўсё бачыла. І я баялася.
“Паненка, паненка”, — ён за мной. Маме перадалі. А ён: “Паедзем”. Дастае фатакартку. І паказвае, што вось яго дом, яго бацькі. І з торбы дастае цукеркі, адэкалён. А тут людзей сабралася... Паедзем са мной, кажа. Мама прыйшла. Мяне не чапалі, толькі пайшла пагалоска, што я замуж выходжу”.
У нашай краіне жахлівае ледзь не на кожным кроку пераплеценае з прыгожым. Калі б у Чырвоным Беразе ня месьціўся нямецкі вайсковы шпіталь, дык, ня выключана, што псэўдагатычная сядзіба не захавалася б да нашых дзён. А пацешыць вока тут ёсьць чым.
Ну хто ведае нейкага генэрал-лейтэнанта ХІХ стагодзьдзя Міхаіла Гатоўскага? Чым ён быў слаўны для беларускай гісторыі? Ці быў ён вартаўніком самадзяржаўя, ці меў вольнасьць у думках? Загадка для дасьледчыкаў. Але адну вялікую справу ён зрабіў для нашчадкаў. Пабудаваў палац. Палац, на тле якога можна здымаць любое гістарычнае кіно. Ані д’Артаньян, ані Рамэо ня будуць выглядаць тут касьмічнымі прыхаднямі.
Дзіўная сумесь готыкі, рэнэсансу ды віктарыянскай Ангельшчыны ў атачэньні старога парку на беразе ракі, якая ля палацу робіць жывапісны выгін. Цемра толькі дадае краявіду таямнічага шарму. Далібог, у такім месцы трэба не аграрыяў вучыць, а паэтаў. Пра што я і казаў маёй спадарожніцы ў Чырвоным Беразе спадарыні Людміле.
Карэспандэнт: “А тут прывідаў няма ніякіх у гэтым палацы?”
Людміла: “Няма. Гэта там, дзе балоты, выпарэньні газу, — прывіды. А ў нас тут чыстая зона”.
Але прывіда мы ўсё ж сустрэлі. З-за драўлянага плота, які атачае палац, выйшаў надта жвавы дзядок. Прадставіўся Аляксеем Дзямідавічам.
Карэспандэнт: “Калі ўсё гэта скончыцца, рэстаўрацыя?”
Аляксей: “Гады тры мінімум. Калі будзе фінансаваньне. А калі па сорак мільёнаў — лухта”.
Карэспандэнт: “А што тут будзе?”
Аляксей: “Музэй гістарычны. Пару пакояў тэхнікуму адвядуць для сваіх экспанатаў. А так плянуецца музэй”.
Людміла: “Аднавіць сядзібу цалкам”.
Карэспандэнт: “А цяпер там прыгожа?”
Аляксей: “Усё разбамбілі, падлогу ўзарвалі”.
Больш за вялую рэстаўрацыю Дзямідавіча хвалюе беларуска-расейскі нафтагазавы канфлікт. Яго інтэрпрэтацыя заслугоўвае ўвагі:
Аляксей: “Гэта канфлікт народны. Ня ведаю. Павінны ўтрэсьці. Як вы думаеце? Эканоміка абрынецца. Мне здаецца, амэрыканцы ціснуць на Расею. І яны спэцыяльна гэты канфлікт дзеля бачнасьці стварылі. Можа быць такое? Гэта наша меркаваньне такое. Бяз газу мы прапалі. Бульбы мы зварым — знойдзем на чым. А вазьмеце прамысловасьць. Мэталюргічны завод — ён столькі валюты дае”.
Заўжды дзівіць мяне абазнанасьць нашых людзей у золатавалютных пытаньнях. Ну, не ад добрага жыцьця Дзямідавіч вартуе тое, што павінна прыносіць сапраўднае багацьце. І пакуль гатычны палац прыходзіць у заняпад, у блізкім Жлобіне адкрыўся Палац лядовы. Вельмі, трэба думаць, неабходны жлобінцам. А побач зь ім будуецца аквапарк. Тое, што Чырвоны Бераг не прападзе са сваёй бульбай, гэта ясна. Блізкі багаты Жлобін, чыгунка і лясгас — ня самы горшы расклад у Беларусі. Але што магло б тут быць пры адпаведнай раскрутцы...
Мне пашчасьціла знайсьці ў Чырвоным Беразе кабету, якая ў далёкім 1944-м была ў тым дзіцячым лягеры. Ніне Мігай тады было дзесяць. Дастаткова, каб запомніць ласку “асвабадзіцеляў”.
Мігай: “Самае страшнае, калі кроў у нас бралі. Немцы паслухалі нас, павесілі на шыю біркі кардонныя. Я помню, як цяпер, як узялі ў мяне кроў, я ледзь адтуль сышла. Ня ведаю, колькі яны там узялі, што ўзялі… У галаве адразу памуцілася, закруцілася, і ўсё.
Страшна было што? Штодня прыяжджалі машыны. Адбіралі дзяцей, на машыну садзілі. І да гэтае пары стаіць у мяне ў вачах гэты момант — калі дзяцей на машыну штурхалі. А мацеры за машыну чапляліся — аддайце нашых дзяцей. Ды дзе там. Дзяцей адвазілі, мацяркі падалі, крычалі, і гэта было вельмі страшна. А куды звозілі, мы ж ня ведалі”.
З каледжаўскага начальства, якому цяпер належыць сядзіба, з карэспандэнтам “Свабоды” ніхто сустрэцца не захацеў. Напэўна, няма чаго ім сказаць пра турыстычную будучыню мястэчка. Але пакуль рэстаўрацыя не пачалася напоўніцу, пакуль палац захоўвае прыгажосьць запусьценьня, заедзьце ў Чырвоны Бераг. Уражаньняў вам хопіць надоўга.
